Hoàng Ph? Ng?c T??ng – M?t cây ký

Ph?m Xu�n Nguy�n

Ti?ng �c�y � trong ng�n ng? Vi?t Nam khi d�ng theo ngh?a b�ng l� ?? ch? c�c b?c t�i ngh? trong ngh?: c�y l�m b�n, c�y s�ng ki?n, c�y l� lu?n, c�y truy?n ng?n, c�y ti?u thuy?t. Hi?n gi? ti?ng �c�y� ?� ?ang b? � nhi?m v� ??i s?ng kinh t? kh� kh?n � m?t ?i?u ?�ng bu?n. Vi?t v? Ho�ng Ph? Ng?c T??ng t�i mu?n g?t s?ch l?p b?i � nhi?m, l?y l?i ch�nh x�c ngh?a b�ng c?a t? ?? g?i anh: c�y k�. C� l? trong v?n h?c hi?n ??i Vi?t Nam, sau Nguy?n Tu�n, Ho�ng Ph? Ng?c T??ng l� nh� v?n th? hai n?i b?t l�n v?i th? k�. K� c?a anh c� c�i l� truy?n, c� c�i l� tu? b�t, c� c�i ch? m?i l� ghi ch�p, nh?ng ch�ng ??u l� k� v?n h?c. ?�ng g�p c?a anh ch�nh l� ? t�nh ch?t v?n h?c c?a k� n�y. Kh�ng �t nh� v?n c?ng vi?t k�, nh?ng ?� l?i l� k� th�ng t?n, k� t�n v?n. Th?i gian tr�i qua, c�c s? ki?n l�i l?i sau, ??i s?ng x� h?i thay ??i, nh?ng b�i k� nh? th? ch?t trong im l?ng. Nh?ng b�i k� c�n l?u l?i ???c, c�n ???c ghi nh? nh? k� Nguy?n Tu�n, k� Ho�ng Ph? Ng?c T??ng, ?�ch th?c l� nh?ng t�c ph?m v?n h?c.

Nh�n v�o hai t?p s�ch �R?t nhi?u �nh l?a� (T�c Ph?m M?i, 1979) v� �Ai ?� ??t t�n cho d�ng s�ng� (Thu?n Ho�, 1985), ?i?m qua m?c l?c c�c b�i vi?t, c� th? nh?n ra m?t d?u hi?u ph? bi?n quen thu?c c?a ng??i vi?t k�: ?i ??n nhi?u n?i kh�c nhau. T? Hu?, sau ng�y ??t n??c th?ng nh?t, Ho�ng Ph? Ng?c T??ng r?ng d�i b??c ch�n ??n Qu?ng Tr?, ra s�ng H?ng, v? ??t M?i, ng??c l�n B?c, d?c ngang kh?p c�c mi?n t? qu?c, r?i l?i tr? v? v�ng quanh non n??c c? ?�. M?i n?i ??n m?i th?i ?i?m ?? l?i nh?ng s? ki?n c?a n?i ?y, th?i ?i?m ?y trong m?i b�i k� ???c vi?t ra k?p v�o l�c ?y. Nh� v?n c� m?t b�n h�ng r�o ?i?n t? khi tr?n chi?n v?a im ti?ng s�ng m? ra m?t tr?n chi?n kh�ng ti?ng s�ng c?ng ??y nguy hi?m, hy sinh. Anh ??n gi?a m?t l?p �b�nh d�n h?c v?� ban ?�m b�n c?n H?n trong nh?ng ng�y ??u m?i gi?i ph�ng. Anh l�n r?ng h?i ch?ng ki?n c?nh �th?ng H�c� ch?t d??i g?c h?i m?t c�i ch?t nh?c nh�, phi l�, l�m ph�n b�n cho c�y. Ho�ng Ph? Ng?c T??ng ?� ?i, ?� th?y v� ?� vi?t nh?ng g� th?y trong khi ?i. Ch? n�y anh gi?ng t?t c? nh?ng ng??i vi?t k� kh�c. V?y th� anh kh�c ng??i ra sao ?? th�nh ?�ng nh? ?�ng qu�?

