Chính ph? Tình c? (k? 10)

Yves Sintomer

Nguy?n Quang A d?ch

Ba L� do C?n b?n c?a B�nh ??ng Ch�nh tr?

Tuy v?y, b�nh ??ng c� th? c� ngh?a nhi?u th? kh�c nhau. Ba l� do c?n b?n ph?i ???c ph�n bi?t m?t c�ch gi?i t�ch, m� th??ng xuy�n ch?ng g?i trong nh?ng kinh nghi?m th?c ti?n (B?ng 4.3).

1. C�c m?u ng?u nhi�n hay c�c m?t c?t ngang h?p l� c?a nh�n d�n: C�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c. Trong l� do c?n b?n n�y, ?i?n h�nh c?a c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c ???ng th?i, s? ch?n b?ng b?c th?m l� m?t c�ch ?? nh?n ???c m?t m?u ??i di?n hay �t nh?t m?t m?t c?t ngang h?p l� c?a nh�n d�n. Minipublic ??i ch?ng (counterfactual) n�y c� th? h�nh th�nh c�c � ki?n, ?�nh gi�, ph�n x�t, v� th?m ch� quy?t ??nh nh�n danh c?ng ??ng khi l� kh�ng th? cho t?t c? m?i ng??i ?? tham gia v�o s? th?o lu?n c�n nh?c, v� khi t�nh kh�ng ??ng ??u x� h?i lo?i tr? � t??ng r?ng t?t c? c�c c� nh�n l� c� th? thay th? cho nhau v� nh? th? r?ng b?t k? ai c� th? tham gia. Quan ?i?m n�y ?� ph�t tri?n mu?n trong l?ch s?. (a) V? nguy�n t?c, m?t m?t c?t ngang c� th? ???c ngh? nh? cung c?p m?t lo?i ?nh ch?p nhanh thu nh? c?a to�n b? nh�m. ?i?u n�y l� th? v?i nhi?u c? ch?, nh? c�c th?m d� d? lu?n truy?n th?ng hay c�c kh?o s�t s? h�i l�ng, m� kh�ng g?m s? th?o lu?n gi?a nh?ng ng??i ???c ch?n b?ng th?m. S? ch? tr�ch c�c c? ch? nh? v?y ?� ? t�m c?a c�c th? nghi?m m?i v? n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c, v� c�c c�ng c? n�y ?� c� �t s? quan t�m cho c�ng vi?c c?a ch�ng t�i. (b) M?t c?t ngang c?ng c� th? ph?n �nh t�nh ?a d?ng c?a to�n b? nh�m trong khi cho ph�p m?t s? th?o lu?n c�n nh?c phong ph� v� c�ng b?ng h?n m� thu nh?n m?t s? l?n h?n c?a c�c quan ?i?m v� nh?ng kinh nghi?m x� h?i so v?i m?t nh�m chuy�n gia, hay so v?i c�c c�ng c? tham gia d?a v�o nh?ng ng??i t�nh nguy?n v� nh? th? c?a c�c thi?u s? nh� ho?t ??ng. C�c b?i th?m ?o�n nh�n d�n sau c�c c?i c�ch ch?n c?a cu?i c�c n?m 1960 v� c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c l� hai s? th? hi?n ch�nh c?a quan ?i?m n�y, theo ?� t�nh ?a d?ng nh?n th?c v?n c� trong m?u ??i di?n hay m?t c?t ngang h?p l� l�m cho c� th? ?? s? d?ng c�c b? nghi nh?n th?c th�m m� gi?i th�ch t?t h?n cho t?t c? d? li?u li�n quan ??n v?n ?? ???c n�i ??n. (c) M?u ??i di?n c?ng c� th? ???c xem nh? cho ph�p s? ??i di?n v� s? b?o v? c�c gi� tr? v� c�c l?i �ch c?a c�c nh�m d�n c? l?n � m?t lo?i nghi?p ?o�n ch? ngh?a ???c hi?n ??i h�a, n?i m?t ph? n? ???c xem nh? b?o v? c�c l?i �ch c?a c�c ph? n?, m?t ng??i da tr?ng b?o v? c�c l?i �ch c?a nh?ng ng??i da tr?ng, v� v�n v�n. Sau cu?i th? k? th? hai m??i ng?n, m?t s? b?i th?m ?o�n x�t x? (ch? y?u ? Hoa K?) ?� di chuy?n theo h??ng n�y.

2. L??ng tri b�nh th??ng thu?c v? b?t c? ai. T? m?t g�c nh�n kh� kh�c, s? r�t th?m c� th? ???c xem nh? m?t b?o ??m r?ng quy?n l?c tr�n t?t c? c� th? ???c n?m b?i b?t k? ai m?t c�ch ng?u nhi�n � t?c l�, b?i c�c c� nh�n b�nh th??ng m� c� th? thay th? ???c b?ng nh?ng ng??i kh�c b?i v� h? d?a v�o l??ng tri c?a h? nh? c�c c�ng d�n b�nh th??ng. L� l? n�y th??ng ???c ??a ra trong quan h? v?i c�c b?i th?m ?o�n nh�n d�n trong c�c th? k? qua, m� d?a v�o s? ph�n x�t c?a nh?ng ng??i ngang h�ng [peer] (m� c� th? ??t b?n th�n h? v�o t�nh c?nh c?a ng??i li�n quan) trong m?t c? g?ng ?? gi?m nh? xu h??ng c?a c�c nh� chuy�n nghi?p ?? ??c quy?n h�a s? ra quy?t ??nh. Tuy v?y, ??nh ngh?a v? �b?t k? ai� c� th? thay ??i ?�ng k?. (a) Trong phi�n b?n tinh hoa ch? ngh?a, ch? nh?ng ng??i �???c khai s�ng� v� �bi?t ?i?u� (m� n�i chung ?� c� ngh?a l� nh?ng ?�n �ng da tr?ng gi�u c�) ???c xem nh? c� kh? n?ng ??a ra c�c quy?t ??nh th�ch h?p. (b) Trong phi�n b?n d�n ch?, m?i c� nh�n c� th? t?n d?ng l??ng tri c?a h?. S? ch?n b?ng b?c th?m v� th? c� th? d?a v�o t?t c? c�ng d�n hay d�n c?. ??y l� phi�n b?n ???c c�nh T? Ph�p ?�i h?i cho c�c b?i th?m ?o�n nh�n d�n trong th? k? th? m??i ch�n.

B?NG 4.3 Ba l� do c?n b?n c?a s? b�nh ??ng ch�nh tr? trong c�c c? quan ???c ch?n ng?u nhi�n

Ngu?n: T�c gi? bi�n so?n.

3. Ch�nh ph?-t? qu?n c?a m?i ng??i l?n l??t. Cu?i c�ng, s? ch?n b?ng b?c th?m c� th? ???c xem nh? m?t th? t?c ?ng h? kh�ng ph?i ch�nh ph? c?a b?t c? ai ng?u nhi�n, m� ch�nh ph?-t? qu?n c?a m?i ng??i l?n l??t: T?c l�, m?t h? th?ng trong ?� t?t c? m?i ng??i thu?c v? nh�m l?n l??t cai tr? v� b? tr?. Trong c�c tr??ng h?p nh? v?y, s? r�t th?m ???c k?t h?p v?i c�c th? t?c t?o thu?n l?i cho s? lu�n phi�n nhanh c?a c�c ch?c v?. M?i ng??i ??u c� c�ng c? h?i ?? c� ???c s? ti?p c?n ??n c�c v? tr� ra quy?t ??nh. C�c ki?u c?a ch�nh ph?-t? qu?n v� s? b�nh ??ng ???c n�i ??n c� th? thay ??i theo b?n ch?t c?a nh�m m� t? ?� s? ch?n b?ng b?c th?m ???c ti?n h�nh. (a) Khi n� l� m?t nh�m ngang h�ng (peer) ??ng ??u, s? r�t th?m b?o ??m r?ng m?t m?c ?? b�nh ??ng n�o ?� s? ???c duy tr� gi?a c�c c� nh�n, ng?n c?n b?t k? ai kh?i vi?c chi?m h?u m?t gi� tr? hay c�c ph?m ch?t cao h?n c?a b?t k? ai kh�c trong nh�m. C�c ch? ?? qu� t?c ph�n ph?i l� c�c v� d? quan tr?ng nh?t v? l� do c?n b?n n�y. (b) Khi nh�m l� kh�ng ??ng ??u v? m?t x� h?i, s? r�t th?m l� m?t ph??ng ti?n h�ng m?nh ?? ??u tranh ch?ng l?i s? ph�n bi?t x� h?i. N� t?o th�nh ph??ng ph�p d�n ch? th??ng h?ng. Chi?u n�y ?� l� m?t y?u t? then ch?t c?a n?n d�n ch? ph�n ph?i Athen. (c) S? ch?n b?ng b?c th?m c?ng c� th? ng?n ch?n quy?n l?c kh?i b? ??c quy?n h�a b?i m?t nh�m nh� chuy�n nghi?p (ch�nh tr?, quan li�u, t? ph�p, hay chuy�n gia), hay �t nh?t l�m cho c� th? ?? gi?m ?nh h??ng c?a h? so v?i c? quan c?a c�c c�ng d�n ch? ??ng.

BA T??NG T??NG D�N CH?

T?i ?i?m n�y trong l?p lu?n c?a ch�ng ta, m?t c�u h?i kh�c ph�t sinh. Nhi?u di?n vi�n, m� ?ng h? s? r�t th?m quay l?i ch�nh tr?, ??n t? m?t b?i c?nh th?t s? ?a d?ng. N?u ch�ng ta xem x�t Ph�p, s? r�t th?m ban ??u ???c phong tr�o Gilets jaunes kh?ng l? ?�i l?i nh? m?t con ???ng qu� gi�, phong tr�o n�y ?� n?i l�n trong th�ng M??i 2018 ph?n ??i c�c h�nh ??ng c?a T?ng th?ng c?a n?n C?ng h�a, Emmanuel Macron. Tuy v?y, b?n th�n �ng t?ng th?ng cu?i c�ng ?� ch?p nh?n c? ch? b?ng vi?c t? ch?c H?i ngh? C�ng d�n v� Kh� h?u trong 2019�2020, trong khi v?n b�c b? kh? n?ng th?c hi?n s�ng ki?n c�ng d�n, ?�i h?i th? ch? then ch?t c?a Gilets jaunes. Theo b??c ch�n c?a c�c nh� s�ng l?p Anh, c�nh Ph�p c?a phong tr�o m�i tr??ng to�n c?u N?i lo?n Tuy?t ch?ng (Extinction Rebellion) t??ng t? ?� li?t k� c�c h?i ngh? c�ng d�n v? bi?n ??i kh� h?u nh? m?t trong b?n y�u s�ch ch�nh c?a h?.[1] M?t t?p h?p ?a d?ng c?a c�c di?n vi�n c?ng c� th? ???c t�m th?y ? nhi?u n??c n??c kh�c. L�m th? n�o ch�ng ta c� th? hi?u s? ??ng thu?n v? s? r�t th?m trong ch�nh tr? khi n� ???c c�c c� nh�n v� c�c phong tr�o kh�c h?n nhau kinh kh?ng nh? v?y g�n cho? Ch�ng ta s? th? r?i �nh s�ng l�n ?i?u b� ?n n�y ?? hi?u t?t h?n c�i g� b? hi?m nguy khi s? r�t th?m quay l?i ch�nh tr??ng.

