Milan Kundera lên chuy?n tàu b?t t?

H? Anh Th�i

C� m?t nh� v?n t? h?n ba ch?c n?m qua lu�n ??ng ??u danh s�ch ?ng c? vi�n c?a gi?i Nobel v?n ch??ng. H�ng n?m, khi h?i ??ng Nobel x??ng t�n ng??i duy nh?t ?o?t gi?i, ng??i h�m m? �ng l?i th�m m?t l?n th?t v?ng v� tr�ch gi?n h?i ??ng Nobel. V� h? ho�n to�n b?t b�nh v?i h?i ??ng Nobel khi r?t cu?c t??ng ?�i v?n ch??ng ?� ?� ra ?i ng�y 11.7.2023, th? 94 tu?i. Nh� v?n ?� l� Milan Kundera.

Gia t�i v?n ch??ng c?a Milan Kundera g?m m?y ch?c cu?n s�ch, kh�ng n?ng v? tr?ng l??ng gi?y in m� n?ng v? t? t??ng v� c?m x�c. �ng ???c ?�nh gi� cao ? ti?u thuy?t v� ti?u lu?n, m?i ti?u lu?n ??u l� nguy�n v?n m?t cu?n s�ch d�y d?n. Ti?u lu?n c?a �ng sinh ??ng, mang ch?a nhi?u c�u chuy?n, n�n c� th? ??c nh? ti?u thuy?t. C�n ti?u thuy?t c?a �ng th� ??c nh? ti?u lu?n. Trong ti?u thuy?t ?y c�c nh�n v?t h? c?u v� c� th?t giao ti?p v?i nhau, c�c t�nh hu?ng h? c?u v� hi?n th?c giao nhau, c�c chi ti?t ??i s?ng ???c ??t b�n nh?ng ngh? lu?n v? v?n ch??ng, m? thu?t, �m nh?c th�nh m?t th? t?ng h?p. ?i?n h�nh c?a h�nh th?c ti?u thuy?t n�y l� cu?n S? b?t t?. ? ?�, ti?u thuy?t v� ti?u lu?n h�i h�a ? m?c ?? cao, v?a m�i s?c t? duy ng??i ??c, v?a ?em ??n nh?ng rung c?m tuy?t ??p.

Ti?u thuy?t S? b?t t? m? ??u b?ng m?t kho?nh kh?c: �Ng??i ph? n? ?y ?? tu?i s�u m??i, s�u l?m� B� ta m?c ?? t?m ?i d?c b? b?i v� khi ?i qua anh ch�ng hu?n luy?n vi�n c�ch ch?ng b?n n?m th??c, b� ta quay ??u v? ph�a anh ch�ng, nho?n c??i v� l�m c? ch? c?a m?t b�n tay. Tim t�i se th?t. N? c??i v� c? ch? ?� l� c?a m?t c� g�i hai m??i! C�nh tay b� ta bay l�n th?t nh? nh�ng, quy?n r?. Gi?ng nh? b� ta ?�a gi?n tung cho ng??i t�nh m?t qu? b�ng nhi?u m�u� D� th? n�o ch?ng n?a c�i kho?nh kh?c ?y� b� ta kh�ng nh? g� ??n tu?i t�c c?a m�nh. Nh? c�i c? ch? ?y, ch? trong v�ng m?t gi�y, m?t ch�t g� l� b?n ch?t s? duy�n d�ng c?a b� ta kh�ng b? ?nh h??ng b?i th?i gian ?� l? ra�� (trang 7 – 8).

Trong su?t ti?u thuy?t, c? ch? v?y tay n�y truy?n qua nhi?u nh�n v?t, qua th?i h?c sinh cho ??n tu?i tr?, ??n th?i cao tu?i c?a h?, r?i ???c nh?c l?i ? cu?i s�ch theo m?t c?u tr�c v�ng tr�n.

