Phạm Xuân Nguyên
Tôi vừa được một bạn văn báo tin ông mất. Cảm giác của tôi là thẫn thờ. Cảm giác của một người đọc ông và dịch ông đầu tiên ở Việt Nam. Tôi chưa được gặp ông ngoài đời vì không có dịp, và nhất là vì thái độ dứt khoát của ông không muốn trưng mình ra trước bàn dân thiên hạ. Muốn biết ông hãy đọc các tác phẩm của ông, thế là đủ. Chính vì vậy các sách của ông in ở đâu cũng không có dòng nào tiểu sử, không có dòng nào đánh giá, nhận xét của ai cả. Ngay ở Pháp ông cũng chỉ cho ghi một dòng thế này ở mặt trong sách: "Milan Kundera sinh ở Tiệp Khắc năm 1929 và từ 1975 sống ở Pháp." Chỉ thế. Còn lại chỉ có chữ trong sách. Và đó là con người ông.
Một điều lạ là tuy không gặp nhau, tuy không đọc tiếng Việt, nhưng nghe các bạn làm bản quyền ở Nhã Nam kể thì khi CV dịch giả của tôi gửi đến là được ông chấp nhận nhanh chóng. Có lẽ đó là một cái duyên văn chương cho tôi.
Ông mất khi ở Việt Nam các sách dịch của ông đang được ông cho tái bản. Mấy năm trước là ba tiểu thuyết tôi dịch (Sự bất tử, Chậm, Căn cước). Năm nay là các tập tiểu luận do nhà văn Nguyên Ngọc dịch (Những di chúc bị phản bội, Nghệ thuật tiểu thuyết). Năm trước tiểu thuyết Sách cười và lãng quên của ông qua bản dịch của tôi cũng đã xuất bản.
Ông mất không kịp nhìn thấy bản dịch tiếng Việt cuốn tiểu thuyết đầu tay Trò đùa ông viết 1965 in 1967 mà tôi dịch xong cuối 2022 nhưng đến nay chưa được cấp phép xuất bản vì bị coi là "nhạy cảm".
Milan Kundera chia tác phẩm của mình thành hai loại. Loại đầu gồm sáu cuốn ông viết bằng tiếng Pháp và bảy cuốn dịch từ tiếng Czech mà tác giả cảm thấy hài lòng. Bảy bản dịch này đều có dòng ghi "có cùng giá trị như bản gốc tiếng Czech." Loại hai gồm các tác phẩm văn học được viết trước Trò đùa như Con người, khu vườn rộng (thơ, 1953), Những độc thoại (thơ, 1957), Người giữ chìa khoá (kịch, 1962) và Nghệ thuật tiểu thuyết (tiểu luận, 1960), tất thảy chúng theo ý ông đều là "vô giá trị".
Năm 2003, trong cuộc trò chuyện tại Paris với Dư Trung Tiên (余中先 Yu Zhongxian), dịch giả tiếng Trung của ông, khi Dư hỏi ông thích cuốn nào trong các tác phẩm của mình, ông đáp: "Thật khó nói tôi thích cuốn nào nhất. Nói một cách tương đối thì tôi thiên về cuốn Sự bất tử."
Sơ lược tiểu sử Milan Kundera: Ông sinh ngày 1/4/1929 tại Brno (Tiệp Khắc cũ). Sau Thế chiến II ông làm công nhân và nhạc công chơi nhạc jazz. Khoảng thời gian 1948-1952 ông học Đại học Charles ở Praha về âm nhạc học, văn học, mỹ học, đạo diễn phim và biên kịch.
Thời thanh niên sôi nổi Kundera đã gia nhập Đảng Cộng sản Tiệp Khắc năm 1948. Nhưng hai năm sau ông đã bị khai trừ vì những "hoạt động chống đảng". Kundera đã dùng vụ việc này làm cảm hứng cho chủ đề chính cuốn tiểu thuyết đầu tay của ông Trò đùa. Ông vào đảng lại năm 1956 nhưng đến 1970 lại bị khai trừ lần hai.
Năm 1975 Kundera được mời làm giáo sư thỉnh giảng tại Đại học Rennes ở Pháp. Ông bị tước quốc tịch Tiệp Khắc năm 1979 và từ 1981 trở thành công dân Pháp.
Năm 1982 Kundera hoàn thành tiểu thuyết Đời nhẹ khôn kham tại Paris. Đây là cuốn tiểu thuyết đã đưa Milan Kundera thành tác giả nổi tiếng quốc tế.
Sự bất tử (1988) là cuốn tiểu thuyết viết bằng tiếng Pháp đầu tiên của Kundera. Thực tế, đó là cuốn tiểu thuyết Pháp nhất của ông. Không có nhân vật người Czech mà chỉ có nhân vật người Pháp trong Sự bất tử. Là sự phê phán nền văn minh hiện đại cuối thế kỷ XX, Sự bất tử là cuốn tiểu thuyết châu Âu mang âm sắc Pháp.
Ông mất hôm qua, ngày 11/7/2023, ở tuổi 94.
Vĩnh biệt Milan Kundera – nhà văn tầm cỡ thế giới. Ông hãy yên nghỉ khi đã để lại những trang sách sẽ còn làm day dứt con người. Ông hãy tin là sách ông ở Việt Nam còn hai tác phẩm tôi dịch – tiểu thuyết Trò đùa và vở kịch Jacques và ông chủ – rồi sẽ được ra mắt và đến tay bạn đọc yêu mến ông. Ngoài ra còn hai công trình nghiên cứu về sáng tác của ông tôi cũng định dịch. Vậy là đúng như ông tâm nguyện, nhà văn sống trong và sống bằng tác phẩm của mình.
Xin gửi đến bà Vera, vợ ông và là người trợ thủ đắc lực của ông, lời chia buồn sâu sắc.
Hà Nội, 12.7.2023
