Ph?m Ph Phong
Chn dung nh v?n Phan Du
Phan Du, cn c cc bt danh Phong Ki?u, Lan Chi, H?u Ph??ng. Sinh ngy 1.5.1915, qu ? Ph??c S?n, Qu? S?n, con Ti?n s? Phan Quang (khoa M?u Tu?t, Thnh Thi th? X, 1898), em ru?t Gio s? Phan Khoang (1906-1971). Thu? nh? h?c ? Quy Nh?n, sau ra h?c ? Hu? r?i lm cho m?t cng ty t? nhn v t? 1942, b?t ??u sng tc truy?n ng?n in trn cc bo. Sau 1954, s?ng v vi?t t?i Si Gn. Sau ngy th?ng nh?t ??t n??c 1975, v? s?ng ? ? N?ng v m?t ngy 11.3.1983.
Truy?n ng?n Hai ch?u lan t? tm c?a Phan Du, ???c gi?i th??ng c?a Trung tm V?n bt Philippines n?m 1964 (g?m c 9 n??c ch? y?u l ? khu v?c ?ng Nam tham gia; ng ??t gi?i Nh, ??ng h?ng v?i Nh?t B?n).
Tc ph?m chnh: C gi xm ngho (t?p truy?n, V?n h?u chu, 1959), U?t h?n ln men (t?p truy?n, Tn v?n, 1964), Hai ch?u lan t? tm (t?p truy?n, C?o th?m, 1965), Dinh Th?y (truy?n, Khai tr, 1969), Hang ??ng m?i (t?p truy?n, Tn v?n, 1970), C?a bu nh h? V??ng (t?p truy?n, Khai tr, 1970), Nh?ng qu? c chua (t?p truy?n, Khai tr, 1971), Truy?n con ng??i (bin kh?o, C?o th?m, 1968), M?ng kinh s? (bin kh?o, C?o th?m, 1971), Qu?ng Nam qua cc th?i ??i (bin kh?o, quy?n Th??ng, C? h?c tng th?, 1973).
?
Phan Du khng ch? l cy bt truy?n ng?n th?i danh ? cc ? th? mi?n Nam tr??c n?m 1975, m cn l nh bin kh?o l?ch s? thng qua c?m quan c?a m?t nh v?n, ???c b?n ??c m?t th?i yu thch. Khi k? v? con ???ng ??n v?i v?n ch??ng, ng t?ng cho r?ng, t? tr??c n?m 1941, ti ? c m?y truy?n ng?n ??ng trn bo Th?i v? xu?t b?n t?i H N?i nh?ng ph?i ??n truy?n ng?n B?a c?m chay (Ti?u thuy?t th? B?y, 1942), khi ?y ti m?i ???c gi?i v?n ngh? ch , v B?a c?m chay ???c coi l truy?n ng?n ??u tay c?a nh v?n. ? l truy?n ng?n vi?t v? thi gi? d?i, l?i s?ng ??o ??c gi? c?a cc m?nh ph? phu nhn ? Hu? tr??c Cch m?ng thng Tm 1945, h?ng ng??i mi?ng nam m, b?ng m?t b? dao g?m. H? cng ?n chay ni?m Ph?t, cng t? ra cay nghi?t, ??c c v?i nh?ng ng??i sa c? th?t th?, ngho kh c? hn. Ch? ?? ny cn ti?p t?c tr? ?i tr? l?i trong nhi?u sng tc c?a Phan Du, v cho ??n nay, h?n n?a th? k? ? tri qua v?n khng h?t tnh th?i s? trong th?c t?i ??i s?ng v trong v?n ch??ng ngh? thu?t c?a chng ta, tuy c th?, s? bi?u hi?n m?i th?i m?i khc, ?? su s?c cay ??c c?ng c th? ??m nh?t khc nhau.
1. Quan ni?m v? ngh? thu?t, v? s? m?nh c?a ng??i c?m bt th h?u nh? nh v?n ? th?i ??i no c?ng c. H?n ai h?t, Phan Du ??n v?i v?n ch??ng v?i m?t th?c h?t s?c r rng: Ti ngh? r?ng ci s? m?ng m ng??i c?m bt khng th? qun ???c v c?n ph?i knh s? ?? khng xa r?i l, v?i ci c?m tnh bn nh?y c?a mnh, v?i nh?ng xc c?m chn thnh, nh?ng th? nghi?m su s?c v? cu?c s?ng, nh?ng ngh? c?m ???c ch?n l?c k? cng, kh?i ??ng ? ng??i ??c nh?ng c?m ni?m su xa v? con ng??i, kh?i ??ng ci h?ng kh?i, nguy?n kh?c ph?c b?n thn ?? ti?n v? Thi?n, M?. Ch? lm ???c ci vi?c kh?i ??ng ? c?ng ? l qu v kh l?m r?i. V c?n thi?t n?a. V v?n ngh? c thay ??i ???c th? gi?i ny hay khng ? l chuy?n ?ang cn tranh lu?n. Nh?ng ?i?u hi?n nhin, khng ai ph? nh?n, l v?n ngh? c th? thay ??i tm tnh con ng??i v thay ??i m?t cch su xa (trang ba 4). Quan ni?m v? s?c m?nh c?a ngh? thu?t c th? lm thay ??i tm h?n con ng??i, th?c t?nh con ng??i h??ng v? ba l?nh v?c v?n ha c?t li c?a ??i s?ng l v?n ha tri th?c, v?n ha ??o ??c v v?n ha th?m m? ? tr? thnh c?m quan v tm th?c sng t?o xuyn su?t cu?c ??i hnh nghi?p v?n ch??ng c?a ng.