T�n s�ch l� S? b?t t?, t?t nhi�n t�c gi? ph?i t�i hi?n nh?ng kho?nh kh?c b?t t? (nh? c�i v?y tay c?a ng??i ?�n b� ? tr�n) v� b�n lu?n v? s? b?t t?. T? chuy?n c� th?i nh?ng ng??i m? theo ??o nh?c nh? tr? con: �Ch�a nh�n th?y con ??y� ?? ch�ng kh�ng d�m n�i d?i, kh�ng c� nh?ng c? ch? v?ng tr?m khi ? m?t m�nh� ??n vi?c �ng�y nay con m?t c?a Ch�a ?� ???c thay b?ng ?ng k�nh�. M?t ca m? g�y ch?t ng??i khi?n c�ng ch�ng ?�i ??t m�y quay trong c�c ph�ng m? – ?� c?ng l� �con m?t gi�m s�t c?a Ch�a�, ?? ghi l?i t?ng kho?nh kh?c, l?u gi? n�, v� nh? v?y khi?n n� tr? th�nh b?t t?.

Trong ??i s?ng, ng??i s?n ?nh ?n n?p ? kh?p n?i v� ai ai c?ng c� th? b? ch?p tr?m. �M?t gi�y trong ??i thay v� bi?n th�nh h? v� nh? t?t c? nh?ng gi�y ph�t kh�c c?a cu?c ??i, th� s? m�i b? b?t kh?i d�ng ch?y th?i gian, v� c� th? m?t h�m, v� m?t s? ng?u nhi�n ngu ng?c n�o ??y n� s? s?ng l?i, gi?ng nh? ng??i ch?t ch�n c?t ch?a k?� (trang 48).

Milan Kundera ??a ng??i ??c v? nh?ng th? k? tr??c, khi ch?a c� ?ng k�nh xung quanh, ?? ti?p c?n thi h�o ??c Goethe. C� b� Bettina m� th? �ng, v� khi l?n l�n, l?y ch?ng r?i, c� v?n b? �m ?nh v� ?i�n cu?ng ti?p c?n �ng. Kundera ghi l?i c? ti?ng c??i b?t t?, c�u n�i b?t t? c?a Bettina m?t s�t b� v? c?a Goethe. Sau n�y, khi Goethe ?� m?t, Bettina b?a th�m nhi?u � trong nh?ng b?c th? n�ng g?i cho Goethe, ??a xu?t b?n t?p s�ch n?m 1835 v� t�m ni?m m�nh ?� b?t t?, nh?ng l?i qu�n ??t nh?ng b?c th? th?t ?i. Nhi?u th?p k? sau, ng??i ta t�m ra nh?ng b?c th? g?c v� ph�t hi?n ra r?ng n�ng ?� xuy�n t?c. Vi?c n�ng qu�n ??t th? g?c ???c Kundera lu?n: �Con ng??i ngh? ??n s? b?t t? l?i qu�n ngh? ??n c�i ch?t� (trang 108).

Ch?m ??n nh?ng nh�n v?t b?t t?, Kundera th? cho tr� t??ng t??ng t? do kh�n c�ng. �ng cho Goethe v� Hemingway, hai ng??i ? hai th?i ??i kh�c nhau, g?p g? v� ?�m lu?n. ?�y l� hai con ng??i m� s�ch vi?t v? h? c� h�ng tr?m cu?n, v� th?t tr? tr�u, s�ch ?y l?i ???c quan t�m h?n ch�nh t�c ph?m c?a h?. Kundera ?? cho Hemingway lu?n v? s? b?t t?: ?? khu?t m?t c�ng ch�ng ?n �o v� ??t ?i?u �t�i ph?i chuy?n sang ? Cuba. Khi ???c gi?i Nobel, t�i t? ch?i ??n Stockholm nh?n gi?i. T�i ?ang n�i v?i anh l� t�i ph? nh? v�o s? b?t t?, v� t�i xin n�i th�m r?ng: khi l?n ??u bi?t c�i s? ?� ?ang v�y b?c t�i, t�i ?� khi?p s? h?n c? khi ngh? v? c�i ch?t. Con ng??i c� th? ch?m d?t cu?c ??i. Nh?ng kh�ng th? ch?m d?t s? b?t t?. Ch? c?n s? b?t t? ??t anh l�n t�u, th? l� anh ?� kh�ng th? r?i kh?i n�, th?m ch� n?u c� th? t? b?n v�o m�nh th� anh v?n n?m l?i tr�n boong t�u c�ng v?i v? t? s�t c?a m�nh, v� ?� l� m?t c?n �c m?ng th?t s?� (trang 118).