Trong khi l� kh� ?? ??t m?t k?t lu?n x� h?i ch�nh tr? to�n c?u ? th?i ?i?m n�y, v� s? th?c r?ng c�c c?u h�nh c?a c�c di?n vi�n thay ??i t? n??c n�y sang n??c kh�c, v?n c� th? xem x�t c�c t??ng t??ng (imaginary) kh�c nhau c?nh tranh ?? b?o v? s? r�t th?m. C�c t??ng t??ng l� c�c s? ph�ng chi?u c?a c�c ch�n tr?i ch�nh tr? ?�ng mong mu?n hay ?�ng lo ng?i.[2] Ch�ng c?t ? m?t s?u t?p c�c � t??ng, c�c c�u chuy?n, c�c huy?n tho?i, c�c h�nh ?nh, v� c�c bi?u t??ng ???c chia s? m?t c�ch t?p th?. Trong m?i x� h?i, c� c�c t??ng t??ng ch�nh tr? c?nh tranh nhau, m� th??ng ch?ng g?i tr�n c�c v?n ?? n�o ?�. M?c d� m?i x� h?i ?� t?o ra c�c t??ng t??ng ?a d?ng, gi� tr? heuristic (?? kh�m ph�) c?a kh�i ni?m ?� t?ng l�n trong c�c th?p ni�n qua. Trong m?t m?c ?? l?n, th?i ??i c?a c�c � th?c h? ?� ch?m d?t trong c�c n?m 1990 b�n c?nh th? k? th? hai m??i ng?n. C�c � th?c h? kh�ng c�n l� c�c tham chi?u n?i b?t nh? ch�ng m?t th?i ?� l� cho c�c di?n vi�n ch�nh tr? n?a. Ng??c l?i, c�c t??ng t??ng th?m v�o c�ch c�c di?n vi�n nh? v?y di?n gi?i th? gi?i hi?n c� v� t??ng t??ng n� n�n l� th? n�o. Ch�ng ???c ??c tr?ng b?i t�nh l?ng cao, n?i l�n (emerge) v� t? t�i c?u h�nh khi ??i m?t v?i c�c s? ki?n (Abbas 2019). Trong khi ch�ng c� th? ch?a c�c y?u t? l� thuy?t, � th?c h?, hay kh�ng t??ng, ch�ng kh�c ?�ng k? v?i c�i sau. C�c � th?c h? d?a v�o c�c gi? thi?t ???c cho l� bao tr�m to�n di?n. C�c kh�ng t??ng ???c x�y d?ng nh? c�c quan ni?m c? k?t v� h? c?u v? x� h?i. C�c l� thuy?t ???c tr�nh b�y nh? c�c paradigm duy l� ???c cho l� c? k?t v? tri?t h?c hay khoa h?c. Trong khi c�c t??ng t??ng c� th? g�y c?m h?ng cho c�c � th?c h?, c�c kh�ng t??ng, v� c�c l� thuy?t, v� l?n l??t b? ?nh h??ng b?i ch�ng, c�c nh� th?c h�nh n�i chung kh�ng ??a ra m?t h�nh ?nh to�n c?u, c? k?t, v� th?ng nh?t, nh?ng l� c�c ph�ng chi?u ph�n m?nh, k? c? c�c chi?u x�c c?m v� bi?u t??ng. C�c t??ng t??ng ???c b�y t? b?i c�c ph?n r?ng c?a d�n c? v� kh�ng c?n ???c n�i r� r�ng v? m?t l� thuy?t m?ch l?c. Kh�ng gi?ng c�c kh�ng t??ng, ch�ng l� c�c h? c?u kh�ng ?n ??nh t?n t?i tr??c kinh nghi?m. Ch�ng ph? thu?c v�o khung c?nh x� h?i v� ch�nh tr? m� trong ?� ch�ng n?i l�n, v� v�o nh?ng kinh nghi?m ch�nh tr? c?a c�c nh� th?c h�nh. Kh�i ni?m v? t??ng t??ng l� ??c bi?t h?u �ch ? ?�y, v� nh�n chung nh?ng ng??i ch? tr??ng s? r�t th?m h�nh dung c�c h? th?ng ch�nh tr? m� c� ch? s? ??i di?n m?t ph?n hi?n th?i trong th?c t?. C�c l� l? cho s? r�t th?m trong ch�nh tr? g?i � nh?ng s? thay ??i m� s? v??t xa tr?t t? ch�nh tr? hi?n th?i. V� th? l� thi?t y?u ?? xem x�t c�c nh� th?c h�nh nh? v?y h�nh dung vai tr� c?a s? r�t th?m s? ?�ng nh? th? n�o trong lo?i n?n d�n ch? m� h? ch? tr??ng.

M?t Ch�n tr?i K? v?ng M?i

M?t s? s? ki?n v� kinh nghi?m, nh? c�c phong tr�o x� h?i hay s? th?c hi?n c�c c? ch? th? ch? m?i, c� th? gi�p chuy?n c�c t??ng t??ng m� m?t th?i ???c xem ? b�n l?, kh�ng th?c t?, hay kh�ng ?�ng mong mu?n t?i trung t�m s�n kh?u, v?i hy v?ng ?? xu?t c�c l?a ch?n thay th? ?�ch th?c (Abbas 2019, p. 254). Nh? ch�ng ta ?� th?y trong Ch??ng 3, sau c�c th?p ni�n ??u c?a th? k? th? m??i ch�n, s? r�t th?m h?u nh? bi?n m?t ho�n to�n kh?i ch�nh tr??ng ? ph??ng B?c To�n c?u. C�c t??ng t??ng m?i li�n k?t v?i Khai S�ng, ch? quy?n nh�n d�n, s? ti?n b?, v� ch�nh ph? ??i di?n ?� kh�ng c� ch? n�o ?? l?i cho s? r�t th?m. Trong ph?n c�n l?i c?a th? k? th? m??i ch�n d�i v� th? k? th? hai m??i ng?n, c�c phong tr�o c?ng h�a, khai ph�ng, x� h?i ch? ngh?a, c?ng s?n, ph�t x�t, d�n t�y, v� d�n t?c ch? ngh?a ??u ?� ph�t tri?n c�c t??ng t??ng t? ?� s? r�t th?m ch�nh tr? ?� ho�n to�n v?ng m?t, v?i m?t ngo?i l? ? Italy m� t�i s? nh?c ??n mu?n h?n. L�n s�ng k�ch ??ng ??u ti�n b�o tr??c s? thay ??i ?� do c�c s? ki?n 1968 v� th?p ni�n ti?p sau g�y ra. Ch�ng ta ?� ph�n t�ch s?m h?n v? s? r�t th?m ???c nh?c t?i ?� ?�y nh? th? n�o b?i c�c c� nh�n c� l?p nh? Robert Dahl, Peter Dienel, v� Ned Crosby, khi s? b?t m�n v?i c�c n?n d�n ch? t? b?n ch? ngh?a v?n quan tr?ng nh?ng c�c quan ?i?m c�ch m?ng ?� t�n ?i kh?i t?m nh�n. ??u ti�n � t??ng ?� nh?n ???c s? c�ng nh?n h?n ch?. Khi, trong c�c n?m 1980 v� c�c n?m 1990, nh� khoa h?c ch�nh tr? James Fishkin k?t n?i s? r�t th?m v?i l� thuy?t v? n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c, � t??ng b?t ??u ???c xem nghi�m t�c h?n trong th? gi?i h�n l�m n�i ti?ng Anh. Trong m?t s? n??c, m?t l�n s�ng th? nh?t c?a c�c th? nghi?m ???c ki?m so�t h?t s?c v? s? r�t th?m do c�c nh� l� thuy?t thi?t k? ?� x?y ra. Tuy nhi�n, � t??ng v? c�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n ?� kh�ng v??t ra ngo�i v�i v�ng tr�n ngo?i ti?p.

V�o ??u c�c n?m 2000, tuy v?y, nh?ng s? bi?n ??i l?n ?� l�m lung lay ph??ng B?c To�n c?u. T�i ?� l?p lu?n trong Ch??ng 1 r?ng m?t th?p ni�n duy nh?t sau s? k?t th�c c?a th? k? th? hai m??i ng?n, l� l?, r?ng ch�ng ta ?� t?i �s? ch?m d?t c?a l?ch s?,� ???c ?�nh d?u b?i chi?n th?ng c?a n?n d�n ch? khai ph�ng (h?u nh?) ? m?i n?i, d??ng nh? ?� l?i th?i kh�ng th? c?u ch?a ???c r?i (Fukuyama 2012). C�c l?i h?a kh�ng ???c th?c hi?n c?a c�c n?n d�n ch? T�y ph??ng, s? nghi ng? t?ng l�n v? c�c ??ng ch�nh tr? v� c�c ch�nh ph? ??i di?n r?ng h?n, nh?ng thay ??i ??a ch�nh tr? do to�n c?u h�a g�y ra, v� c�c h?u qu? bi?n ??i kh� h?u ?� l�m thay ??i ?�ng k? kh�ng gian kinh nghi?m c?a c�c c�ng d�n: ?i?m ngo?t n�y trong kh�ng gian kinh nghi?m c� l? so s�nh ???c v? ?? l?n v?i nh?ng g� do C�ch m?ng Ph�p g�y ra (Koselleck 2004). C�c ??nh ch? ?i?n h�nh v� c�c t??ng t??ng c?a th? k? tr??c c� v? ?� l?i th?i, v?i c�c ch�n tr?i k? v?ng kh�ng c�n bao g?m chi?n th?ng c?a ch�nh ph? ??i di?n kh?p th? gi?i n?a. ?i?u n�y c� ngh?a l� m?nh ??t m�u m? cho s? n?i l�n c?a c�c t??ng t??ng m?i. C�c h�nh th?c c? c�nh t? l?n c�nh h?u c?a ch? ngh?a d�n t�y ?ang gia t?ng, trong khi c�c � t??ng t? do ch? ngh?a (libertarian) c?ng ?ang tr?i qua m?t s? Ph?c h?ng, v� ?nh h??ng c?a c�c t??ng t??ng t?p trung v�o kh� h?u ti?p t?c t?ng l�n. ??ng th?i, s? r�t th?m ?� ???c nh�ng trong m?t lo?t c�c t??ng t??ng ?ang n?i l�n.

Trong th? gi?i Francophone v� l�n c?n c?a n�, Principles of Representative Government (C�c Nguy�n t?c c?a Ch�nh ph? ??i di?n) c?a Bernard Manin (1997) ??a ra m?t s? t??ng ph?n gi?a b?u c? v� s? r�t th?m t? m?t g�c nh�n ch? y?u gi?i t�ch, m� kh�ng c� b?t c? � ??nh n�o ?? b?o v? s? r�t th?m. Ch�nh ph? ??i di?n ???c tr�nh b�y nh? m?t m� h�nh ch�nh ph? h?n h?p c� s?c b?t xu?t s?c b?t ch?p nhi?u l�n s�ng thay ??i. Trong c�c n?m 2000, tuy v?y, c�c t??ng t??ng ch�nh tr? ph�t tri?n t? c�ng vi?c l� thuy?t n�y ?� t? ti?t l? l� m�u thu?n m?t c�ch ngh?ch l� v?i c�c � ??nh c?a t?p s�ch n�y khi ch�ng ch?n ?? di?n gi?i c�ng tr�nh c?a Manin nh? m?t l� l? ?ng h? s? r�t th?m (Hayat 2019; Chollet and Manin 2019). C�c t??ng t??ng n�y ch? y?u ?� ???c nu�i d??ng trong c�c gi?i ph?n kh�ng v� gi?a v�i quan ch?c ch�nh tr?. Trong th? gi?i Anh-M?, nh? ch�ng ta ?� th?y s?m h?n, m?t l�n s�ng th? hai c?a c�c th? nghi?m lai, v??t ra ngo�i c�c � ??nh c?a c�c nh� l� thuy?t m� h�nh, cho ph�p c�c nh� th?c h�nh ?? v??t qu� c�c niche (ng�ch) kh�ng t??ng hay h�n l�m n?i s? r�t th?m ???c kh?o s�t tr??c kia. S? h?p d?n c?a s? r�t th?m lan ra kh?p ph??ng B?c To�n c?u, v?i c? ch? ng�y c�ng ???c xem nh? m?t s? ??i m?i d�n ch? c� s?c m?nh ?? bi?n ??i ch�nh tr?. Th�nh c�ng qu?c t? c?a cu?n s�ch c?a David Van Reybrouck Against Elections (Ch?ng c�c cu?c B?u c?) (2016) ch?ng nh?n s? thay ??i n�y, trong khi c?ng gi�p t?ng c??ng n�. Li�n k?t ???c tuy�n b? � m?c d� h?t s?c ?�ng ng? (Sintomer 2021) � v?i Athens nu�i ??ng l?c n�y: Ch?ng ph?i s? r�t th?m ?� ?�ng m?t vai tr� trung t�m trong th�nh ph? Hy l?p ?� s�ng ch? ra n?n d�n ch? ?? Trong m?c ?? n�y, s? r�t th?m th??ng ???c xem nh? m?t s? quay l?i ngu?n g?c c?a n?n d�n ch?, b�y gi? trong khung c?nh c?a th? k? th? hai m??i m?t.