Mu?n t?o nn s? thay ??i v thay ??i m?t cch su xa tm tnh con ng??i, v?n ch??ng khng ch? truy?n h?i ?m cho con ng??i nh?y c?m v?i ci ??p, m cn ph?i ln n, t? co ci x?u, v?ch tr?n l m?t l tri, l?i s?ng ??o ??c gi? v s? nh?n tm c?a con ng??i. Ngay t? nh?ng sng tc tr??c Cch m?ng thng Tm 1945 c?a Phan Du ? th? hi?n m?t cch t?p trung ch? ?? ny, sau truy?n ng?n ??u tay B?a c?m chay, l hng lo?t cc truy?n ng?n nh? S?ng g?i, Khc th?t, Thu?c c, Ghen… H?u h?t nh?ng truy?n ng?n th?i k? ny ng ??u vi?t ? Hu?, vi?t v? con ng??i v c?nh v?t c?a ? th? kinh k? s?p ??n ngy tn l?i, tr? thnh trung tm c?a tc ph?m. Nh v?n ?i su vo m?t tri c?a ??i s?ng, phn tch, m? x? ?ng sau l?i s?ng v??ng gi? c?a nh?ng con ng??i thu?c t?ng l?p trung l?u ?ang trn ? suy s?p, t?t d?c l nh?ng thi gi? d?i, v l??ng ??n m?c tn nh?n v?i m?i ng??i, k? c? nh?ng ng??i thn trong gia ?nh. Cu chuy?n m?t c?p v? ch?ng th??ng ???c m?i ng??i g?i l ng Th? b Th? nh?ng ch?ng ai bi?t l Th? g. Ng??i ta ch? bi?t r?ng hai v? ch?ng ng Th? c c?a kh nhi?u, chuyn sinh nhai b?ng ngh? c? b?c (tr.233) ???c ti?ng nui m? v ng??i anh t?t nguy?n th?c ra l h?ng l?u manh, ? l?a ph?nh bn h?t ti s?n, nh c?a n??ng vo canh b?c, b? ?i v ??y h? ra ???ng khng ch?n n??ng thn (S?ng g?i); ho?c Thu?c c l truy?n v? nh?ng ng??i ???c coi l tr th?c, ??o h?nh nh? th?y cha, gim h?c, l tr??ng l?i c l?i s?ng r??u ch b tha, gi g x??ng ca, ??n nh? Gim Khi g?p lc b? v? v?a m?i qua ??i, v?n tr?n ?i h??ng l?c, l?i cn cho r?ng: Vo nh?ng d?p nh? d?p ny mnh khng ch?y ra m?t t n??c m?t v u hu hu ln m?y ti?ng l ??i s? gn ngay cho mnh ci ti?ng l b?c b?o, v tnh. Ng??i ??i c qui l? m?n r?a! Ch? thch gi? d?i […] S? gi? d?i c m?t ti?n ?u m lo. Th?t th l cha ??a d?i. M nghi?m ra cho k?, ng??i ??i by gi? ch?ng ai th?t th c?, n??c m?t c?a th? nhn l n??c l tu?t h?t (tr.269). Khng ch? d?ng ? pht ngn, dng n??c l ?y cn ch?y trn sang th?m ??t trang v?n trong truy?n Khc th?t, khi nhn v?t trung tm c?a truy?n l c? Khnh su?t ??i dng n??c m?t lm k? sinh nhai: C? ??i, ch? ?n r?i ?i khc. Hm nay cha gi, khng c ti?n mua quan ti; ngy mai l m? ho, thi?u ?? khm li?m; ngy mai n?a l v? ?m n?ng s?p ng?t ng? m khng ti?n mua thu?c; r?i th ??n con ci. Nh?ng k? thn yu, b? trn c?ng nh? b? d??i, c? ph?i ch?t ?i s?ng l?i m?i ngy khng bi?t m?y ch?c d?o […] Ngy l?i ngy, ?i r?o kh?p cc n?o ???ng trong thnh ph?, ch?n m?t ng??i m khc, ?em gi?t l? ra m l?a d?i, ?ng vai tr m?t tang ch? b?n cng ?? ph?nh ph? thin h? v m?t khi ? c ??ng ti?n b? ti l quay v? bn bn ?n v?i t?t c? ci vui t??i h?n h? c?a m?t ng??i sung s??ng nh?t ??i. L?i ht, l?i ?n, l?i rung ?i m c??i th?m ci ?m th? nhn m qung khng bi?t phn bi?t th? no l nh?ng gi?t l? th?t v nh?ng gi?t l? gi? (tr.282-283).
Theo Nguy?n Q. Th?ng, Ghen l m?t truy?n c th? x?p vo truy?n hay nh?t c?a Phan Du. Truy?n k? v? cu?c s?ng c? c?c c?a m?t ki?p h?ng nhan: nng tr? ??p, ti hoa s?ng b?ng ngh? ca k?, su?t ngy ?i ki?m ti?n v? ?? nui ng??i ch?ng th?t nghi?p, nghi?n ht l?i c tnh hay ghen. S? ghen tung c?a con ng??i s?ng nh? vo ng??i khc ny ??t ??n m?c b?nh ho?n. Nh?ng m?t ngh?ch l ? ??i khng th? trnh kh?i l tuy ghen nh?ng l?i c?n ti?n, tnh th? b?t bu?c ph?i cho v? ?i ca ht, ? th?i ?i?m ny c ngh?a l ?i ng? v?i khch, ?? ki?m ti?n v? nui con nghi?n! M?t ?m nng ?i lm v? mu?n, h?n n?m ? nh t??ng t??ng ra bao nhiu c?nh g?i ch?n, i n c?a v? v?i khch lng ch?i… H?n n?i c?n ghen l?ng l?n, h?m he ch? ??i khi v? v? ??n nh h?n ph?i th?ng tay tr?ng tr? nng cho ? c?n ghen t?c, khng c?n g ??n mn xi thu?c phi?n nng mang v?, v lm nh? v?y n s? l?n (tr.230), nh?t quy?t ph?i cho nng bi?t tay ?? t? nay v? sau nng ch?a thi m mu?i l? ?n ng l?m ti?n nhi?u b?c, th?t ?ng gh t?m v nguy?n r?a. Ci l?p tr??ng c?ng r?n v?ng vng nh? ?inh ?ng c?t c?a h?n, b?ng s?p ?? ngay t?c kh?c, khi c?n nghi?n ko ??n, nh? m?t con r?n ??c l?n m rc su vo t v?, tm can, ln t?n c, m co c?u, ?i h?i, nn khi v? v?a v? ??n nh, h?n nho ??n v? l?y nh?ng th? nng mang v?, ?? th?a mn c?n nghi?n, m?c cho sau ? ra sao h?n khng c?n ngh? t?i…