�V�ng, thu? ?y s�ng ?� xanh nh? b�y gi?, nh? ?� xanh t?? thu? Vi?t Th??ng. T�i l� ng??i th? sinh ??t Th?ng Long theo ?�m c??i Huy?n Tr�n qua ?�y gi?a m?t ng�y d�ng s�ng b?i h?i son ph?n kinh th�nh. Thu? ?y, d�ng s�ng Ch�u H�a c�n hoang d?i, chim nh?n ??u ??y b�i, hoa t?m xu�n m?c chen v?i c? lau, ch�nh l� hoa t??ng vi th?m ng�t nh?ng khu v??n b�y gi?. T�i qua ?�y, y�u m?n d�ng s�ng n�n ? l?i, d?y c?, l?t ?�, tr?ng c�y t?? bu?i ?y. S�u b?y tr?m n?m tr�i qua m?i t?c ??t kh�t b?ng n�y ?� u?ng bi?t bao nhi�u m? h�i v� m�u. T�i nh?n ra ? m?i con ng??i quanh t�i, tr?u n?ng m?t n?i l�ng th??ng c�y nh? c?i, v� n�t ?i?m t?nh c?a m?nh ??t m� h? ?� c�y cu?c v� gieo tr?ng.� ?o?n k?t in ch? ng? c?a b�i �Hoa tr�i quanh t�i� n�y ?� cung c?p cho ng??i ??c c�i nh�n ph�t gi�c v? ??c ?i?m n?i b?t v� xuy�n su?t ng?n b�t k� c?a Ho�ng Ph? Ng?c T??ng. K� kh�ng v? b? ngo�i s? ki?n m� ?i v�o b? s�u s? ki?n. Nh?ng s? ki?n trong k� c?a anh v?a th?c t? c? th? l?y th?ng t? cu?c s?ng, l?i v?a lung linh ?o ?nh d??i �nh s�ng l?ch s? v?n ho� ???c chi?u r?i m?t c�ch b?t ng?, l� th�. V�ng, k� Ho�ng Ph? Ng?c T??ng l� k� v?n h?c b?i v� c�i ch?t l?ch s?-v?n ho� ?�. ??c ?o?n tr�ch tr�n c�u v?n, m?ch v?n cu?n h�t ta nh? b?n nh?c, l?i ca, ??ng th?i ta ???c kho�i c?m th??ng th?c d? v? l?ch s? tho�ng l?i t? c�i Vi?t Th??ng, ch�u Ho�, b?i h?i x�c ??ng n?i l�ng th??ng c?m c?a n�ng Huy?n Tr�n, v� t?ng h?p l?i t?t c? l� � ni?m c?m nh?n h�nh d�ng con s�ng H??ng g?n ch?t v?i kinh ?� Hu? trong t?ng th? c�c ??c ?i?m l?ch s?, v?n ho� phong ph� v� l�ng m?n c?a n�.