Tuy v?y, ph�n t�ch c?a ch�ng t�i v? c�c s�ch, c�c b�i b�o h�n l�m, c�c blog, v� b�o ch� m� b?o v? s? r�t th?m ? ph??ng B?c To�n c?u ti?t l? kh�ng ph?i m?t, m� ba t??ng t??ng kh�c nhau b?o v? s? r�t th?m: Ba t??ng t??ng n�y li�n h? v?i n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c, n?n d�n ch? ch?ng-ch�nh tr?, v� n?n d�n ch? tri?t ?? m?t c�ch t??ng ?ng. C�c t??ng t??ng n�y l� si�u qu?c gia v� kh�ng ??c th� cho b?t k? m?t n??c n�o, cho d� s? truy?n b� c?a ch�ng thay ??i ?�ng k? t? v�ng n�y sang v�ng kh�c.[3] Trong khi t?ng th?, c�c t??ng t??ng n�y kh�ng th? d? ???c �nh x? l�n c�c l?p tr??ng x� h?i c?a c�c nh� th?c h�nh t�n th�nh ch�ng, ?i?u n�y kh�ng c� ngh?a r?ng ch�ng ???c ph�n b? ng?u nhi�n, n�i v? m?t x� h?i h?c.

T??ng t??ng th? nh?t, v? n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c, ???c ph�t tri?n ??u ti�n b�n trong th? gi?i h�n l�m ti?ng Anh c?a c�c n?m 1980. Trong tr??ng h?p n�y, m?t m� h�nh l� thuy?t ???c t?o ra, m� sau ?� ???c k?t h?p v?i c�c th?c ti?n truy?n th?ng t? gi�o d?c b�nh d�n v� ???c c�c nh� c?i c�ch n?m quy?n ch?p nh?n, cu?i c�ng d?n ??n m?t t??ng t??ng c� th? ???c chia s? r?ng r�i h?n. V�o ??u c�c n?m 2020, nh?ng ng??i ch? tr??ng ch�nh c?a n� ?� l� c�c nh� h�n l�m, c�c nh� th?c h�nh n?m quy?n, v� c�c nh� t? v?n thi?t k? v� ?i?u ti?t c�c minipublic (Gastil and Levine 2005).

T??ng t??ng th? hai, v? n?n d�n ch? ch?ng-ch�nh tr?, c� ngu?n g?c t? m?t thu?t ng? ???c ??i ch�ng h�a ? ?�ng �u v?i c�ng tr�nh c?a nh� v?n Konr�d Gy�rgy (George Konrad 1984) v� ???c d�ng r?ng r�i ? Italy: �thu?t ng? ch?ng-ch�nh tr? (anti-political) x�c ??nh l?p tr??ng c?a nh?ng ng??i ph?n ??i ch�nh tr?, cho r?ng n� ch? l� m?t s? th?c h�nh quy?n l?c, v� b?ng s? m? r?ng c?ng ph?n ??i c�c ??ng ch�nh tr? v� c�c quan ch?c ???c b�u. Trong t??ng t??ng t?p th? n�y, c�c quan ch?c ???c b�u ch? t?n t�m cho l?i �ch c� nh�n c?a h? v� kh�ng ph?i cho l?i �ch chung.�[4] C�c nh� bi?n h? ch?ng-ch�nh tr? k�u g?i nh�n d�n ?? gi�nh ???c quy?n l?c b?ng vi?c lo?i b? c�c elite ch�nh tr? v� nh? th?, h? cho r?ng, lo?i b? xung ??t, v� th? c?c ?oan h�a quan ?i?m c?a Konr�d, m� ch? nh?m t?i vi?c h?n ch? ?nh h??ng c?a ch�nh tr? nh? l�nh v?c quy?n l?c l�n x� h?i d�n s?. T??ng t??ng n�y ???c ph�t tri?n b�n ngo�i gi?i h�n l�m v� ?� kh�ng c� ch?ng ch? l� thuy?t c?p cao n�o. N� ??c bi?t ph? bi?n gi?a c�c phong tr�o x� h?i, c�c blogger ch?ng gi?i quy?n th? (anti-establishment), v� c�c gi?i qu?n l� � nh?t l� nh?ng ng??i t�ch c?c trong c�c c�ng ngh? m?i � th? ??t b?n th�n h? l�n tr�n cu?c ?u ?? ch�nh tr? v� nh?ng s? chia t�ch t?-h?u truy?n th?ng; n� c?ng ???c v�i l� thuy?t gia kh�ng t??ng ho?t ??ng b�n ngo�i gi?i h�n l�m ch?p nh�n.

Trong t??ng t??ng th? ba, s? r�t th?m ???c xem nh? m?t chi?n l??c ?? d?n ??n n?n d�n ch? tri?t ??. M?c d� t??ng t??ng n�y quay l?i �t nh?t c�c n?m 1960, cho ??n c�c n?m 2000, c�c nh� ho?t ??ng v� c�c nh� l� thuy?t b?o v? n� ?� ??u ti�n c?nh gi�c v? m?t c�ng c? ???c �p ??t t? tr�n xu?ng v� ???c thi?t k? ?? khuy?n kh�ch s? ??ng thu?n. T??ng t??ng v? n?n d�n ch? tri?t ?? ?� ch?p l?y s? r�t th?m khi kinh nghi?m b?t ??u cho th?y r?ng m?t s? ng�y c�ng t?ng c?a c�c phong tr�o c�ng d�n b?o v? vi?c r�t th?m trong ch�nh tr? v� r?ng, khi ???c k?t h?p v?i n?n d�n ch? tr?c ti?p, c�c minipublic c� th? d?n ??n s? thay ??i x� h?i v� kinh t? th?t s?, nh?t l� trong c�c ph??ng th?c s?n xu?t v� ti�u d�ng. H?u nh? nh? gi?ng t??ng t??ng th? hai, t??ng t??ng th? ba n�y ?� th?y s? thu h�t gi?a c�c phong tr�o x� h?i v� c�c blogger ch?ng gi?i quy?n th?; tuy v?y, ph?n l?n th?i gian nh?ng ng??i ?ng h? n� ??n t?, hay thu?c v?, c�c phong tr�o ch�nh tr? c�nh t? v� xanh. T??ng t??ng n�y c?ng hi?n di?n gi?a c�c nh� th?c h�nh m� l�n c�c v? tr� quy?n l?c nh? c�ng vi?c c?a h? trong c�c phong tr�o x� h?i v� vi?c t? ch?c c?ng ??ng. N� ph? bi?n gi?a c�c nh� l� thuy?t v? n?n d�n ch? tri?t ?? ???c phong tr�o lao ??ng truy?n th?ng ??nh h�nh nh?ng nh?y c?m v?i t?m quan tr?ng c?a s? th?o lu?n c�n nh?c d�n ch?.

C�c l� l? Chung cho s? R�t th?m

V? to�n c?u, ba t??ng t??ng chia s? v�i � t??ng then ch?t v? gi� tr? c?a s? r�t th?m, m� gi?i th�ch l�m sao ch�ng ??u c� th? th�c ??y � t??ng trong khi m?t kh�c c� v? ho�n to�n ??i l?p nhau. S? bi?n minh t�n gi�o c?a s? r�t th?m b? m?t t�n nhi?m trong th? k? th? hai m??i m?t, hai l� l? bao qu�t th?ng nh?t ch�ng m?t c�ch kh�ng ng?c nhi�n li�n h? ??n c�c l� do ch�nh c�n l?i m� ?� th�c ??y s? d�ng r�t th?m trong l?ch s?: b?o ??m t�nh v� t? v� th�c ??y s? b�nh ??ng.

T?t c? ba t??ng t??ng ??u ??ng � v? gi� tr? c?a t�nh v� t? li�n k?t v?i s? r�t th?m. ?i?u n�y ???c nh?n m?nh ??c bi?t b?i c�c nh� ch? tr??ng n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c hay n?n d�n ch? ch?ng-ch�nh tr?, nh?ng trong m?c ?? �t h?n, n� c?ng l� ph?n c?a l� l? ???c c�c nh� d�n ch? c?p ti?n d�ng. V�o l�c khi c�c ??ng ch�nh tr?, m?t c? s? qu?n ch�ng c?a ch�ng, b? m?t ??i ?a s? c�ng d�n xem nh? b? c�c l?i �ch ??c bi?t (c� nh�n hay ??ng) th�c ??y h?n l� l?i �ch chung, v� khi h? th?ng b?u c? d??ng nh? b? h? th�nh m?t tr� ch?i lobby v� b� ph�i, th� s? r�t th?m c� th? ???c xem nh? m?t c? ch? v� t? t?o th�nh c�c minipublic g?m c�c c� nh�n kh�ng c� c�c s? nghi?p ch�nh tr? hay c�c li�n k?t b� ph�i. ?i?u n�y v� th? h?n ch? ph?m vi v� t�c ??ng c?a c�c cu?c ??u tranh quy?n l?c trong khi cho ph�p c�c ki?u ??i di?n m?i n�y ?? l�m vi?c h??ng t?i l?i �ch chung.

L?i x�c nh?n r?ng vi?c r�t th?m ??a ??n s? b�nh ??ng tri?t ?? c?a c�c b�n li�n quan c?ng hi?n di?n trong ba t??ng t??ng. S? r�t th?m cho ph�p nh?ng ng??i th??ng, nh?t l� t? c�c nh�m d??i, ?? ???c ch?n, trong khi h? kh�ng c� c? h?i n�o trong h? th?ng b?u c? truy?n th?ng b? c�c ch�nh tr? gia chuy�n nghi?p sinh v�o c�c giai c?p elite ??c quy?n h�a. Truy?n th?ng n?i ti?ng, m� quay l?i t?n Athens, ?�ng g�p v�o t??ng t??ng n�y. D?a v�o tuy�n b? n?i ti?ng c?a Aristotle r?ng s? r�t th?m l� d�n ch? v� b?u c? l� qu� t?c, m?t quan ni?m mu?n h?n ???c �p d?ng b?i Montesquieu v� Rousseau � c�c nh� t? t??ng m� c?ng ???c tr�ch kh� th??ng xuy�n � h?u h?t nh?ng ng??i ch? tr??ng r�t th?m ngh? r?ng c�ng c? n�y v?n l� b�nh qu�n v� nh? th? d�n ch?. S?c m?nh c?a � t??ng n�y ?� h?u nh? kh�ng b? c�c b�i h?c l?ch s? l�m c�n ?i, m?c d� c�c b�i h?c ?� cho th?y r?ng s? r�t th?m ?� th??ng ???c th?c h�nh trong c�c gi?i nh?, ?�ng k�n nh? m?t ph??ng ti?n ?? ph�n b? quy?n l?c gi?a c�c elite. Th?c ra, ph??ng tr�nh �s? r�t th?m b?ng n?n d�n ch?� d??ng nh? c� l� v? m?t tr?c gi�c d??i c�c ho�n c?nh ???ng th?i: v� t?t c? c�c c�ng d�n c� ti?m n?ng ???c ch?n, vi?c r�t th?m m? r?ng gi?i c?a nh?ng ng??i b�nh ??ng ra t?t c? c�c c�ng d�n tr??ng th�nh.