??c s?c trong truy?n ng?n c?a Phan Du, khng ch? l ? ngh? thu?t d?ng truy?n, s? tinh t? trong vi?c pht hi?n cc chi ti?t ??m ??c ch?t li?u ??i s?ng, bung th? tm l nhn v?t pht tri?n ?ng nh? n v?n c, m cn c s? t??ng ph?n trong c?u t? c?a c?t truy?n, cho d th? l?ng m?ch truy?n ho?c nn ch?t trong d?n d?t cc tuy?n, cc s??n truy?n, v?n ??a ??n hi?u ?ng t??ng ph?n trong n?i dung m? c?m. Quang c?nh ??p lung linh c?a my, n??c, gi, tr?ng trong cu?c du xun trn sng H??ng c r??u ngon, gi ??p c?a Gim Khi v b?n b, ???c v nh? khung c?nh lng m?n c?a T ?ng Pha ng?m tr?ng, cu c trn sng D??ng T? ngy no, th?t t??ng ph?n v?i s? v?t v khc than tr??c ci ch?t c?a ng??i b? v?, v?y m v?n ???c ti?ng l ng c? n?m xu?ng m?t ci l thi, tr?m bang v?n s? ch? h?n lo coi ng h?t, m khng s? su?t m?t ci chi, gi?i qu ch?ng (tr.277), ch? c ng??i ??c m?i bi?t ? l s? gi? d?i, v lun. C? Khnh su?t ??i ?i khc gi?, t? ch?c bi b?c ?? l?a ng??i, ??n khi b? m?t h?t c? v?n l?n l?i m?i ph?i khc th?t m khng c?n x?c d?u vo hai con m?t! M?t ca nhi ti s?c, bn thn nui ch?ng, nh?ng v?n b? hnh h? v nh?ng c?n ghen. Ng??c l?i, tuy ghen t?c v c lc t? ra b?t c?n nh?ng khi b? c?n nghi?n hnh h?, thiu chy s? ghen tung l?i run r?y v? l?y cht xi thu?c th?a. Su s?c h?n, trong ci c?u t? s?ng g?i, t? t??ng c?a tc gi? ???c gi?u r?t kn trong tnh hu?ng cu?i truy?n, ng??i ??c lo l?ng cho ba con ng??i ?ng th??ng ?ang b? b? r?i, l ng??i m?, ng anh trai t?t nguy?n v b v gi ??n bao gi? m?i ???c mn ki?p s?ng g?i ?n nh? (tr.263), nh?ng th?c ch?t, ngh?ch c?nh trong cu?c s?ng c?a h? c tnh t??ng ph?n l chnh v? ch?ng ng Th? m?i l ng??i s?ng g?i ?n nh? vo ti s?n, c?a c?i v s?c lao ??ng c?a ba con ng??i kia, ??n v?t qu gi cu?i cng l ?i bng tai c?a b m? c?ng b? c con du ? ra l?t ?i n??ng vo ch?o b?c!
??i v?i truy?n ng?n c?a Phan Du, cu cu?i cng c?a truy?n ch?a bao gi? l k?t thc truy?n. B?i v th? gi?i hnh t??ng trong truy?n lun v?n ??ng v??n xa h?n c? ngn t?, ??n khi truy?n ? k?t thc r?i nh?ng ??i v?i ng??i ??c d??ng nh? truy?n v?n cn ?ang ti?p t?c, th? gi?i hnh t??ng v?n cn v?n ??ng lung linh trong tm t??ng m?i ng??i theo t?ng t??ng khc nhau, ty thu?c vo s? tr?i nghi?m ??i s?ng c?a b?n thn ng??i ??c.
2. Sau n?m 1954, Phan Du sinh s?ng t?i Si Gn, ti?p t?c vi?t v?n, lm bo, c?ng tc v?i cc bo Bch khoa, V?n h?c, Tn v?n, V?n, Tin v?n… Nh?ng n?m su m??i, c th?i gian lm vi?c ? B? V?n ha chnh quy?n Si Gn, r?i ?i Pht thanh Hu?. ???ng th?i, nh v?n V? H?nh vi?t v? ng trong L?i gi?i thi?u t?p truy?n ng?n Hai ch?u lan t? tm (Nxb C?o th?m, 1965) nh? sau: L m?t ngi bt v?ng vng t? th?i ti?n chi?n v ??n by gi? v?n cn nguyn v?n nhi?t tnh ngy tr??c, c?ng thm s? ?iu luy?n c?a bao nhiu n?m kinh nghi?m trong ngh?, ng ? sng tc ???c m?t s? l??ng kh l?n truy?n ng?n. Nh?ng v?n khim t?n qu nhi?u ??n g?n nh? thch cu?c s?ng ?n mnh, ng khng quan tm ??n vi?c ?n hnh tc ph?m. Nh? v?y, vi?t v?n ??i v?i ng l nghi?p ch? khng ph?i l ngh? ?? ki?m s?ng nh? nh?ng ng??i khc. H?u nh? ng s?ng b?ng ??ng l??ng c?a m?t cng ch?c, cn tc ph?m vi?t ra, ch? ?? cho b?n b, tri m tri k? th??ng th?c l ch? y?u. Vi?t m khng in, ho?c ch? in bo m khng s?u t?p in thnh sch, v v?y m s? l??ng tc ph?m cn l?i khng nhi?u.