Ho�ng Ph? Ng?c T??ng l� ng??i am hi?u c? s? v� c? v?n, l?i c� m?t v?n hi?u bi?t kh� r?ng v? l?ch s? v� v?n ho� ph??ng T�y. D? hi?u l� v?i th? k� anh c� ???c kho?ng s�n r?ng ?? ph�t huy ??n m?c cao nh?t s? tr??ng, th? m?nh n�y c?a m�nh. B?t c? vi?t v? c�i g� v� vi?t n?i ?�u, t�i th?m ngh?, Ho�ng Ph? Ng?c T??ng ch? ??t b�t xu?ng trang vi?t khi ?� t�m ???c m?ch li�n t??ng c?a n?i n�y v?i n?i kia, h�m nay v� ng�n x?a, nh?t th?i v� mu�n thu? v� khi ?� quy?t ???c v?i m�nh l� t? trang vi?t ?� kh? d? c� ???c m?t ch�t g� ??y c�n l?i v?i ng??i, v?i ??i, cho d� s? ki?n ?� v?nh vi?n b? v�i l?p trong d�ng th?i gian. N�i v? s? g?n b� c?a s�ng H??ng v� th�nh ph? c?a n�, nh� v?n mu?n m??n h�nh t??ng c?a c?p t�nh nh�n l� t??ng Kim-Ki?u ?? so s�nh: �T�m ki?m v� ?u?i b?t, h�o hoa v� ?am m�, thi ca v� �m nh?c, v� c? hai c�ng g?n b� v?i nhau trong m?t t�nh y�u mu�n thu?.� Trong m?t m?c ?? nh?t ??nh, c?ng c� th? n�i ???c nh? v?y v? s? g?n b� c?a Ho�ng Ph? Ng?c T??ng v� th? k�. � mu?n v??t ra kh?i nh?ng r�ng bu?c gi?i h?n c?a th? lo?i v� t�m ra nh?ng kh? n?ng m?i c?a n�. T�c gi? – ng??i tr�nh b�y, ng??i thu?t vi?c, th�nh t�c gi? – ng??i t�m s?, ng??i gi�i b�y. K� kh�ng ch? l� k�, m� c�n l� s?, l� tri?t l�, l� c? thi�T�i kh�ng ngh? m�nh qu� l?i khi nh?n x�t nh? th? v? c�y k� Ho�ng Ph? Ng?c T??ng. C? nhi�n, so v?i b?c th?y Nguy?n Tu�n th� Ho�ng Ph? Ng?c T??ng t�i ngh? ch?a b?ng. ? h? Nguy?n k� ?� th�nh m?t ngh? thu?t ngh? v?n kh� c� l?i. ? h? Ho�ng k� ?ang l� m?t xu h??ng t? kh?ng ??nh c� t�nh s�ng t?o. H�y gi? b?t k? b�i k� n�o c?a anh ra v� ch� � d� ch? m?t bi?n ph�p li�n t??ng th�i. Li�n t??ng l� g?i m?, l� g?n n?i nh?ng s? vi?c kh�c nhau trong th?i gian v� kh�ng gian v? c�ng m?t b�nh di?n d??i l?c h�t quy t? c?a c?m x�c v� suy ngh? c?a nh� v?n ?? m? ra kh�c nhau nh?ng chi?u so s�nh, ??i chi?u trong t�m th?c ti?p nh?n c?a ng??i ??c. Ho�ng Ph? Ng?c T??ng ?� huy ??ng to�n b? v?n tri th?c l?ch s? v� v?n ho� ?? c? ?�ng T�y kim c? v�o t?ng b�i vi?t, t?o n�n nh?ng li�n t??ng v?a r?ng v?a s�u. Anh n�i ??n ?i?u ch?y l?ng l? c?a s�ng H??ng khi ngang qua th�nh ph? b?ng c�ch so s�nh g?i l?i m?t k? ni?m khi l?n ??u th?y s�ng Neva cu?n tr�i nh?ng t?ng b?ng, t? ?� ng??c d�ng l?ch s? nh�n lo?i nh?c t?i m?t � t??ng tri?t h?c c?a Heraclit l?y h�nh ?nh d�ng s�ng ch?y, qua b?y nhi�u h?i ?c li�n t??ng ?y ?? tr? l?i v?i con s�ng H??ng nh? nh�ng, l?ng l?. Anh vi?t: �??y l� ?i?u Slow t�nh c?m d�nh ri�ng cho Hu?, c� th? c?m nh?n ???c b?ng th? gi�c qua tr?m ngh�n �nh hoa ??ng, b?ng b?nh v�o nh?ng ?�m h?i r?m th�ng B?y t? ?i?n H�n Ch�n tr�i v?, qua Hu? b?ng ng?p ng?ng nh? mu?n ?i mu?n ?, chao nh? tr�n m?t n??c nh? nh?ng v?n v??ng c?a m?t n?i l�ng.� (Ai ?� ??t t�n cho d�ng s?ng). C�i l?ng l? c?a d�ng s�ng, nh? v?y, kh�ng c�n l� c�i l?ng l? c?a n??c n?a. ?o?n k?t b�i �R?ng h?i� ??y � ngh?a s�u s?c c?ng ch�nh nh? ? s?c li�n t??ng ch�nh x�c v� m?nh m? c?a t�c gi?. Nh�n c�i x�c �th?ng H�c� (ti?ng T�y ch? ng??i Trung Qu?c) b? ??n ch?t d??i g?c h?i, trong ??u t�c gi? b?t nh? l?i m?t m?u t? s? c?a Kim Th�nh Th�n c� l?n ?� th? ng?i t�nh ???c m?y ni?m vui trong ??i. M??n m?t c�ch t�nh ni?m vui ??y t�nh nh�n ??o c?a Th�nh Th�n, nh� v?n ??a th�m c�i � v? tri?t l� nh�n sinh v�o l�ng vui ??n h? h� c?a m�nh tr??c s? ??i b?i c?a k? th�.