?� tr�n h?t l� l� do c?n b?n c?a s? b�nh ??ng ch�nh tr? li�n h? v?i s? l?y m?u ??i di?n ???c c? ba t??ng t??ng chia s?. S? r�t th?m ??t l� t??ng c? v? s? ??i di?n m� t? quay l?i ch??ng tr�nh ngh? s?. Nh? ch�ng ta ?� th?y, nh? n� ???c th?c h�nh trong th? gi?i ng�y nay, s? r�t th?m t??ng ph?n r� r?t v?i s? d�ng l?ch s? c?a n�, m� ?� kh�ng li�n k?t qu� tr�nh v?i s? ??i di?n m� t?. T? g�c nh�n n�y, s? r�t th?m cho ph�p m?t lo?i ??i di?n kh�c v?i b?u c? ??i di?n. C�c cu?c b?u c? c� khunh h??ng ch?n c�c c� nh�n ???c tuy?n m? t? c�c giai c?p th??ng l?u c?a x� h?i � m?t xu h??ng ?� ?�ng g�p to l?n cho cu?c kh?ng ho?ng hi?n th?i v? t�nh ch�nh ?�ng c?a ch�nh ph? ??i di?n, v� c�c ??ng ch�nh tr? kh�ng c�n c� v? ??i di?n cho b?t k? ai t? giai c?p th?p h?n hay giai c?p lao ??ng n?a. Khi k?t h?p v?i s? ??i di?n m� t?, s? r�t th?m cho ph�p s? bao g?m c�c gi� tr? v� nh?ng kinh nghi?m s?ng c?a c�c c�ng d�n th??ng trong t?t c? s? ?a d?ng c?a h?. N� nh? th? l� m?t ??i l? h?a h?n ?? ?em l?i s?c s?ng m?i cho c�c n?n d�n ch? trong kh?ng ho?ng. H�nh th?c ??c th� n�y c?a s? ??i di?n v??t xa h?n ph�p ph�n ?�i s? tham gia/s? ??i di?n: C�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n kh�ng ph?i l� ??ng ngh?a v?i n?n d�n ch? tr?c ti?p.

M?t s? suy di?n c� v? h?p logic t? � t??ng v? m?u ??i di?n l�, c�c minipublic th? hi?n n?n d�n ch? nh?n th?c (epistemic) b?ng vi?c cho ph�p c�c quan ?i?m ?a d?ng ?? tranh lu?n d??i c�c ho�n c?nh t?a-l� t??ng (quasi-ideal).[5] L� l? n�y l� chung cho h?u h?t c�c nh� ??u tranh cho s? r�t th?m, cho d� m?t s? ng??i trong phe ch?ng-ch�nh tr? mi?n c??ng h?n ?? t�n th�nh n�. Th?c ra, kh�ng gi?ng c�c s? d�ng l?ch s? c?a s? r�t th?m (c�c t�a �n Athen c? x?a, c�c h?i ??ng b?u c? Florentine t? cu?i th? k? th? m??i ba ??n gi?a th? k? th? m??i l?m, ch?ng h?n), ng�y nay, c�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n lu�n ???c d�ng chung v?i c�c bi?n ph�p ?? b?o ??m s? th?o lu?n c�n nh?c ch?t l??ng cao: Th�ng tin t? t?t c? c�c b�n ???c l�m cho s?n c�, c�c quan ?i?m m�u thu?n ???c l?ng nghe, c�c phi�n ??i h?i ??ng xen k? v?i c�c th?o lu?n nh�m nh?, s? ti?t ch? ???c cung c?p ?? khuy?n kh�ch m?i ng??i ph�t bi?u v� l?ng nghe m?t c�ch c� ?i c� l?i. C�c c�ng d�n th??ng c?a c�c minipublic ???ng th?i v� th? l� m?t v� d? minh h?a v? �tr� kh�n c?a ?�m ?�ng� v� c� kh? n?ng ?? ph�t tri?n m?t s? th?o lu?n c�n nh?c m� ch?t l??ng c?a n� th??ng l� t?t h?n s? th?o lu?n c?a c�c h?i ??ng ???c b�u (Landemore 2012).

Tuy v?y, v??t xa h?n c�c l� l? chung n�y, ba t??ng t??ng ph�n k?, cu?i c�ng d?n ??n c�c t?m nh�n ??i l?p v? ch�nh tr? v� x� h?i, c?ng nh? ??n c�c quan ni?m kh�c nhau v? vai tr� m� s? r�t th?m n�n ?�ng b�n trong c�c t?m nh�n ?�.

N?n D�n ch? Th?o lu?n c�n nh?c

L� do c?n b?n ??u ti�n c?a s? b�nh ??ng d�n ch? m� ch�ng ta ?� ph�n t�ch trong ?o?n tr??c, c? th? l� d�ng c�c minipublic ?? nh?n ???c c�c m?u ng?u nhi�n hay c�c m?t c?t ngang h?p l� c?a nh�n d�n, l� trung t�m cho t??ng t??ng v? n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c. � t??ng ch�nh ??ng sau n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c l� t�nh ch�nh ?�ng d�n ch? c?a c?a b?t k? quy?t ??nh cho tr??c n�o s? l?n h?n n?u quy?t ??nh ??t ???c ti?p sau s? th?o lu?n c�n nh?c ch?t l??ng cao, am hi?u, minh b?ch, v� bao h�m. S? th?o lu?n ?� ph?i d?a v�o s? t�n tr?ng l?n nhau v� cho ph�p ?nh h??ng ngang nhau c?a t?t c? nh?ng ng??i tham gia (v� nh? th? kh�ng c� b?t c? s? b?t ??i x?ng l�u d�i n�o v? m?t quy?n l?c hay s? th?ng tr?). � ki?n ???c ch?p nh?n hay quy?t ??nh ???c ??a ra sau lo?i th?o lu?n c�n nh?c n�y c� v? l� t?t h?n � ki?n ???c ch?p nh?n hay quy?t ??nh ???c ??a ra tr??c ?� (hay kh�ng c�) s? th?o lu?n c�n nh?c. ?i?u n�y c� ngh?a r?ng s? r�t th?m m� kh�ng c� th?o lu?n c�n nh?c s? ch? c� s? quan t�m h?n ch?. Nh? ch�ng ta ?� th?y, c�c nh� l� thuy?t s?m c?a n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c � Habermas ? h�ng ??u � ?� kh�ng h? quan t�m ??n s? r�t th?m. Tuy v?y, kh� nhanh ch�ng c�c nh� l� lu?n th?o lu?n c�n nh?c qu?ng b� c�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n ?� ti?n t?i m?t c�ch thuy?t ph?c ?? tr�nh b�y ch�ng nh? s? hi?n th�n t?t nh?t c?a n?n d�n ch? nh?n th?c. H? ?� ??i ch�ng h�a c�c � t??ng c?a h? gi?a m?t s? t?ng l�n c?a c�c quan ch?c ch�nh tr? v� c�c nh� c?i c�ch ???c b�u, m� th??ng ???c hu?n luy?n trong l?nh v?c gi?i quy?t xung ??t h?p t�c v� gi�o d?c t? c�ch c�ng d�n tham gia.

Ph?n l?n, c�c nh� c?i c�ch, m� ban ??u ?� thi?t l?p c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c, ?� c� c�c tham v?ng khi�m t?n h?n c�c nh� s�ng ch? ra c? ch?. Nh�n chung h? ?� xem c�c minipublic nh? ch? c�c b? sung cho ch�nh ph? ??i di?n. Nh? ???c ph�c h?a trong v� s? b�i ph�t bi?u v� v?n b?n, c�c minipublic ???c thi?t k? ?? thi?t l?p m?t c�ng lu?n am hi?u, trong khi vi?c ra quy?t ??nh ???c ?? l?i, trong m?t pha ti?p sau, cho c�c quan ch?c ???c b�u. � ki?n am hi?u n�y ???c xem nh? t?n t?i trong s? ??i l?p v?i c�c phong tr�o ph?n kh�ng v� � ki?n c?a c�ng ch�ng r?ng h?n nh? ???c b�y t? trong c�c cu?c th?m d� d? lu?n, c�c cu?c tr?ng c?u d�n �, hay tr�n ???ng ph? (c�ng lu?n ???c xem nh? d? b? thao t�ng, c� kh? n?ng b? ?nh h??ng c?a c�c x�c c?m, v� n�i chung kh�ng am hi?u). Ch?ng l?i c�c ch? tr�ch c?a c�c nh� ho?t ??ng th?o lu?n c�n nh?c m� v?n trung th�nh v?i s? di?n gi?i Habermasian ??u ti�n t?p trung v�o l?nh v?c c�ng r?ng h?n (Chambers 2009; Lafont 2020), v� v� t�c ??ng c?a l�n s�ng th? nh?t c?a c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c ?� v?n kh� h?n ch?, c�c nh� l� thuy?t c?a n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c trong c�c n?m 2010 ?� l?y m?t �b??c ngo?t c� t�nh h? th?ng� v� ?� b?t ??u kh?ng kh?ng v? s? c?n ?? ph�t tri?n nhi?u kh�ng gian th?o lu?n c�n nh?c ???c k?t n?i, trong ?� c�c minipublic ch? l� m?t s? th? hi?n (Mansbridge and Parkinson 2012). K?t h?p v?i m?t s? hi?u th?c t? h?n v? s? th?o lu?n c�n nh?c m� bao g?m c�c cu?c th??ng l??ng ???c ti?n h�nh b�n trong m?t khung kh? th? t?c c�ng b?ng (h?n l� ph?n ??i s? tranh c�i v� s? m?c c?) (Mansbridge et al. 2010) v� m?t s? hi?u ch?c n?ng c?a c�c h? th?ng th?o lu?n c�n nh?c (d?a v�o m?t s? ph�n c�ng lao ??ng gi?a c�c kh�ng gian th?o lu?n c�n nh?c kh�c nhau), s? thay ??i n�y gi�p ?? c�n ch?nh l� thuy?t th?o lu?n c�n nh?c v?i th?c ti?n c?a c�c nh� c?i c�ch, c�c nh� th?c h�nh, v� c�c nh� t? v?n m� kh�ng th? thi?u ???c cho s? t? ch?c c�c minipublic. Qua s? lai h�a, l� thuy?t n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c ?� d?n ??n m?t t??ng t??ng ng�y c�ng m?nh m?. Trong 2020, m?t b�o c�o do OECD c�ng b? ?� minh h?a ?i?u n�y. N� k�u g?i s? th�nh l?p c�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n, cho �r?ng, n?u ???c th? ch? h�a, [ch�ng] c� ti?m n?ng ?? gi�p gi?i quy?t m?t s? trong nh?ng t�c nh�n then ch?t c?a t�nh tr?ng kh� ch?u d�n ch? ???c ph�c h?a trong d?n nh?p n�y: trao ti?ng n�i v� n?ng l?c h�nh ??ng cho m?t d?i r?ng h?n nhi?u c?a c�c c�ng d�n; x�y d?ng l?i s? tin c?y v�o ch�nh ph?, v� d?n ??n t�nh ch�nh ?�ng h?n v� s? ra quy?t ??nh c�ng hi?u qu? h?n� (OECD 2020, p. 25).