Ng??i ho?t ??ng sng t?o ngh? thu?t c l??ng tm v nhn cch d??i m?t th? ch? chnh tr? v?i s? b?a vy c?a m?t v? v m?ng l??i ki?m duy?t kh?c nghi?t nh? ch? ?? Si Gn tr??c 1975, qu? l khng d? dng g. Ng??i c?m bt mu?n ??ng th?ng, ngoi ti n?ng cn c?n ph?i c s? d?ng c?m v trung th?c. H? khng th? cng khai ch?ng ??i, tuyn chi?n m?t cch tr?c di?n, trong khi ph?i c? gi? cho ngi bt c?a mnh ??ng th?ng, khng ??ng ng?nh thch th?c nh?ng v?n hin ngang ng?o ngh?, thi ?? khch quan trung th?c v?i l??ng tm c?a ng??i c?m bt. V, v th?, h?u h?t tc ph?m c?a h? ??u t soi chi?u tr?c ti?p ci tr?t t? x h?i ???ng th?i. C?ng nh? S?n Nam, V H?ng, Nguy?n V?n Xun v nhi?u ng??i ? tr??ng thnh t? th?i ti?n chi?n, vng v?n tr? thnh ?? ti ch? y?u trong sng tc c?a Phan Du l cu?c s?ng tr??c cch m?ng v th?i khng chi?n ch?ng Php, theo ph??ng chm l?y chuy?n x?a ?? ni chuy?n nay. T?t nhin, ??i t??ng m ng v cc ??ng nghi?p c?a ng h??ng v? l nhn dn, l cu?c s?ng cng kh? c?a nh?ng ng??i c?n lao, nh?ng ng??i b? p b?c bc l?t ??n t?n cng, th?i no c?ng c, ?? nh?m ph?t cao ng?n c? ?? th?m c?a ch? ngh?a nhn v?n ch? ?? c?t t? c?a nh?ng n?n ngh? thu?t chn chnh. ng ti?p t?c v?ch tr?n v ln n, t? co l?i s?ng hai m?t, gi? d?i, phi nhn c?a nh?ng ng??i giu c thu?c t?ng l?p trn, l th? gi?i c?a nh?ng ng b Chnh Ln (Con r?n h?), ng b Chnh Thi?n (Bn tay k? ?i), c?u m? C? (B?c bnh phong), ho?c hai anh em con quan l?n b?t ng??i ko xe lm ng?a hai chn (Con ng?a hai chn). Nh v?n hi?n th?c c?a chng ta cn ?i su miu t?, phn tch nh?ng ph?m ch?t t?t ??p trong cu?c s?ng c?a nh?ng ng??i thu?c t?ng l?p trung l?u, nh?ng ng??i v?n cn l?u gi? nh?ng ph?m h?nh lm ng??i s?ng ? ??i, bi?t th??ng ng??i ??ng lo?i, mu?n c?u v?t nh?ng thn ph?n ngho kh?, khng may (Hai ch?u lan t? tm, Con mo ?en,…), ho?c l, v nhi?u h?n c? l, ph?i by ki?p s?ng l?m than, c? c?c c?a nh?ng ng??i cng kh?, yu th??ng nh??ng nh?n v c khi ph?i ginh gi?t, ??u tranh v mi?ng c?m manh o (Tnh ng??i, C gi xm ngho, Mi?ng ?n, Mi?ng ngon bn xc ch?t, Vng h?i, Hai gnh la,…). ??c bit, c nhi?u truy?n ng l?y c?m h?ng t? cu?c s?ng th?i khng chi?n, miu t? v? ??p hin ngang b?t khu?t c?a nh?ng con ng??i yu n??c ho?c tr? v? t? sau cu?c chi?n tranh ch?ng ngo?i xm m ng g?i l th?i binh h?a. ? l thi ?? hin ngang c?a ng th?y c g? lm cho tn th?c dn ph?i ?o vn trn m?t chuy?n tu, khi th?y h?n hnh hung m?t b c? gi y?u, d?u ? bi?t tr??c nh?ng h?u qu? nh? b?t b? t ?y m mnh ph?i gnh ch?u, b?i t ra c?ng ph?i c ng??i ch?u li?u ?? cho chng bi?t r?ng ng??i Vi?t Nam khng ph?i l gi?ng d? ? ??u, ? c? (Nh?ng qu? ??m trn m?t chuy?n tu, tr.34). ? l nh?ng tr?i nghi?m chi?n tranh, hun ?c nn tm h?n ng??i h?a s?, c th? nh?n ra v? ??p ?ch th?c trong tm h?n c?a m?t c gi chn ch?t, bi?t yu th??ng v ?au ??n tr??c n?i ?au c?a con ng??i (M?t l?i nhn). ? l s? hy sinh anh d?ng c?a m?t c? gi n?m nay ? g?n tm m??i nh?ng l?ng c? khng cng, m?t c? khng la, g?i c? khng run, r?ng c? v?n cn ch?c ch?n. C? l?i r?t vui tnh. Ai g?n c? c bu?n bao nhiu r?i c?ng ph?i h?t bu?n, c?ng th?y d? ch?u. ? vui tnh, c? l?i hay gip ???c nhi?u chuy?n ch l?i cho ??ng bo trong thn, trong xm. Ai ?au ?m c?n ??n cc mn ngo?i khoa c?p c?u c?ng tm t?i c?. Nh no c ng??i ch?t c?n khm li?m hay lo li?u vi?c ma chay c?ng nh? ??n c? T. V khng bao gi? c? T t? ch?i d?u l n?a ?m, g gy hay m?a gi l?t l?i. Giu c?ng nh? ngho, xa c?ng nh? g?n, thn hay s? m?c, ? ?u c?n ??n c? T th c? T c m?t ? ??y (tr.130). Con ng??i ? khng ???c phong anh hng, nh?ng hnh ??ng ch?n ci ch?t c?a c? l hnh ??ng c?a m?t ng??i anh hng: khi my bay Php ??n th? bom, c? ? ch?y ra gi?a ??ng d?n ?? ht bom v? pha mnh, ?nh l?c h??ng nm bom c?a gi?c ?? c?u m?ng s?ng ba m??i ng??i v hai con tru l s?c ko cy c?a c? thn, c? xm (Ci v? ??n). ? cn l s? thay ??i c?a th?i cu?c, l bng dng cu?c cch m?ng dn ch? ??u tin c?a ??t n??c, lm thay ??i ??n t?n g?c r? ??i s?ng x h?i v con ng??i, bi?n m?t con ng??i t?ng ?ng vai huy?n quan, tr? thnh m?t con ng??i chn chnh, m?t ng??i lao ??ng th?c s?, bi?t s?ng v bi?t lm ch? ??i s?ng c?a mnh (Qua c?n th? l?a).