K� c?a Ho�ng Ph? Ng?c T??ng ?an d?t nh?ng li�n t??ng c�c chi?u l?ch s?-v?n ho� nh? v?y ?em l?i nhi?u l??ng th�ng tin cho ng??i ??c. Th�ng tin t? li?u x�c th?c c?a th?c t?. Th�ng tin tri th?c c?a c�c ng�nh khoa h?c x� h?i. Th�ng tin th?m m? c?a nh?ng rung ??ng c?m x�c. Ng??i ph�t th�ng tin ? ?�y l� t�c gi? kh�ng ph?i trong vai tr� ng??i ch?ng ki?n, ng??i k? l?i, m� ?�ng vai l� nh�n v?t l?ch s?, nh�n v?t v?n ho� ?� th? nghi?m cu?c s?ng, b�y gi? mu?n ???c gi�i b�y ?? chi�m nghi?m c�ng ng??i ??i. Do ?� t�nh th?i s?, c?p thi?t c?a k� Ho�ng Ph? Ng?c T??ng l� ?n ch? kh�ng l?, l� ng?m ch? kh�ng hi?n, l� t?nh b? s�u ch? kh�ng ??ng b? n?i. ?� l� t�nh th?i s? c?a c?m x�c t�m h?n h?n l� t�nh th?i s? c?a th?i gian, ??a ?i?m. Ph� b�nh Ho�ng Ph? Ng?c T??ng kh�ng h??ng k� v�o nh?ng v?n ?? n�ng h?i c?a th?i ??i th� v?a oan cho anh, v?a kh�ng ?�ng v?i anh. T�i ch?c ch?n m?t ?i?u l� ng�i b�t k� c?a anh kh�ng th�ch d?ng, kh�ng c� ??t tung ho�nh n?u nh? ?� ch? l� nh?ng b�i k� k? vi?c kh� khan m�y m�c, thi?u ?i nh?ng m?ch ng?m li�n t??ng c?n thi?t, do ?� ch? g??ng �p kh�i qu�t l�n nh?ng suy ngh?, nh?n x�t ?n �o nhi?u h?n l� s�u l?ng. T�i n�i ?i?u n�y theo c�ch ph�n chia c?a t�i l� c� hai lo?i k� � k� v?n h?c v� k� b�o ch�. Kh�ng ph? nh?n gi� tr?, t�c d?ng c?a lo?i th? hai trong m?t kho?ng th?i gian b� bu?c nh?t ??nh � lo?i n�y kh�ng v??t ???c c�i ranh gi?i nghi?t ng� th?i gian t�nh c? th? ?� � t�i v?n nghi�ng v? lo?i th? hai h?n v?i t�c ??ng l�u d�i v??t qua c�i c? th?- ??nh l??ng ?? th�nh c�i c? th?-??nh t�nh. �Ng�i sao tr�n ??nh Phu V?n L�u� (Gi?i Ph�ng, 1971) m?t b�n, �R?t nhi?u �nh l?a� v� �Ai ?� ??t t�n cho d�ng s�ng� m?t b�n � ?� l� hai ch?ng kh�c nhau c?a Ho�ng Ph? Ng?c T??ng ?? t? kh?ng ??nh m�nh v?i t? c�ch nh� v?n ?�ch th?c theo ngh?a ngh? thu?t c?a danh t?. Kh�ng v??t ???c qua m�nh ? ch?ng th? nh?t anh ?� l� kh�ng ph?i nh� v?n Ho�ng Ph? Ng?c T??ng hi?n nay.