T??ng t??ng n�y v?n ???c ?�nh d?u b?i g?c r? c?a n� v� kh�ng ???c thi?t k? ?? x�i gi?c s? huy ??ng qu?n ch�ng. Tr??c ti�n v� tr�n h?t, n� li�n quan ??n c�c c� nh�n m� trong m?t v? tr� quy?n l?c v� g?i � r?ng nh?ng ng??i ?� n�n di?n gi?i l?i c�c gi� tr? t?o th�nh n?n t?ng c?a t�nh ch�nh ?�ng d�n ch?, v�, do ?�, h? c?ng n�n c?i c�ch c�c ??nh ch? hi?n c�. X� h?i hi?n ??i ???c xem nh? m?t c?u tr�c ph?ng kh�ng c� c�c m?i quan h? quy?n l?c (m?t quan ni?m h?u nh? ch?ng bao gi? ???c d�ng), m?t c?u tr�c c� c�c b?t b�nh ??ng h?n ch? nh?ng m?t s? ?a nguy�n c?a c�c l?i �ch v� c�c gi� tr?. C�c n?n d�n ch? khai ph�ng � ?i?m tham chi?u cho t??ng t??ng n�y � ???c gi? thi?t ?? ??i di?n ch? ngh?a ?a nguy�n n�y trong m?t khung c?nh ???c ?i?u ti?t t?t v� y�n b�nh m� cho ph�p c�c s? th??ng l??ng ???c c?u tr�c gi?a c�c nh�m l?i �ch kh�c nhau v� m?t h? th?ng th?o lu?n c�n nh?c s�u r?ng. Trong th? k? th? hai m??i m?t, tuy nhi�n c�c n?n d�n ch? ph?i th�ch nghi, ?? kh�ng b? m?t kh?ng ho?ng v? t�nh ch�nh ?�ng ti�u di?t. S? thay ??i n�y ph?i t? t?, v� s? th?o lu?n c�n nh?c c�ng khai ph?i ?�ng m?t vai tr� trung t�m. Ta ph?i d?ng l�n m?t h? th?ng th?o lu?n c�n nh?c g?p l?i t?t c? c�c ki?u th??ng l??ng v� h??ng chuy?n c�c x�c c?m ch�nh tr?, trong khi b?o t?n s? ?a nguy�n c?a c�c l?i �ch v� c�c gi� tr?, khuy?n kh�ch s? gi?i quy?t xung ??t h?p t�c, v� th�c ??y c�ng l� x� h?i. T??ng t??ng v? n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c l?y m?t quan ?i?m n??c ?�i v? c�c ??ng ch�nh tr?: M?t m?t, c�c ??ng b�y t? s? ?a nguy�n c?a c�c l?i �ch v� c�c gi� tr?, nh?ng m?t kh�c, s? ti?n h�a hi?n th?i c?a ch�ng ng�y c�ng c� r?i ro bi?n ??i ch�ng th�nh c�c b� ph�i thu?n t�y ch? quan t�m b?o v? c�c l?i �ch ??c bi?t. Theo ngh?a ?�, c�c minipublic ???c ch?n ng?u nhi�n c� th? gi�p c?i thi?n ch�nh ph? ??i di?n, nh? ph?n c?a d? �n l?n h?n d?ng l�n m?t h? th?ng th?o lu?n c�n nh?c. Ch�ng l� m?t trong nh?ng s? hi?n th�n th? ch? ?? l�ng ?? c�nh nh?t c?a n?n d�n ch?, v� c?a s? ??ng thu?n v� b?t ??ng duy l�. T??ng t??ng n�y t? cho l� ??i l?p v?i ch? ngh?a d�n t�y.

Cu?i c�ng, n�n l?u � r?ng khi c�c th? nghi?m di?n ra su?t c�c n?m 2010, t??ng t??ng v? n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c ?� ti?n h�a ?�ng k? v? m?t ?i?m. Gi?a c? c�c nh� th?c h�nh v� nhi?u nh� l� lu?n, c�c minipublic cho ??n nay ?� th? hi?n m?t lo?i ch? ngh?a tinh hoa (elitism) th?o lu?n c�n nh?c: � t??ng v? n?n d�n ch? tr?c ti?p ?� g?i ra r?t nhi?u s? ho�i nghi, v� nhi?u ng??i tin r?ng c�c c�ng d�n th??ng kh�ng th? th?o lu?n c�n nh?c m?t c�ch duy l� tr? phi c�c ?i?u ki?n l� l� t??ng (ch�ng ta ?� th?y r?ng l?p lu?n n�y ???c nhi?u th�nh vi�n c?a H?i ngh? C�ng d�n Ph�p v� Kh� h?u chia s?). C�c minipublic ch? y?u ???c thi?t k? ?? l� c�c ph?n b? sung cho n?n d�n ch? ??i di?n. M?t m?t, kh?ng ho?ng ??i di?n t?ng l�n, v� m?t kh�c c�c th? nghi?m d�n ch? ph?n l?n th�nh c�ng m� k?t h?p c�c minipublic v� c�c cu?c tr?ng c?u d�n �, ?� bu?c t??ng t??ng n�y ?? h�nh dung m?t s? bi?n ??i r?ng h?n m� t�ch h?p s? trao quy?n ti?m n?ng cho c�c minipublic g?n m?t thi?t h?n v?i c�c qu� tr�nh ra quy?t ??nh, hay th?m ch� ???c th? ch? h�a � nh? l� th? cho H?i ??ng C�ng d�n th??ng tr?c ???c th�nh l?p trong C?ng ??ng n�i ti?ng ??c c?a B? v� c�c ?y ban chung c?a qu?c h?i c?a Brussels.[6] B�o c�o OECD v� b�i di?n thuy?t c?a T?ng th?ng Macron c�ng b? s? ??n c?a �n?n C?ng h�a th?o lu?n c�n nh?c th??ng xuy�n�[7] l� hai v� d? paradigmatic v? t??ng t??ng n�y.

N?n D�n ch? ch?ng-Ch�nh tr?

T??ng t??ng v? n?n d�n ch? ch?ng-ch�nh tr? b?t ngu?n t? m?t quan h? l?a ch?n (elective affinity) v?i l� do c?n b?n th? hai c?a s? b�nh ??ng d�n ch?, s? t?n t?i c?a l??ng tri (common sense) b�nh th??ng ???c t?t c? c�c c�ng d�n chia s?. T??ng t??ng n�y l� c? h?n t??ng t??ng g?n v?i n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c, v� n� ???c ??a l�n b?i ??ng ch�nh tr? �u ch�u ??u ti�n b?o v? s? quay l?i ch�nh tr? c?a s? r�t th?m, Fronte dell�Uomo Qualunque [M?t tr?n D�n Th??ng], ???c Guglielmo Giannini l?p ra trong 1945 ? Italy. ??ng trong th?i gian ng?n ?� l� ??ng th? n?m ???c l�ng d�n nh?t ? Italy, chi?m h?n 5 ph?n tr?m t?ng s? phi?u trong b?u c? Qu?c h?i L?p hi?n 1946. ??ng n�y ?� gi�p ??i ch�ng h�a hai thu?t ng? ti?p t?c ???c d�ng mu?n h?n theo c�ch ph?n l?n mi?t th?: qualunquismo, m� c� th? ???c d?ch nh? �ch? ngh?a m?i th?� v� tr�nh b�y m?t th�i ?? th? ? v� khinh th? ??i v?i c�c v?n ?? ch�nh tr? v� x� h?i, v� antipolitica, c� ngh?a m?t s? b�c b? tri?t ?? c�c ??ng ch�nh tr? v� � t??ng r?ng ng??i ta ph?i v??t qu� ch�nh tr? ?? thi?t l?p m?t h? th?ng ph?c v? l?i �ch chung.[8]

Trong t??ng t??ng c?a Giannini, ch�nh tr? ??ng ph�i ch? l� m?t �tr� h?,� v� kh�ng s? kh�c bi?t c?n b?n n�o t�ch bi?t c�c n?n d�n ch? b?u c? kh?i c�c ch? ?? ??c ?o�n. Qu?n ch�ng b? l�m nh?c ???c x�i gi?c ?? t? gi?i ph�ng m�nh kh?i �s? chuy�n ch?� c?a c�c ch�nh tr? gia. M?t khi ch? ?? ??u s? (oligarchy) nh? n�y b? l?t ??, x� h?i hi?n ??i c� th?, theo m?t logic Saint-Simonian, �thay th? ch�nh ph? c?a c�c c� nh�n b?ng s? qu?n l� c?a c�c th?.�[9] �?? ki?m so�t c�c qu?n tr? vi�n n�y,� Giannini (2002, pp. 60�61, 74, 138�139, 151�160) n�i th�m, t?t c? c�i c?n l� m?t �k? to�n vi�n� t?p th?: �ng ?� h�nh dung �v�i ??i di?n t? c?ng ??ng,� ???c ch?n ng?u nhi�n v� lu�n phi�n nhanh c�c v? tr�, v� m?i ng??i tr??ng th�nh ???c khai s�ng v?a ph?i ??u c� �?? n?ng l?c cho nhi?m v? n�y.�[10]

T??ng t??ng n�y sau ?� ???c Peter Dienel khai th�c khi �ng ??a ra l� l? ?ng h? c�c t? l?p k? ho?ch. Khi c�c ch�n tr?i k? v?ng b? l?t ng??c trong c�c n?m 2000, t??ng t??ng n�y tr? n�n r?t n?i ti?ng. N� ?� ???c ??ng Phong tr�o N?m Sao ch?p nh?n ? Italy. Gi?a s? th�nh l?p ??ng trong 2009 v� s? ti?p c?n c?a n� ??n c�c v? tr� ch�nh ph? trong 2018, n� ?� nh?t qu�n th�c ??y s? r�t th?m trong ch�nh tr?. N� ?� kh� c� ?nh h??ng ??n c�c h?i ngh? c�ng d�n Icelandic trong 2009 v� 2010 (Cordier 2020). T??ng t??ng ch?ng-ch�nh tr? v� t??ng t??ng qu?n l� c?ng ?� t�m th?y ???ng c?a n� v�o h�ng tr?m blog ch?ng gi?i quy?n th? m� kh�ng c� b?t k? li�n k?t ch�nh tr? n�o (th??ng ???c nh?ng ng??i trong th? gi?i c�ng ngh? v?n h�nh), v� nhi?u gi?i kh�ng t??ng kh�ng-h�n l�m t�m c�ch v??t ra ngo�i s? chia t�ch ch�nh tr? T?-H?u truy?n th?ng. C�c v� d? g?m nh� sinh th�i h?c Ernest Callenbach v� nh� s�ng l?p MasterCard Michael Phillips, nh?ng ng??i trong 1985 ?� c?ng t�c ch?p b�t m?t c�ng tr�nh quan tr?ng ???c tr�ch th??ng xuy�n trong nh?ng nghi�n c?u qu?c t? v? r�t th?m (Callenbach and Phillips 2008). T??ng t?, nhi?u s�ch ?? xu?t c�c m� h�nh ch�nh tr? d?a v�o s? r�t th?m ?� ???c nh� xu?t b?n Anh Imprint Academic c� tr? s? ? Exeter c�ng b?.

Kh�ng gi?ng n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c, t??ng t??ng n�y b? th? phao b?i m?t s? b�c b? tri?t ?? c�c ??ng ch�nh tr? v� ch�nh ph? ??i di?n, m� c? hai b? li�n k?t v?i tham nh?ng, c�c b� ph�i, v� c�c elite t? x?ng l�m vi?c ?? b?o v? c�c l?i �ch ??c bi?t. T??ng t??ng ch?ng-ch�nh tr? nh? th? k�u g?i m?t s? thay ??i l?t ?? tri?t ?? ch? ?? ??u s? ch�nh tr? (trong m?t s? bi?n th? t? khuynh h?n, ch? ?? ??u s? t? b?n ch? ngh?a c?ng b? nh?m m?c ti�u). Theo quan ?i?m n�y, trong khi x� h?i hi?n th?i c?a ch�ng ta b? c�c cu?c ??u tranh quy?n l?c gi?a nh�n d�n v� elite c?u tr�c, nh�n d�n kh�ng b? chia r? b?i nh?ng c?ng th?ng c? b?n hay m?t s? ?a nguy�n c?a c�c l?i �ch v� c�c gi� tr?. V� th?, c�c minipublic g?m c�c c�ng d�n th??ng ???c ch?n ng?u nhi�n c� th? tr? th�nh s? hi?n th�n th? ch? ?? l�ng ?? c�nh nh?t c?a s? qu?n tr? c�c th? v� s? ??ng thu?n h?p l�. M?t s? ng??i cho r?ng c�c minipublic th?c ra l� s? hi?n th�n duy nh?t c?a c�i sau, c�n nh?ng ng??i kh�c (nh? c�c Gilets jaunes) tin r?ng c�c minipublic n�n ???c k?t h?p v?i n?n d�n ch? tr?c ti?p. S? r�t th?m v� c�c s�ng ki?n c�ng d�n nh? th? c� th? thu?c v? c�ng t??ng t??ng: �? ?�y, nh�n d�n ???c xem nh? t?ng (sum) h?p nh?t, kh�ng c� c�c s? chia t�ch ??ng ph�i, kh�ng c� c�c � th?c h?, c?a c�c c� nh�n t? do m� � ch� c?a h? c� th? ???c x�c ??nh d�ng m?t c? ch? ??n gi?n m� ho?c h?i h? m?t c�u h?i hay ch?n ng?u nhi�n m?t s? n�o ?� gi?a h? ?? th?o lu?n c�n nh?c nh�n danh h?� (Hayat 2018b).