C?ng gi?ng nh? V H?ng, nhn v?t quen thu?c v tc gi? ??m ??y tnh c?m trong truy?n ng?n c?a Phan Du l nh?ng ng??i thu?c t?ng l?p trung gian sa st, tr th?c v?n ngh? s?: Kh?m (Mi?ng ?n), Thanh (Qua c?n th? l?a), c? T, Ng?c, B?i Lan (Hai ch?u lan t? tm), Khn, Thuyn (Con mo ?en), L?c, L?i, Hong (C gi xm ngho), Hong Hoa (M?t l?i nhn)… nh?ng khc v?i V H?ng, nhn v?t ng miu t? thnh cng, c s?c s?ng lu b?n trong tm t??ng nhi?u th? h? ng??i ??c, ? l nh?ng con ng??i ngho kh?, s?ng d??i ?y x h?i, b? p b?c v bc l?t ??n t?n cng x??ng t?y. ? l N?m Kh? m la, su?t ??i c? nh? ngy gi? ch?p trong lng ?? ??n xin ?n, nh?ng ??n khi ???c ?n mm c?m c?a ng??i t? t, m?i ?n ???c m?y mi?ng, b?ng nghe ti?ng sng x? t? ng??i t? t vang ln, lo c?n ch?t hai hm r?ng, rng mnh tha tht nh? k? s?p ln c?n s?t r?i khng ni, khng r?ng, lo quay l?ng ch?ng g?y, d d?m b??c ngay ra kh?i qun, r? xu?ng b? ru?ng, m?t cch h?p t?p v?i vng. Nh?ng m?i ??n mp b?, lo ? ng?i th?p xu?ng bn b?i d?a d?i, hai tay m l?y ng?c, ?a ln m?y ti?ng, r?i lo nn tho ?ng ?c nh?ng g lo v?a ???c ?n xong (Mi?ng ngon bn xc ch?t, tr.119). ? l nh?ng ng??i ngho ?i ? ?? cho ch?, d b? ng??c ?i bao nhiu v?n m?t lng trung thnh v bi?t ?n ch? nh? lo Nam gip vi?c cho nh ng Chnh ? trn hai ch?c n?m tr?i. M?i n?m lo ch? ???c nh?n vi ch?c ang la ?? b ??p l?i ci cng th?c khuya d?y s?m v lm l?ng qu?n qu?t su?t ngy nh? m?t con v?t, h?t cng vi?c ??ng ng ??n cng vi?c trong nh. B Chnh l?i l h?ng ng??i kim ch?, g?t ch?t, nn ti?ng l ? v?i nh giu, s? ?n u?ng c?a lo c?ng r?t kham kh? n?u khng c Hu?. Nh?ng c?ng nh? nh?ng ng??i dn qu m?c m?c, ch?t phc ? qu quen v?i nh?ng b?t cng m t?ng l?p h? ph?i ch?u ??ng tr?i qua bao ??i trong x h?i, nng thn, l?i v?n giu tnh c?m, lo Nam ch?ng nh?ng khng th?c ???c nh?ng thi?t thi v? quy?n l?i ?? th?c m?c, b?t mn m tri l?i, cn th?m c?m n ??c c?a v? ch?ng ng Chnh n?a l khc. Lo m?n ch?, trung thnh v?i ch? h?n c? m?t con ngh?a khuy?n v lo coi s? bi?t ?n nh? l m?t b?n ph?n, m?t ci g h?p v?i l? ph?i, m?t ci g m ch? c nh?ng k? ch?ng cn bi?t ai trn ??u n?a m?i dm coi nh? (Bn tay k? ?i, tr.143). T??ng t?, lo Th?p B?n c? ??i ko xe cho b?n ??i quan, b? c? con ci cc quan hnh h? tr? thnh con ng?a hai chn ko l cu?c ??i trn kh?p cc n?o ???ng x? kinh k?, v?i ??c m? c ???c ph?m tr?t c?a tri?u ?nh l c?u ph?m nh?ng cu?i cng l b? m?t h?c hc, thi?u no, tuy?t v?ng (tr.230) cng v?i nh?ng gi?t n??c m?t ??ng cay c?a ki?p n l?, b?n hn. R?i ??n bc Nh m?t ??i t?n t?y v?i v? ch?ng c?u C? (B?c bnh phong), lo Bi?n khng gi?u vng cho ??n ch?t (Vng h?i), c? Khnh dng n??c m?t ?? ki?m l?y mi?ng ?n (Khc th?t), ng??i V gi su?t ??i s?ng l? thu?c vo ch? (S?ng g?i), Lin v b T? cng cc em nh? xm ngho th?t h?c (C gi xm ngho)…
??c s?c nh?t trong nh?ng trang vi?t v? thn ph?n nh?ng con ng??i b m?n l ci ?m p tnh yu th??ng bao ph? v ?an d?t nn th? gi?i Tnh ng??i. Truy?n di?n ra trong m?t khng/ th?i gian ng?n ng?i, ch?t h?p, trn ?o?n ???ng t? nh xc c?a b?nh vi?n ra ??n huy?t m?, v?i ba con ng??i: lo B?y ng??i c ngh? pha ch? c ph, su?t ??i lm thu cho ch?, tr ng? t?i mi hin sau c?a qun c ph v?i l? tr? ?nh giy, nay ? k?t thc ki?p ng??i kh? t?n ?ang n?m trong quan ti; ng??i th? hai l Thu?n, th?ng b ?nh giy m? ci, khng n?i n??ng t?a, ?m ?m th??ng v? ng? ? mi hin sau c?a qun c ph cng lo B?y; ng??i th? ba l bc C?m ng??i ko xc lo B?y ?i chn, ng??i t?ng lm vi?c ? b?nh vi?n trong b?y n?m tr?i nay. Tao quen v?i xc ch?t l?m r?i. Tao th?y ci ch?t n th??ng qu. My th? ngh? m coi, c ai l?t da m s?ng ??i ???c. Ch?ng ai thot ???c ci c?a ?. Ch?ng tr??c th sau c?ng c m?t l?n. Ch?t khng ?ng bu?n. Tao ch? th?y m?t ci ?ng bu?n l… l… […], khng c chi ?ng bu?n v v ph??c b?ng m?t chi?c quan ti m ch?ng c ng??i ??a. Ph?i ko xc lu ngy nh? tao r?i m?i c?m th?y th?m tha ch? ? my ?i. Lc s?ng b? v?, tr? tr?i k? ? kh?, m tao ngh? c?ng ch?a ?ng bu?n b?ng lc ch?t ph?i ra ?i ??n th??ng ??c m nh? v?y ?. V, trong b?y n?m, bc ? ko ?i chn b?y m??i ba ci xc v th?a nh?n, nh?ng ch? c l?n ny tao m?i th?y c ng??i ?i theo… l my ?. C my, tao ?? bu?n h?n tr??c, t nghe kh ch?u nh? m?i l?n (tr.21-22). D??ng nh? ng??i ??c nhi?u th? h?, v hnh nh?ng ?ng l?m, ?ang ?i theo ?ng sau chi?c quan ti hoang l?nh, di theo cu chuy?n ch?ng c m? ??u/ k?t thc, khng c tnh ti?t, gay c?n, th?t nt ho?c d?n d?t ??n cao tro, ch? tro dng ln trong lng ni?m bu?n th??ng man mc, n?i ?au day d?t khn ngui v? thn ph?n ki?p ng??i. Chi?c xe l?c c?c m bc C?m ?ang n?ng nh?c ko ?i trn ?o?n ???ng l?m ch?m ? s?i g? gh?, ?ang ch? n?ng tnh ng??i, ch? n?ng ?m c?a tnh th??ng, ?i qua t?ng trang sch, t?ng dng cu ch? l t? t??ng nhn v?n cao c? c?a nh v?n. ??c Phan Du, m?i v? l? ra r?ng, cu?c s?ng v ph?m h?nh c?a nh?ng con ng??i nh? b, ngho kh? m?i d? nh?n ra s? l?p lnh ph?m ch?t cao ??p c?a con ng??i, ? m?i l th? gi?i t?t ??p c?a nh?ng con ng??i c ?? d? v? tnh ng??i.