C�y k� n�y n?i b?t m?t ??c ?i?m n?a: ch?t Hu?. Tr??c h?t l� nh?ng b�i k� d�nh ri�ng cho c?nh v?t v� con ng??i x? c? ?�. �Ai ?� ??t t�n cho d�ng s�ng�, "V� chi?c panh x� v� kh?u s�ng c?a Tr??ng�, �Hoa tr�i quanh t�i�� l� nh?ng b�i k� hay, gi�u c?m x�c v� suy t?. N�i r?ng Ho�ng Ph? Ng?c T??ng y�u Hu?, hi?u Hu?, th� ?� l� m?t l? ???ng nhi�n. T�i mu?n ?i xa h?n t�m m?t c?n nguy�n th?m k�n ?? c?t ngh?a cho s? th�nh c�ng ??y m? m�n c?a nh?ng trang vi?t ?y: ph?i ch?ng ? ?�y ?� c� m?t s? ho� h?p, t??ng giao, linh ?ng gi?a c?nh s?c Hu?, l?ch s? Hu?, v?n ho� Hu?, v?i m?t t�m h?n nh� v?n d? rung ??ng, nh?y c?m, tinh t?. Ph?i l� s? t??ng giao, correspondance, ??n m?c ho� quy?n ch?t ch? m?i sinh ra ???c nh?ng �ng v?n t�i hoa kh�ng d? m?t l?n th? hai vi?t ???c nh? th?. Ng? nh? kh�ng th? n�o kh�c ???c: vi?t v? s?ng H??ng l� ph?i v?y, vi?t v? �v?n ho� v??n� ? Hu? l� ph?i v?y. ?� th?t s? l� nh?ng �ng v?n, t�i l?i n�i l� m�nh kh�ng qu� l?i ?�u, v� c�u ch? ???c ch?n l?a c�n nh?c k? c�ng, v� h�nh ?nh ???c s�ng t?o ??p ??, v� c?m x�c phong ph� b?t ng? m?i m?. Nh� v?n l� ng??i l�m v?n ph?i coi s�c ??n v?n khi vi?t. Hu?ng ?�y Hu? l?i l� m?t ??i t??ng r?t v?n v� n�n v?n. Ho�ng Ph? Ng?c T??ng b?ng nh?ng b�i vi?t v? Hu? ?� l�m ??p th�m th�nh ph? c?a anh � ?�ng, th�nh ph? c?a anh tr�n trang vi?t kh�ng gi?ng c?a ai v� kh�ng ai c�, l�m v? vang th�m truy?n th?ng l?ch s? v� v?n ho� c?a th�nh ph?. Hu? trong t?ng th? ??i s?ng ph?c h?p c?a n� nh�n qua con m?t c?a Ho�ng Ph? Ng?c T??ng d??ng nh? l� m?t con ng??i ??y tr?m t? m? m?ng kh�ng ng?ng tr?n tr? t? qu� kh? v??n v? hi?n t?i, th�ch l?ng l? kh�ng ?n �o, th�ch th�m tr?m kh�ng ph� tr??ng. N�i Hu?, n�i s�ng H??ng, nh� v?n mu?n n�i nhi?u h?n chuy?n m?t x? s?, m?t v�ng ??t, m� n�i ??n chuy?n con ng??i, chuy?n l�m ng??i, chuy?n l? s?ng ? ??i qua bao th?ng tr?m bi?n thi�n c?a th?i gian v� nh�n th?. M??n c�ch n�i c?a ch�nh nh� v?n, t�i mu?n n�i l� c� m?t d�ng v?n h?c v? Hu? – �v� t�i hy v?ng ?� nh?n x�t m?t c�ch c�ng b?ng v? n� khi n�i r?ng d�ng s�ng ?y kh�ng bao gi? t? l?p l?i m�nh trong c?m h?ng c?a c�c ngh? s?� � anh thu?c trong c�c ngh? s? ?�.