?�y c?ng l� l� do v� sao m?t s? gi?i ch?ng-ch�nh tr? t??ng ??i kh�ng x�c ??ng b?i c�c � t??ng n?n d�n ch? nh?n th?c v� s? ??i di?n m� t? nh? d?a v�o s? l?y m?u ??i di?n, thay v�o ?� cho r?ng s? r�t th?m c� th? t�nh ??n s? hi?n di?n c?a b?t c? ai, h?n l� m?t vi th? gi?i ?a d?ng v? m?t x� h?i c?a d�n c?. Ch? ngh?a ch?ng x� h?i h?c (anti-sociologism) n�y gi?i th�ch v� sao t??ng t??ng n�y ???c chia s? c? b?i c�c quan ?i?m qu?n l� v� b?i nh?ng ng??i kh�c m� d?a v�o Jacques Ranci�re hay truy?n th?ng v� ch�nh ph?. C�i sau ph�t tri?n m?t l� thuy?t v? n?n d�n ch? t?p trung v�o xung ??t ch�nh tr? v� kh�i ni?m h�a s? r�t th?m nh? m?t ??nh ch? d�n ch? mang l?i c�ng l� cho nh?ng s? t�nh c? c?a tr?t t? ch�nh tr? v� nh?n m?nh tr??c ti�n v� tr�n h?t ??n n?ng l?c qu�n b�nh tri?t ?? c?a t?t c? c�c c�ng d�n ?? cai qu?n. Xung ??t n�y kh�ng ph?i l� ph?n c?a c�c quan h? th?ng tr? ???c x�c ??nh v? m?t x� h?i h?c, m� di?n ra trong s? ??i l?p gi?a nh?ng ng??i �kh�ng c� ph?n� li�n quan ??n quy?n l?c nh� n??c v� ch? ?? ??u s? ??c quy?n h�a quy?n l?c. M?t c�ch ngh?ch l� ?i?u n�y cho ph�p c�c di?n vi�n ch?ng-ch�nh tr? ?? huy ??ng l� thuy?t c?a Ranci�re: c�c di?n vi�n n�y chia s? lu?n ?? c?a �ng v? ch?t l??ng d�n ch? c?a s? r�t th?m v� t? ch?i m?t ph�n t�ch x� h?i h?c v? s? chia r? n?i b? c?a nh�n d�n, nh?ng l�m v?y trong khi h�nh dung m?t x� h?i t??ng lai kh�ng c� xung ??t, m?t k?t lu?n xa l? s�u s?c v?i t? duy c?a Ranci�re.

C�ng logic l�m c? s? cho c�c b?i th?m ?o�n nh�n d�n trong c�c th? k? th? m??i t�m v� m??i ch�n, s? ph�n x? gi?a nh?ng ng??i ngang h�ng, v?n m?nh trong t??ng t??ng n�y. M?t s? di?n vi�n cho r?ng nh?ng ng??i thu?c v? c�c ??ng, c�ng ?o�n, hay NGO n�n b? th�ch th?c khi ???c r�t th?m. Ngo�i ra, m?t s? t�c gi? kh�ng ??c bi?t quan t�m ??n th?o lu?n c�n nh?c. ??i v?i h?, s? r�t th?m l� m?t d?ng c? v?n khuy?n kh�ch n?n d�n ch?: �m?t c�ch th?c ch?t v� t? ??ng s? r�t th?m ng?n ch?n nh?ng ng??i gi�u kh?i vi?c ??c quy?n h�a quy?n l?c v� t�ch t? ??c quy?n. Nh?ng ng??i gi�u (1 ph?n tr?m) t? nhi�n th�ch h? th?ng b?u c?. Nh?ng ng??i ngh�o (99 ph?n tr?m) n�n b?o v? s? r�t th?m c?ng t? nhi�n nh? v?y[11]: nh?t l� v� ch? s? r�t th?m s? cho ph�p c�c ??i di?n ?? th?t s? l� �c�c ??y t?� c?a c�c c�ng d�n h?n l� �c�c �ng ch?� c?a h?.�[12]

N?n D�n ch? Tri?t ??

N?n d�n ch? tri?t ?? l� m?t t??ng t??ng c? x?a, v?i g?c r? c?a n� trong phong tr�o lao ??ng th? k? th? m??i ch�n, nh?ng c?ng l� t??ng t??ng tr?i nghi?m s? h?i sinh quan tr?ng trong c�c n?m 1960 v� c�c n?m 1970 nh? c�c ch? tr�ch m?i v? c? n?n d�n ch? t? b?n ch? ngh?a v� ch? ngh?a x� h?i ??c ?o�n. Tuy v�y, vi?c n� d?a v�o s? r�t th?m l� t??ng ??i m?i ?�y, v� ban ??u c�c nh� l� lu?n v� nh� ho?t ??ng nh? nhau ?� d� d?t ?? ch?p nh?n m?t c? ch?, m� c?n ???c elite cai tr? th?c hi?n t? tr�n xu?ng v� ???c l� thuy?t th?o lu?n c�n nh?c m�ch b?o c� th? th�c ??y s? ??ng thu?n l�m h?i n?n d�n ch? tranh ??u (agonistic) v� s? bi?n ??i tri?t ??. Ch? y?u trong c�c n?m 2010 m?t t??ng t??ng v? n?n d�n ch? tri?t ?? g?m s? r�t th?m m?i b?t ??u ph�t tri?n, ???c v�i v?n b?n s?m c?ng nh? kh?ng ho?ng t?ng l�n c?a ??i ti�n phong v�, tr??c h?t v� tr�n h?t ???c l�n s�ng th? nghi?m th? hai, truy?n c?m h?ng. C�c ranh gi?i gi?a th? gi?i h�n l�m v� th? gi?i nh� ho?t ??ng l� x?p khi n�i ??n t??ng t??ng v? d�n ch? tri?t ??. John Gastil and Erik Olin Wright (2019a) c�ng b? m?t tuy�n ng�n l� lu?n t?p th? khai th�c � t??ng v? m?t c? quan l?p ph�p ???c ch?n ng?u nhi�n t? c�c quan ?i?m kh�c nhau n�y. Tuy v?y, m?t s? nh� l� lu?n v� th?c h�nh n?n d�n ch? tri?t ??, nh? Chantal Mouffe v� ��igo Errej�n, v?n ho�i nghi hay ph?n ??i s? r�t th?m (Costa Delgado 2017a).

T??ng t??ng v? n?n d�n ch? tri?t ?? c?ng bao g?m l� do c?n b?n th? nh?t cho s? b�nh ??ng d�n ch?, s? t?o ra c�c minipublic m� cho ph�p m?t m?u ??i di?n hay m?t m?t c?t ngang h?p l� c?a c�c c�ng d�n th??ng ?? ti?n h�nh s? th?o lu?n c�n nh?c ch?t l??ng cao, th? hi?n s? kh�n ngoan nh?n th?c c?a nhi?u ng??i, v� ??i di?n nh�n d�n n�i chung. Tuy v?y, ng??c v?i t??ng t??ng v? n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c, c�c nh� d�n ch? tri?t ?? c?ng ?�i l?i l� do c?n b?n th? ba c?a s? b�nh ??ng d�n ch?, v� nh? th? bao g?m s? r�t th?m trong m?t quan ?i?m r?ng h?n v� ???c hi?n ??i h�a v? ch�nh ph?-t? qu?n. Ch?n ?o�n c?a h? v? t�nh h�nh hi?n th?i l� ho�n to�n kh�c v?i ch?n ?o�n c?a nh?ng ng??i ch? tr??ng n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c. H? cho r?ng n?n d�n ch? ho?t ??ng trong m?t th? gi?i b?t c�ng s�u s?c ???c cai tr? b?i c�c m?i quan h? quy?n l?c gi?a m?t m?t c�c elite ch�nh tr?-kinh t?, v� m?t kh�c nh�n d�n (nh?t l� c�c giai c?p d??i [subaltern]) (Fung 2005). Trong c�c x� h?i nh? v?y, vi?c tin r?ng s? thay ??i c� th? ch? x?y ra qua s? th?o lu?n c�n nh?c d�n ch? l� m? t??ng.

T�nh h�nh n�y ng? � r?ng s? bi?n ??i ??ng th?i c?a ch�nh tr? v� x� h?i ph?i ???c h�nh dung (Wright 2019), v� r?ng ch�nh tr? c� m?t chi?u tranh ??u (agonistic dimension). Tuy nhi�n, ng??c v?i c�i ???c nh?ng ng??i ch? tr??ng n?n d�n ch? ch?ng-ch�nh tr? tranh c�i, �c�c m�u thu?n b�n trong nh�n d�n� (Mao 1957) l� r� v� hi?n di?n th?t s? trong c�c x� h?i ng�y nay. S? ph�n t?ng x� h?i v� c�c s? chia t�ch ch�nh tr? kh�ng th? ???c quy cho s? ??i l?p thu?n t�y gi?a 1 ph?n tr?m v� 99 ph?n tr?m. C�c m�u thu?n ch�nh tr? v� ch? ngh?a hi?u chi?n (agonism) s? kh�ng bi?n m?t trong m?t x� h?i c�ng b?ng h?n � c�i sau s? v?n ???c ?�nh d?u b?i s? ?a nguy�n c?a c�c l?i �ch v� c�c gi� tr?. Ch�nh tr? s? ch?ng bao gi? ???c quy gi?n v? s? qu?n l� c�c th? v� s? duy tr� ??c t�nh �x�c c?m v� bi th?m� c?a n�, nh? Castoriadis (2008) v� Moreno Pesta�a (2019) ?� m� t? ch�nh tr? Athen.

D�n ch? h�a n?n d�n ch? t?o th�nh m?t �kh�ng t??ng th?c t? (real utopia)� (Wright 2010), m?t ch�n tr?i c?a s? bi?n ??i tri?t ?? m� kh�ng th? ??t ???c v?i t? c�ch nh? v?y nh?ng tuy nhi�n ch�ng ta ph?i ph?n ??u ti?n t?i n�. Chi?n l??c n�y ?�i h?i �c�c c?i c�ch c�ch m?ng� (Gorz 1968), m� kh�ng c� ni?m tin r?ng m?t m?t trung t�m duy nh?t c� th? t�ch h?p t?t c? c�c di?n vi�n, hay r?ng m?t th?i kh?c quy?t ??nh duy nh?t c� th? l?t x� h?i ng�y nay th�nh m?t th? gi?i l� t??ng. S? bi?n ??i tri?t ?? c� th? ???c h�nh dung nh? m?t h? sinh th�i, song ch�nh � t??ng v? m?t �h? th?ng� l� m�u thu?n v?i t??ng t??ng v? n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c: Thay v� d?a v�o s? ph�n c�ng lao ??ng h�i h�a, m?t h? sinh th�i ph�t tri?n trong m?t c�n b?ng mong manh, li�n t?c t�m c�ch v??t qua c�c s? c?ng th?ng, c�c k? s?n m?i, v� con m?i, v� n?i s? ??a v�o c�c y?u t? m?i xung ??t v?i c�c ?i?u ki?n hi?n t?n c� th? l�m thay ??i ??ng l?c h?c t?ng th?. Vi?c li�n k?t c? c�c ??nh ch? v� c�c phong tr�o ph?n kh�ng c?p ti?n l?i v?i nhau, hay c�c th?i kh?c th?o lu?n c�n nh?c v� lu?n chi?n l?i v?i nhau, l� m?t th�ch th?c, v� trong khi l� kh�ng th?c t? ?? gi? thi?t r?ng c�c c?ng th?ng v?n c� s? ???c gi?i quy?t tr?n tru, ph?i ???ng ??u v?i th�ch th?c n�y (Felicetti and Della Porta 2019). D??i �nh s�ng n�y, s? th?c l� phong tr�o Extinction Rebellion b?o v? c? s? b?t tu�n d�n s? v� c�c h?i ngh? c�ng d�n ???c ch?n ng?u nhi�n l� h�nh m?u. V� th?, gi� tr? c?a t�nh v� t? th??ng ???c quy cho c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c b? t??ng ??i h�a: T�nh kh?n c?p c?a s? bi?n ??i x� h?i v� sinh th�i bi?n minh cho s? th?c l� c�c nh� ho?t ??ng sinh th�i c?p ti?n t?o c�c li�n k?t v?i c�c th�nh vi�n c?a H?i ngh? C�ng d�n v� Kh� h?u, hay s? ch�nh tr? h�a x?y ra trong H?i ngh?. Th? k? th? hai m??i cho th?y r?ng ng??i ta ph?i v??t xa h?n c�c truy?n th?ng Schmittian hay Leninist v?n th�c nhi?u phong tr�o c�nh t? c?p ti?n.[13] C�c ??nh ch? d?a v�o l� t??ng th?o lu?n c�n nh?c khai th�c c�ng c? r�t th?m c?n tr? th�nh m?t ph?n c?a x� h?i ng�y mai. ?? di?n gi?i Marx, c�c ??nh ch? n�y s? t?o th�nh m?t trong c�c h�nh th?c ch�nh tr? gi?i ph�ng x� h?i. H?n n?a, �t nh?t ch�ng ta c� th? ?o�n tr??c m?t ph?n h�nh th� c�c th? n�y s? l?y, nh? c�c th? nghi?m ?ang di?n ra.