3. Ngoi truy?n ng?n, Phan Du cn c nhi?u cng trnh bin kh?o c gi tr? v?n ch??ng v h?c thu?t. Cng trnh ??u tin Truy?n con ng??i (1968), l cng trnh bin kh?o v? nhn ch?ng h?c. Tc gi? ? d?a vo nh?ng thnh t?u m?i nh?t c?a ngnh c? sinh v?t h?c v kh?o c? h?c ti?n s?, ??ng th?i ? v?n d?ng kh thnh cng thuy?t ti?n ha vo vi?c nghin c?u s? hnh thnh loi ng??i, con ng??i t? th?i ti?n s? ??n th?i hi?n ??i. V?i m?t thi ?? nghim tc, m?t ci nhn tinh t? c?a nh v?n v s? trnh by, phn tch h?t s?c minh b?ch, ng??i vi?t ? phc h?a l?ch trnh ti?n ha c?a loi ng??i m?t cch r nt v c gi tr? h?c thu?t. Nhi?u h?c gi? coi ?y l nh?ng lu?n thuy?t ?ng tin c?y. Theo nh v?n Tr?n Trung Sng, sau M?ng kinh s? (ti b?n 2016) v Hai ch?u lan t? tm (ti b?n 2017), s?p t?i Cng ty c? ph?n sch Tao ?n s? ti b?n v ti?p t?c ??a Truy?n con ng??i ??n v?i th? h? ??c gi? hi?n nay.
Qu?ng Nam qua cc th?i ??i (1973) l cng trnh bin kh?o l?ch s? c tnh ch?t ??a ch v? ??t Qu?ng t? th?i cn l th? ng?i c?a ng??i Chim Thnh ??n khi tr? thnh m?t ph?n c?a lnh th? c?a ??i Vi?t, k? t? sau cu?c chinh ph?t vng bin ?i pha Nam c?a vua L Thnh Tn (1470) v vi?c ra ch? d? thnh l?p ??o Qu?ng Nam th?a tuyn (1471), r?i s? chuy?n bi?n v pht tri?n v?i nh?ng s? ki?n, bi?n c? l?ch s? d?n d?p v th?ng tr?m di?n ra ? vng ??t phn gi?u ny d??i th?i cc cha Nguy?n. Tuy nhin, ?i?u ?ng ti?c, cng trnh trn nh v?n Phan Du ch? k?p hon t?t v ph? bi?n quy?n Th??ng. Cn ph?n sau c th? ng ? bin so?n xong m khng ?? ?i?u ki?n ph? bi?n, ho?c do l do no khc, chng ta ch?a bi?t ???c. ??a ch ???c coi l m?t trong nh?ng l?nh v?c bin kh?o mang tnh hi?n th?c x h?i s?m s?a nh?t c?a l?ch s? v?n xui Vi?t Nam, v ng??i m? ??u l danh s? ?c Trai/ Nguy?n Tri, nh H?u L, tc gi? c?a tc ph?m D? ??a ch, bin so?n n?m 1435, theo yu c?u c?a vua L Thi Tn. Nh? v?y, th? v?n ??a ch ra ??i ch? tr??c th?i ?i?m l?ch s? tr? thnh ??i t??ng nghin c?u c?a Phan Du trong kho?ng th?i gian v?a trn 35 n?m (1435-1470). Nh?ng n?m g?n ?y, c nhi?u cng trnh nghin c?u v? l?ch s? v ??a ch x? Qu?ng, ??u xem Qu?ng Nam qua cc th?i ??i l ngu?n t? li?u quan tr?ng, ?ng ???c l?u tm tham kh?o trong qu trnh nghin c?u.