Ch?t Hu? c?a k� Ho�ng Ph? Ng?c T??ng v??t ra ngo�i ph?m vi ch? c�i c? th? ri�ng bi?t c?a Hu? th�nh nh? m?t t�nh ch?t v?n phong c?a nh� v?n. Anh thi�n v? nh�n con ng??i, s? v?t, s? ki?n ???c ph?n �nh d??i g�c ?? l?ch s?-v?n ho� nh? ?� n�i v� qua l?ng k�nh c?a m?t s? c?m nh?n d?u �m, nh? nh�ng. Ch?t th? b�ng b?c trong k� c?a anh n?u c� gi�p m? r?ng tr??ng li�n t??ng c?a m?ch v?n th� c?ng kh�ng ph?i kh�ng c� ph?n l�m nh? s?c t�c ??ng c?a s? ki?n. Di?n t? c�i ??c v?ng ch? ng? c�t c?a ng??i d�n v�ng c�t Qu?ng Tr?, anh vi?t: �??c v?ng ?y b?t ??u m?c m?m trong t�m h?n ng??i n�ng d�n t? khi c�n l� m?t c?u b� ch?n tr�u, l?ng l? ng?i ng?m ?�i m?t trong su?t c?a con tr�u gi�, trong ?� bao gi? c?ng hi?n b�ng c�i v?t tr?ng l? l�ng ?y m?i khi con tr�u no c?, nghi�ng ??u ra ph�a ??ng c�t ng?i gi� m?n t? ph�a bi?n th?i v?.� (Ch? ng? c�t). Chi ti?t quan s�t th?t tinh, nh?ng ??a v�o ?�y kh�ng th?t th�ch ?ng, n� nh? c?m gi�c vu?t ve con m?t h?n l� c�i nh�n th?t c?a c? quan nh�n. C?ng trong b�i n�y, ?o?n li�n t??ng qu� kh? v? nh?ng kh�ch l? h�nh mu�n ??i ?� t?ng ?i qua d?i c�t mi?n Trung, nh?c ??n Cao B� Qu�t nh� v?n n�i ?�ng b?u t�m s? c?a �ng, nh?ng cho r?ng ??c �B�i ca ?i tr�n c�t� c?a Cao �th?y n?i s? c�t c?a ng??i b? h�nh ng�y x?a v?n c�n in d?u s�u s?c ??n nh? th?� th� h?i khi�n c??ng, v?n v�o. T�i mu?n g?i t�nh ch?t v?n phong n�y c?a Ho�ng Ph? Ng?c T??ng l� n�t m? – vi?t v? Hu? m� tr?n tr?i qu� th� th�nh ra th� thi?n, nh?ng vi?t v? nh?ng v�ng kh�c Hu? m� v?n m? ?i th� l?i kh�ng ?�ng v� kh�ng hay.

C�i kh�c ng??i c?a Ho�ng Ph? Ng?c T??ng l� g� ?? c?ng c�ng ?i v� vi?t k� nh? nhi?u ng??i kh�c m� anh l?i vi?t th�nh c�ng, tr? th�nh c�y k� xu?t s?c c?a v?n h?c ta? N?m th�ng m?i mi?t tr�i, d�ng s? ki?n ??i thay nhanh ch�ng, m?t ph?n c�c trang k� c?a Ho�ng Ph? Ng?c T??ng c?ng r?i r?ng, ch�m m?t nh? bao nhi�u trang c?a c�c t�c gi? kh�c. Nh?ng anh v?n c� ph?n c?a m�nh c�n l?i � ph?n k� t�m h?n. C�u h?i t�i n�u l�n nh? m?t d?n d?t t�m hi?u. Ho�ng Ph? Ng?c T??ng ?� t? cho c�u tr? l?i. C� m?t n?m anh ?i nhi?u, ?i d�i ??n c�c v�ng th?c t? ??t n??c tr? v? Hu?. �Nh?ng s? ki?n th?t x� b? trong hai cu?n s? d?y ?� ghi ??n h?t trang cu?i, nh?ng ch? ngh?a th� c? b� qua d??i m?t t�i nh? m?t b?y ki?n, kh�ng h?i h?p, kh�ng vang ??ng, t�i ng?i v�o b�n, t?ng ch?c l?i ??ng d?y. H�nh nh? G�ganh t?ng n�i r?ng �ng ta ch? c� th? b?t ??u v? khi ?� ngo?nh m?t v? ph�a kh�c, ?? kh?i b? c�i b�n ngo�i l?n �t.� (Hoa tr�i quanh t�i). Th? l� ?� r�: k� Ho�ng Ph? Ng?c T??ng l� t? th?c t? tho�t ra kh?i th?c t?, sau khi ngo?nh v�o l?ch s?-v?n ho� hi?n tr? ra ??i. T�i ngh? ti?ng Vi?t th?n di?u kh�ng v?n ??c v?n gi? nguy�n � ngh?a ti?ng �c�y� ?? n�i v? anh: c�y k�. Mong anh ti?p t?c vi?t l� anh.

H� N?i, 11/1988

pxn

(B�i ?� ??ng trong s�ch: �Ch�n dung v?n h?c Qu?ng B�nh � Qu?ng Tr? – Th?a Thi�n Hu?� 1989).