T??ng t??ng v? n?n d�n ch? tri?t ?? l� n??c ?�i khi n�i v? c�c ??ng ch�nh tr? v� ch�nh ph? ??i di?n. M?t m?t, ch�nh ph? ??i di?n cho ph�p s? b�y t? m?t s? ?a nguy�n v? c�c l?i �ch v� c�c gi� tr?, v� m?t s? ??ng qu?n ch�ng ?� gi�p ?? to l?n ?? chuy?n cu?c ??u tranh c?a c�c giai c?p lao ??ng. H?n n?a, c� v? l� kh�ng th?c t? ?? h�nh dung s? bi?n ??i tri?t ?? m� kh�ng c� s? ph?i h?p c�c c? g?ng c?a c�c minipublic, c�c phong tr�o x� h?i, v� c�c ??ng ch�nh tr?. Tuy nhi�n, c�c ch�nh ph? ??i di?n truy?n th?ng lu�n ?� c� m?t t�nh qu� t?c r� r?t, v� c�c ??ng qu?n ch�ng t? ch?c c�c giai c?p lao ??ng quanh m?t ch??ng tr�nh ngh? s? ti?n b? ph?n l?n l� m?t th? c?a qu� kh?. T? g�c nh�n n�y, ch�nh ph? ??i di?n ?ang tr�n con ???ng tr? th�nh c�i n� ?� l� trong th? k? th? m??i ch�n v� c�i n� ?ang l� ? h?u h?t c�c n??c ph??ng Nam To�n c?u: M?t ch�nh ph? c?a c�c elite, do c�c elite, v� v� c�c elite. Kh�ng c� m?t s? bi?n ??i tri?t ?? c?a c�c ??nh ch? hi?n h�nh, c�c giai c?p d??i s? ch?ng bao gi? c� kh? n?ng ?? ?�ng m?t vai tr� ch�nh. Ng??i ta ng�y c�ng ph?i xem x�t c�c y?u t? kh�c nhau c?a h? sinh th�i d�n ch? ?? th? nh?n di?n nh?ng con ???ng m?i ti?n l�n ph�a tr??c. S? th? ch? h�a c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c l� m?t m?c ti�u chi?n l??c quan tr?ng v? m?t n�y, v? m?t n� s? cho ph�p c�c c�ng d�n th??ng � m� ?nh h??ng c?a h? b�nh th??ng b? t??c ?o?t b?i h? th?ng ??i di?n v� m?t s? cai tr? ch�nh th?c do c�c di?n vi�n t? nh�n chi ph?i � ?? c� m?t ti?ng n�i. C�c minipublic nh? th? s? t?o th�nh m?t b??c c?t y?u t?i l� t??ng v? ch�nh ph?-t? qu?n.

Nh? ch�ng ta ?� th?y, nhi?u di?n vi�n kh�c nhau b�nh v?c s? r�t th?m nh? m?t c�ng c? ch�nh tr?, v� n� cho bi?t v�i t??ng t??ng v? ch�nh tr? v� x� h?i m� theo nhi?u c�ch ??i l?p ho�n to�n v?i nhau. Nh?ng ng??i b�nh v?c n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c l� nh?ng ng??i ??u ti�n ?ng h? c�c c? ch? r�t th?m v� c?ng th? ?� c� kh? n?ng kh�i ni?m h�a c�c minipublic. M?t c�ch c� ?i c� l?i, c�c minipublic ?� cung c?p m?t lo?i ph�ng th� nghi?m cho l� thuy?t v? n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c. M?t s? nh�n v?t c?a l� thuy?t n�y v?n th? ? v? s? r�t th?m, khi nh?ng ng??i kh�c b?o v? m?nh m? s? ph�t tri?n c?a c�c minipublic, m� trao m?t s? ?�ng tin kinh nghi?m cho n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c trong con m?t c?a c�c nh� th?c h�nh. Tuy nhi�n, l� thuy?t n�y v� t??ng t??ng m� n� d?n ??n h?u nh? kh�ng c� kh? n?ng gi?i th�ch c�c m?i quan h? quy?n l?c v� m?t s? bi?n ??i tri?t ?? c?a x� h?i. T??ng t??ng v? n?n d�n ch? ch?ng-ch�nh tr? c� v? ?ang trong m?t b? t?c chi?n l??c, v� gi? thi?t ?u tr? c?a n� v? m?t nh�n d�n th?ng nh?t, nh?ng c�c m?ng ng�y c�ng l?n c?a x� h?i ?ang huy ??ng d??i ng?n c? c?a n� t�m ki?n s? thay ??i x� h?i. Nh? m?t k?t qu?, t??ng t??ng n�y ?� c� m?t t�c ??ng th?t s? l�n c�ng lu?n v� ?�ng k? qua ?nh h??ng gi�n ti?p ??i ch�ng h�a s? r�t th?m. N� d? tr?n v?i m?t t??ng t??ng qu?n l� ???c truy?n b� r?ng r�i trong c�c gi?i c�ng ngh? cao, nh?ng c? trong c�c gi?i v� ch�nh ph? n?i s? ??i l?p gi?a 1 ph?n tr?m v� 99 ph?n tr?m ???c ??t k? nhau v?i m?t quan ?i?m ch?ng x� h?i h?c m?nh m?. C�n nh? t??ng t??ng v? n?n d�n ch? tri?t ??, n� ng? � m?t lo?i �kh�ng t??ng th?c t? (real utopia)� m� c� v? d?a v�o m?t s? hi?u ?�ng tin h?n v? c�c m?i quan h? quy?n l?c v� ni?m tin r?ng d�n ch? h�a n?n d�n ch? s? xu?t ph�t t? m?i quan h? bi?n ch?ng gi?a s? r�t th?m, c�c phong tr�o x� h?i, v� c�c ??ng ch�nh tr?. N�i m?t c�ch tr?c ti?p, t??ng t??ng n�y ?� ch? d?n ??n m?t s? t??ng ??i nh? c�c th? nghi?m, nh?ng m?t c�ch gi�n ti?p n� c?ng ?� ph?c v? ?? n�ng cao h�nh b�ng c?a s? r�t th?m v� ?? ?nh h??ng ??n H?i ngh? C�ng d�n Ph�p v� Kh� h?u.

Trong m?t ch?ng m?c n�o ?�, c�c t??ng t??ng n�y ?� c� kh? n?ng ?? c�ng nhau nu�i d??ng nh?ng kinh nghi?m v? r�t th?m trong ch�nh tr? b?i v� ch�ng m?t ph?n th?ng nh?t v? c�c ??c h?nh ???c cho l� c?a th? t?c n�y: T�nh v� t? v� s? b�nh ??ng d�n ch?, c�i sau ???c hi?u trong quan h? v?i l� do c?n b?n c?a s? ??i di?n m� t? v�, trong m?t m?c ?? �t h?n, ch?t l??ng nh?n th?c ???c t?o ra b?i s? th?o lu?n c�n nh?c c?a c�c c�ng d�n b�nh th??ng. Tuy v?y, ch?c c� kh? n?ng r?ng khi s? r�t th?m l?y l?i ???c t?m quan tr?ng c?a n�, c�c t??ng t??ng n�y s? ch?m tr�n v?i nhau tr?c ti?p h?n. M?t x� h?i h�a gi?i ???c cai tr? b?i c�c ch�nh s�ch ??ng thu?n ch?a ph?i c� ngay ? g?n.

K?T LU?N

Theo nhi?u ng??i ?ng h? c�c minipublic ???ng th?i, s? quay l?i c?a s? r�t th?m trong ch�nh tr? ng? � s? h?i sinh c?a m?t s? l� t??ng d�n ch? c? x?a. Th??ng d?a v�o v�i tr�ch d?n c?a Montesquieu v� Rousseau, c�c c� nh�n n�y b�m ch?t v�o huy?n tho?i theo ?� c�c Cha L?p Qu?c c?a ch�nh ph? ??i di?n ?� t? ch?i s? r�t th?m b?i v� n� ???c xem nh? th?c ch?t l� d�n ch?. Tuy nhi�n, t�nh ch�ch x�c th?t s? c?a l?i x�c nh?n n�y b? nghi ng?. B�y gi? khi s? r�t th?m ?� quay l?i ch�nh tr?, n� ???c l�m v?y trong m?t h�nh th?c v� v?i � ngh?a ?a d?ng m� s? r?t kh� ?? hi?u cho nh?ng ng??i s?ng ? Athens c? ?i?n, trong th?i trung c? v� Ph?c h?ng Florence, hay trong th?i ??u Hi?n ??i �u ch�u � kh�ng nh?c ??n Trung Hoa ?? qu?c. S? k?t h?p ch?ng g?i c?a s? r�t th?m v� s? th?o lu?n c�n nh?c, quy?n b? phi?u ph? qu�t, v� s? l?y m?u ??i di?n ?� l�m thay ??i ho�n to�n l?p lu?n ??ng sau s? r�t th?m. V�o l�c chuy?n giao th? k? th? m??i ch�n, s? r�t th?m ???c xem nh? c�i g� ?� phi l�, m�u thu?n v?i c? c�c l� t??ng Khai S�ng v� c�c � t??ng m?i theo ?� m?t tr?t t? ch�nh tr? ch�nh ?�ng ph?i d?a v�o l� tr�, ch? quy?n nh�n d�n, v� � ch� c?a nh�n d�n. ??y l� v� sao c�c xu h??ng d�n ch? c? tinh hoa ch? ngh?a v� b�nh d�n, m?c d� ??i l?p nhau v? m?t s? v?n ??, ?� ??ng � v? s? b�c b? c?a ch�ng ??i v?i s? r�t th?m, m� ?� mau ch�ng tr? n�n l?i th?i v� kh?i c?n b�n ??n. Khi quan ni?m v? m?u ??i di?n ???c ph�t tri?n v�o cu?i th? k? th? m??i ch�n v� ???c ??a v�o ch�nh tr? v� t? ph�p v�o cu?i th? k? th? hai m??i ng?n, l?i m?t l?n n?a ?� tr? n�n c� th? ?? xem x�t s? ch?n b?ng b?c th?m nh? m?t d?ng c? duy l� ti?m n?ng. ?i?u n�y ??c bi?t ?�ng v� c�c minipublic ???c r�t th?m c� v? ph�t tri?n m?t quan h? l?a ch?n v?i n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c, nh?n m?nh �t ??n � ch� c?a nh�n d�n h?n ??n s? b�y t? h?p l� c?a c�ng lu?n. V�o l�c khi ch�nh ph? ??i di?n b? tranh c�i nh?ng khi c�c hy v?ng c�ch m?ng b?t ??u nh?t phai, c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c c� v? l� m?t c�ch d�n ch? h�a n?n d�n ch?, theo m?t nh�m nh� h�n l�m v� nh� th?c h�nh.