V?n ch??ng bin kh?o c?a Phan Du, cho d v? l?ch s? nhn ch?ng hay l?ch s? ??a ch ??u ???c sng t?o b?ng tm th?c v d??i ci nhn c?a m?t nh v?n, trong ? tc ph?m ?ng ch nh?t l cng trnh bin kh?o l?ch s? M?ng kinh s? (1971). Sch ch? dy kho?ng h?n 220 trang, nh?ng ? gi?i ti?u m?t cch ??y ?? v chnh xc v? hai x? Thu?n Ha v Qu?ng Nam, ??ng th?i trnh by cc s? ki?n v nhn v?t l?ch s? trong qu trnh m? ci v? ph??ng Nam c?a cc cha Nguy?n, m? ??u l cha Tin (Nguy?n Hong 1558-1613), r?i l?n l??t ??n cc cha Si (Nguy?n Phc Nguyn 1613-1635), cha Th??ng (Nguy?n Phc Lan 1635-1648), cha Hi?n (Nguy?n Phc T?n 1648-1687), cha Ngi (Nguy?n Phc Tr?n 1687-1691), Qu?c cha (Nguy?n Phc Chu 1691-1725), Ninh v??ng (Nguy?n Phc Tr 1725-1738), V v??ng (Nguy?n Phc Khot 1738-1765) v ??n ??i Hu? v??ng (Nguy?n Phc Thu?n 1765-1777), th nh Ty S?n d?ng nghi?p. S? ti t?o l?ch s? c?a Phan Du, ???c g?i c?m h?ng t? hai cu th? l? ghi trn vch cha Thin M?, ? t?ng ???c nh?c ??n trong Tang th??ng ng?u l?c (Ghi chp ng?u h?ng v? nh?ng ??i thay du b?), c?a Ph?m ?nh H? v Nguy?n n: Hai tr?m n?m xt c? ??/ Khng b?ng gi?c m?ng th?y cha trn non. V, ngi cha c?ng tr? thnh ch?ng nhn theo su?t nh?ng b??c th?ng tr?m c?a cc cha Nguy?n trong qu trnh kh?ng ??nh l chn ch? c?a ??t ph??ng Nam.
Ngoi th?i gian, con ng??i v cc s? ki?n l?ch s? xc th?c, M?ng kinh s? khng ch? d?ng l?i ? ph?m vi m?t cu?n bin kh?o l?ch s?, m cn l m?t cu?n ti?u thuy?t l?ch s? h?p d?n, thu ht ng??i ??c ??n nh?ng dng cu?i cng, th?m ch cn mu?n tc gi? ti?p t?c giai ?o?n d?ng nghi?p c?a m?t thi?u nhi m??i b?n tu?i m khng ai lc by gi? c th? ng? r?ng mai kia s? l ng??i t?o d?ng l?i ??i nghi?p ngay trn c? s? ?? nt, ?iu tn: c?u b Nguy?n Phc nh. Cu?c ??i chinh chi?n c?a Nguy?n Phc nh s? l ngu?n n?i dung m? c?m cho m?t ti?u thuy?t hay. ? t?ng c nh?ng ti?u thuy?t ??c s?c nh? Minh s? (2010) c?a Thi B L?i vi?t v? cng cu?c d?y nghi?p c?a Nguy?n Hong, K? n? h? T?ng (2002) c?a Nguy?n V?n Xun vi?t v? cu?c khuynh ??o kinh thnh c?a m? nhn T?ng th?. M?ng kinh s? c th? ???c coi nh? l m?t ti?u thuy?t ch??ng h?i, g?m c m??i ba ch??ng, m? ??u l Linh M? v dng h? chn ch? ph??ng Nam, k?t thc l C?u ? Ph Xun trong c?nh ?iu tn v cu ??i v hnh trn vch cha Thin M?. M?i ch??ng, ngay t? tiu ?? ??u g?n li?n v?i cc s? ki?n, con ng??i v th?i gian l?ch s?: Ph Xun v di ch? thin di dinh, ph? v? Nam c?a Tin cha Nguy?n Hong, Kim Long d??i th?i Nhn L?c h?u Nguy?n Ph??c Lan, Kim Long d??i th?i Hi?n v??ng, Ph Xun d??i th?i Ngh?a v??ng v Minh v??ng, ?u cha Nguy?n Ph??c Thu?n v quy?n th?n Tr??ng Phc Loan… Ch? ni ring v? con ng??i, l nh?ng nhn v?t c th?t trong l?ch s?, t? trong ngn ng? miu t?, ngn ng? tr?n thu?t ??n ngn ng? ??i tho?i, tc gi? ??u c k?t h?p c? ba ph??ng th?c kh?c h?a ?i?n hnh nhn v?t c?a ngh? thu?t ti?u thuy?t: ngo?i hnh, n?i tm v hnh ??ng. ?y l hnh t??ng nhn v?t Tr??ng Phc Loan, sau khi nghe Thi Sinh tu r?ng Ch??ng dinh Nguy?n C?u Th?ng c?ng ? ph?n b?i ng ta: Qu?c ph Tr??ng Phc Loan tr? m?t nhn Thi Sinh, m?m h h?c, v tuy c? tr?n ??nh lng mnh, tay m ch?t chi?c g?i d?a, ng v?n khng gi?u n?i s? run r?y c?a ton thn, run v t?c gi?n, m c?ng run v h?t ho?ng tr??c ci th? cng ?? khng l?i thot (tr.204). Khi cha Th??ng Nguy?n Ph??c Lan say m nng T?ng th?, gy ra bao ?iu ??ng cho dn lnh, quan N?i tn Vin Hi?n h?u Ph?m Quang H?u ? vo ph? cha can gin v rt g??m xin ???c chm ??u v nh?ng l?i ni th?ng th?n c?a mnh, nh ti?u thuy?t miu t? hnh t??ng c?a Th??ng v??ng nh? sau: Nghe gi?ng ni v ng?m th?n s?c cng thi ?? c?a Vin Hi?n h?u, Th??ng v??ng bi?t r l ng??i b?y ti trung th?c ny ? c quy?t ??nh d?t khot, nn khi th?y H?u v?a rt g??m ra kh?i v?, Th??ng v??ng ? v?i vng b??c xu?ng, gi?t v?i thanh g??m, phn b?o: Vin Hi?n h?u ch? qu nng n?y. Chnh h?u ? th?c t?nh ta r?i (tr.53). Ho?c khi Hi?n v??ng Nguy?n Ph??c T?n, t?c l D?ng Qu?c cng say m m?t ca nhi m qun vi?c tri?u chnh, v khi nghe Ch??ng dinh Nguy?n C?u Ki?u ra s?c can ng?n, Hi?n v??ng v cng nng gi?n v t? thi ?? h?t s?c cng th?n: D?ng Qu?c cng nghe xong c? gi?n, v, trong m?t pht thi?u t? ch? v c?n li ?nh, th?nh n?, ? ??p bn, x?ng gi?ng phn b?o: Ta ? t?ng n?m gai n?m m?t ?? b?o v? c? ??, ??n nay gi?ng m?i v?ng vng, tr?m h? an l?c, h ta ch?ng c quy?n ???c cung d??ng b?ng ci vui thanh s?c, y?n ?m hay sao (tr.67),… Khng d?ng l?i ? k?t c?u v xung ??t, ? c?m quan v tm th?c sng t?o c?a m?t nh ti?u thuy?t, m quan tr?ng h?n, ngn ng? c?a tc ph?m khng cn hon ton l ngn ng? bin kh?o, m ? ?i vo vng sinh quy?n c?a ngn ng? ngh? thu?t ti?u thuy?t, ngay c? trong khi miu t? c?nh v?t ni sng ng??i vi?t c?ng th?i vo ? h?i ?m c?a tm h?n: V sng H??ng Giang, ? pha nam qu?n H??ng Tr, m?t thnh qu? m? mi?u c?a m?t cu?c giao duyn gi?a hai ngu?n n??c ?a tnh. M?t ngu?n t? Khe Ba ? ni Tr??ng ??ng pha T? Tr?ch, m?t t? pha ?ng ni Ch?n S?n thu?c H?u Tr?ch, b?ng v??t qua bao nhiu ???ng xa, d?m di, ?? cng g?p nhau ? n?i h h?n ??y tr?ng gi l ng ba sng B?ng Lng, h?p nh?t m ch?y xu?ng pha ?ng, t?o thnh m?t dng th?y t n?i danh, tr?m l?ng u?n khc gi?a nh?ng ??ng xanh, thn hoa. Ch?t n??c mt ng?t trong lnh c?a dng sng khng nh?ng ch? mang l?i s? ph nhiu cho ?i b?, m cn ph?i h?p v?i phong th? ?? t?m nhu?n thm ch?t ???ng thanh m?t ng?t, ph? thm nh?c ?i?u vo gi?ng ni v ?i?m chuy?t thm v? thanh tn, no chng cho gi?ng th?c n? sinh tr??ng gi?a vng H??ng Ng? (tr.20-21),…
Ng??i ta th??ng ni, v?n l ng??i, c l? ??i v?i Phan Du l chnh xc. V?n ch??ng ng m?c m?c, chn ch?t, ngn t? ??y ch?t gi?ng x? Qu?ng, c?ng nh? con ng??i ng s?ng thanh b?n, l?ng l?, khng mu?n lm phi?n ??n ai. Tm h?n ng lun rung ??ng, c?m thng v yu qu con ng??i, nh?t l nh?ng ng??i cng kh?. Ngay c? tc ph?m Hai ch?u lan t? tm ng ??t gi?i c?a Trung tm V?n bt Philippines n?m 1964 (g?m c 9 n??c ?ng Nam tham gia, ng ??t gi?i Nh ??ng h?ng v?i Nh?t B?n), do ng Nghim Xun Vi?t l?a ch?n tc ph?m c?a m?t nh v?n khng ??ng trong m?t t? ch?c no (tr.5), d?ch ra ti?ng Php g?i d? gi?i, l nh?ng trang vi?t m??t m, ?m p v? b?c tranh thin nhin cy c?, hoa l, nh?ng cu?i cng c?ng ph?i bn ?i ?? gip ?? ng??i ngho trong c?n ho?n n?n: Bn hoa l m?t ci nh?c, l?i g?p ph?i nh?ng h?ng ti?u nhn n ln m?t eo sch mnh cng nh?c thm. Nh?ng nh?c c?ng ph?i bn. K? ra vc g?y m ?u?i n ra kh?i c?a l m?t vi?c qu d?. Nh?ng r?i nh?ng ??a con khng cha, v? ga ch?ng, s? l?y g m ?n… Bn hai ch?u lan bu?n n?u c? lng ?i. Bu?n nh? bu?n ng??i ch?t (tr.205). ? l t?m lng c?a nh v?n, l t? t??ng v?n ha nhn v?n c?a v?n ch??ng Phan Du th? hi?n m?t cch nh?t qun t? ??u ??n cu?i. Yu m?n con ng??i, yu qu h??ng ??t n??c, nn v? cu?i ??i ng ?i v? v?i nhn dn, v? pha nh?ng ng??i ho?t ??ng bo ch yu n??c nh? Nguy?n Ng?c L??ng, V? H?nh, L?u Nghi v nh v?n Nguy?n V?n B?ng vo ho?t ??ng b m?t trong n?i thnh Si Gn, thng qua t? bo Tin v?n: N?m 1966-67, Phan Du ? ?ng gp tch c?c vo t? Tin v?n, t?p ch cng khai c?a ??c khu ?y Si Gn Gia ??nh, do Nguy?n Ng?c L??ng lm Ch? nhi?m. Nh?ng truy?n ng?n nh? Hang ??ng m?i (6.6.1966), Tr?ng v? (6.8.1966)… ? t? co m?t cch su s?c, quy?t li?t, tc h?i c?a ch? ngh?a v?t ch?t, c?a l?i s?ng M? ? lm b?ng ho?i ??o ??c truy?n th?ng c?a nhn dn thnh th? mi?n Nam.
Phan Du khng ch? l ng??i c ki?n th?c su r?ng v? l?ch s?, ??a l, con ng??i v th? ng?i ??t ?ai, m ng cn l ng??i am hi?u t??ng t?n v? c? cy hoa l, sng ni ru?ng ??ng, n?ng m?a th?i ti?t, ch? y?u l ? vng ??t n?m hai bn ??nh ?o H?i Vn, n?i m L Qu ?n t?ng g?i l ??t c? h?ng c?a Thu?n Qu?ng (Ph? bin t?p l?c). D l truy?n ng?n hay bin kh?o ng ??u c?m su ngi bt c?a mnh, thm canh trn vng ??t ?y. V?n ch??ng c?a ng nh? m?t dng ch?y, quanh co khc kh?u v? hai pha c?a m?t ??nh ?o. D s?ng ? ?u, khi c?m bt, ng ??u h??ng v? vng ??t ?y, n?i ?y lm nn vng th?m m? v s? nghi?p v?n ch??ng, tr? thnh vng v?n ha c?a Phan Du.
* Ph?m Ph Phong. ??t Qu?ng 25 nh v?n th? k? XX. NXB ? N?ng, 2022