B�n trong b?n hay n?m th?p ni�n, c�c th? nghi?m ???ng th?i ?� n?i l�n trong hai l�n s�ng. Tuy?t ??i ?a s? c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c ???c ph�t tri?n trong l�n s�ng th? nh?t ?� kh�ng c� m?y t�c ??ng l�n l?nh v?c c�ng r?ng h?n. Th�ch th?c v?n c� ??i v?i c�c minipublic li�n quan ??n s? c?ng th?ng gi?a s? th?o lu?n c�n nh?c c?a ch�ng v� l?nh v?c c�ng c?ng r?ng h?n (Goodin and Dryzeck 2006). Theo ??nh ngh?a, m?c ti�u l� ?? ??t m?t � ki?n ph?n ch?ng c?a c�i c�ng lu?n c� th? l� � ch�ng l� am hi?u t?t h?n v� c� ???c m?t m�i tr??ng kh� th?a ?�ng trong ?� ?? h�nh th�nh m?t � ki?n, m� r?t c� th? kh�c v?i c�ng lu?n r?ng h?n. S? th?o lu?n c�n nh?c v� s? tham gia ?�i khi ???c tr�nh b�y nh? c�c m� h�nh ??i l?p c?a n?n d�n ch? (Held 2006). M?c d� s? ??i l?p n�y l� kh�ng c?n thi?t, m?t s? s? ?�nh ??i qu? th?c l� kh�ng th? tr�nh kh?i (Sintomer 2011). Trong l�n s�ng th? nh?t, c�c minipublic th?o lu?n c�n nh?c ?� ng? � m?t lo?i ch? ngh?a tinh hoa ??i l?p ho�n to�n v?i n?n d�n ch? Athen. Ch? ngh?a tinh hoa th?o lu?n c�n nh?c n�y cho r?ng s? l�i k�o c�c c�ng d�n th??ng v�o ch�nh tr? ch? c� th? x?y ra b�n trong c�c minipublic n?u n� l� h?p l�, v� c�c h�nh th?c kh�c c?a s? tham gia b? nghi ng? v? l� qu� x�c c?m hay d? b? m? d�n thao t�ng. Ngo�i ra, c�c th? nghi?m theo c�ch n�y n�i chung ?� l� t? tr�n xu?ng, b? c�c nh� s�ng ch? l?y patent, v� ch? mang t�nh t? v?n, m� h?n ch? m?nh t�c ??ng ti?m n?ng c?a ch�ng l�n s? thay ??i x� h?i. Ch�ng ?� th�nh c�ng trong vi?c ch?ng minh kh? n?ng c?a s? th?o lu?n c�n nh?c h?p l� gi?a c�c c�ng d�n th??ng, nh?ng ch�ng ?� kh�ng l�m thay ??i th?c ch?t ??i s?ng th?c c?a c�c c�ng d�n th??ng. V� s? t?n t?i c?a ch�ng ch? xu?t ph�t t? thi?n � c?a c�c nh� ch?c tr�ch c�ng, ch�ng h?u nh? kh�ng mang t�nh ph� v? c�c c?u tr�c quy?n l?c v� s? b?t c�ng tr�n lan (Fung 2005). C�c cu?c th?o lu?n h?p l� trong c�c ?y ban khi�m t?n l� kh�ng ?? ?? �p d?t s? thay ??i tri?t ?? trong m?t th? gi?i n?i s? kh�ng c? c?u tr�c c?a c�c l?i �ch chi ph?i l� to l?n.

Gi? nh? c�c minipublic ?� kh�ng b??c v�o l�n s�ng th? hai, t�nh ch�nh ?�ng c� l? ?� v?n y?u. C�c c? quan n�y ?� tr? th�nh nhi?u h?n �ch? s? n�i su�ng.� ?i?u n�y ?� x?y ra v?i s? ??n c?a l�n s�ng th? hai, m� ?� l�t ???ng cho nhi?u th? nghi?m s�i ??ng h?n. C�c th? nghi?m n�y ???c ??c tr?ng b?i s? lai m� ?� gi?i ph�ng s?c t??ng t??ng c?a c�c nh� th?c h�nh. Th�ng th??ng, c�c tr??ng h?p c? th? ?� kh�ng l� c�c th� d? thu?n t�y v? n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c hay n?n d�n ch? tham gia, m� ng�y c�ng ???c trao quy?n t? c�c nh� s�ng ch? c?a ch�ng. ?i?u n�y ?�nh d?u m?t s? kh�c bi?t l?n v?i l�n s�ng th? nh?t. H?n n?a, s? r�t th?m b�y gi? ???c ?ng h? b?i c�c phong tr�o x� h?i nh? 15M ? T�y Ban Nha, Gilets jaunes ? Ph�p, v� phong tr�o Extinction Rebellion ? c�c n??c �u ch�u kh�c nhau. M?t s? phong tr�o c?p c? s? v� nh� ho?t ??ng k�u g?i �n?n d�n ch? th?c� ?� ch?n ?? c�i l� cho s? l?i ??a r�t th?m v�o ch�nh tr?. Theo quan ?i?m n�y, s? r�t th?m kh�ng c�n ch? l� m?t s? b? sung cho n?n d�n ch? ??i di?n n?a. Th?c ra, v�i th? nghi?m ?� k?t h?p n� v?i n?n d�n ch? tr?c ti?p hay n?n d�n ch? tham gia. Ngo�i s? th?o lu?n c�n nh?c v� s? ??i di?n m� t? ra, m?t m� h�nh ?� n�u b?t t�nh v� t? nh? m?t nh�n t? c?t y?u h?p ph�p h�a lo?i ??i di?n m?i n�y. V?i H?i ngh? C�ng d�n Ph�p v� Kh� h?u, m?t m� h�nh kh�c ?� b?t ng? ???c t?o ra, m?t m� h�nh m? c?a cho m?t m?c ?? ch�nh tr? h�a l?n h?n. S? ?�nh ??i gi?a t�nh trung l?p v� s? ch�nh tr? h�a c?ng ???c th?o lu?n li�n quan ??n S�ng ki?n C�ng d�n Th?y s?, m� ?� ?? xu?t c�c th?m ph�n c?a T�a �n T?i cao Li�n bang b?ng r�t th?m.

L�n s�ng th? hai c?a c�c minipublic r�t th?m ?� ti?t l? r?ng l� do ch�nh tr? c?n b?n c?a s? h?i sinh ch�nh tr? c?a s? r�t th?m c� th? thay ??i t? th? nghi?m n�y sang th? nghi?m kh�c, t? m?t ng??i bi?n h? sang ng??i kh�c, t? m?t nh� l� lu?n sang nh� l� lu?n kh�c. Ba s? bi?n minh kh�c nhau ?� n?i l�n ?? b?o v? s? d�ng r�t th?m trong ch�nh tr?. S? bi?n minh th? nh?t cho r?ng c�c minipublic l� c�c m?u ng?u nhi�n hay c�c m?t c?t ngang h?p l� c?a nh�n d�n m� c� th? th?o lu?n c�n nh?c m?t c�ch ch�nh ?�ng cho nh�n d�n v� t�nh ?a d?ng th?ng k� hay t�nh ??i di?n c?a ch�ng. Trong d�ng l?p lu?n th? hai, b�nh ??ng d�n ch? c� ngh?a l� d?a v�o l??ng tri (l? th??ng) c?a nh?ng ng??i b�nh th??ng, v� c�c c�ng d�n th??ng l� c� th? thay th? ???c cho nhau trong n?ng l?c c?a h? ?? x�c ??nh m?t c�ch t?p th? l?i �ch chung. L� do c?n b?n th? ba ph�c h?a c�ch ch�nh ph? do t?t c? m?i ng??i l?n l??t ho?t ??ng nh? th? n�o, v?i s? r�t th?m cho ph�p ch�nh ph?-t? qu?n c?a t?t c? m?i ng??i v� t?t c? m?i ng??i. Ba l� do c?n b?n n�y ? l�i c?a ba t??ng t??ng t??ng ph?n m� cho r?ng s? r�t th?m c� th? l� c?t y?u cho n?n d�n ch?: c�c t??ng t??ng v? n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c, n?n d�n ch? ch?ng-ch�nh tr?, v� n?n d�n ch? tri?t ??.

T?i giai ?o?n n�y c?a s? ?i?u tra c?a ch�ng ta, l� c?n ?? cung c?p m?t ph�n t�ch chu?n t?c m� s? nh?n m?nh t?m quan tr?ng c?a s? r�t th?m trong ch�nh tr? cho l� thuy?t d�n ch?, v� m?t c�ch c� ?i c� l?i, ch?ng minh l� thuy?t d�n ch? c� th? hi?u vi?c r�t th?m trong ch�nh tr? nh? th? n�o.

[1] https://xrcitizensassembly.uk/

[2] ??nh ngh?a n�y theo l?i kinh nghi?m v� kh�c v?i c�c ??nh ngh?a c?a Cornelius Castoriadis (1987) v� Charles Taylor (2004)

[3] M?t t??ng t??ng kh�c v? s? r�t th?m c� l? n�n ???c n�u th�m ?? ph�n t�ch vi?c r�t th?m ???c c�c tr� th?c Trung qu?c ???ng th?i n�o ?� ch? tr??ng nh? th? n�o, v� l� kh�ng hi?n nhi�n r?ng phi�n b?n Trung qu?c v? c�c n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c hay tham v?n (xieshang minzhu ???? hi?p th??ng d�n ch?) c� ph� h?p v?i phi�n b?n T�y ph??ng kh�ng.

[4] https://it.wikipedia.org/wiki/Antipolitica

[5] B? phim Twelve Angry Men (M??i Hai ng??i ?�n �ng Gi?n d?) l� t??ng tr?ng trong kh�a c?nh n�y.

[6] Qu? cho c�c Th? h? T??ng lai, �C?ng ??ng n�i ti?ng ??c c?a B? tr? th�nh v�ng ??u ti�n c?a th? gi?i v?i s? tham gia c�ng d�n th??ng xuy�n ???c r�t th?m,� www.foundationfuturegenera- tions.org/files/documents/news/20190226_dgpermanentcitizensassembly_pressrelease.pdf

[7] �Emmanuel Macron lors du �grand d�bat�: �Ce qui remonte, c�est la fracture sociale�,� LeMonde. fr, January 16, 2019.

[8] N�n l?u � r?ng trong khi n?n d�n ch? th?o lu?n c�n nh?c v� n?n d�n ch? tri?t ?? l� c�c thu?t ng? m� c�c di?n vi�n d�ng ?? m� t? c�c l� thuy?t ri�ng c?a h?, n?n d�n ch? ch?ng-ch�nh tr? th??ng xuy�n nh?t ???c �p d?ng nh? m?t nh�n (mi?t th?) t? b�n ngo�i, Gy�rgy Konr�d l� m?t ngo?i l?.

[9] Quan ?i?m n�y c?ng c� th? ???c th?y trong m?t s? gi?i t? do ch? ngh?a (libertarian) v� x� h?i ch? ngh?a, v� th?m ch�, trong c�ng tr�nh c?a Rousseau, d� ch? m?t ph?n.

[10] C�ng tr�nh n�y ???c Urbinati and Vandelli (2020) ph�n t�ch s�u; tuy v?y, c�c t�c gi? n�y xem d? �n c?a Giannini nh? th? hi?n � t??ng chung v? s? r�t th?m, h?n l� m?t d? �n v? c�c t??ng t??ng ???c s? r�t th?m l�m cho c� th?.

[11] Etienne Chouard, #PasDeD�mocratieSansTirageAuSort, February 18, 2020.

[12] http://etienne.chouard.free.fr/Europe/tirage_au_sort.php

[13] Slavoj �i�ek, m� b?o v? c? �n?n x? s? tr? (lottocracy)� v� �kh?ng b? d�n ch?� trong m?t quan ?i?m Leninist, l� m?t ngo?i l? (Miguel Lorenci, �Zizek, un torbellino filos�fico,� www.laverdad.es/sociedad/ zizek-torbellino-filosofico-20170630014949-ntvo.html)

(C�n ti?p)