C� s? b?t t? tuy?t v?i, c� s? b?t t? ng?u nhi�n v� gi?n ??n� Nh?ng Kundera c�n ch? ra m?t s? b?t t? kh�c, l�m ??i tr?ng. �ng k? chuy?n t?ng th?ng M? Jimmy Carter xu?t hi?n tr�n truy?n h�nh, ch?y th? d?c c�ng v?i m?t nh�m c?ng s? v� v? s?, mu?n ch?ng t? cho c�ng ch�ng th?y s? tr? trung m�i m�i. Nh?ng b?t ng? �ng b? ?au tim, �c�i mi?ng m�o x?ch kh?n kh?�. �Nh? th? l� �ng ta b??c v�o s? b?t t? m� ch�ng ta g?i l� s? b?t t? l? b?ch. Tycho Brah� l� m?t nh� thi�n v?n v? ??i, nh?ng ??n nay ch�ng ta ch? nh? v? �ng m?t chuy?n l� trong b?a ti?c t?i tr?ng th? t?i cung ?i?n ho�ng gia ? Praha, �ng ta ng?i ?i toa l�t gi?a ch?ng b?a ?n n�n c? nh?n ti?u, cu?i c�ng b?ng ?�i v? tung, l?p t?c �ng ta gi�nh ???c s? b?t t? l? b?ch c?a k? tu?n ti?t v� x?u h? v� n??c ti?u�� (trang 73).

Kundera c�n d?n th�m m?t s? tr??ng h?p b?t t? l? b?ch kh�c, v� lu?n v? nhi?u v?n ?? kh�c n?a, nh?ng ph??ng ph�p ti?u thuy?t c?a �ng l� kh�ng k? s? vi?c m� lu?n v? s? vi?c, kh�ng ??n thu?n ph?n ?nh hi?n th?c m� l� suy ng?m v? hi?n th?c. N� ?�nh th?c v� k�ch ho?t s? s?c s?o c� th? ?ang ng? y�n trong ng??i ??c. T?ng trang v?n c?a �ng mang n?ng s?c ch?a, cho n�n d� g�y c?m h?ng tuy?t v?i th� c?ng kh�ng th? ??c li?n m?t h?i. N� ?�i h?i s? nh?m nh�p m?i l?n v�i ba ch??ng r?i ph?i d?ng l?i ng?m ng?i. ?� l� th? essence tinh ch?t c?a v?n ch??ng, kh�ng c�n l�m phi?n ng??i ??c b?ng nh?ng ??ng nguy�n v?t li?u. C�u chuy?n trong s�ch c?ng kh�ng ??n thu?n ch? l� lu?n ??, t�c gi? t�i t�nh d?n d?t ng??i ??c qua nh?ng chuy?n t�nh, kh�ng ch? tay ba tay t?, m� th?m ch� l�� tay n?m v� h?n n?a, nh? m?t m?ng l??i ???c d?t b?ng b�n tay kh�o l�o b?c th?y.

??y l� l� do khi?n r?t nhi?u ng??i y�u v?n ch??ng ?� ch?n Milan Kundera l� nh� v?n ???c y�u th�ch nh?t c?a th?i ??i, nh� v?n tr� th?c nh?t trong c�c nh� v?n.

V� v?y, ng??i d?ch ti?u thuy?t v� ti?u lu?n c?a Kundera ph?i l� ng??i g?i ra ???c c� nh�n ngh? s? v� c� nh�n nh� l� lu?n ? �ng. Ph?i l� nh?ng c�u ch? th?t s? ngh? s? ?i c�ng v?i t? duy l� lu?n s?c b�n. ?� c� kho?ng m??i l?m cu?n s�ch c?a Kundera ???c d?m ng??i bi�n d?ch chuy?n ra ti?ng Vi?t, nh?ng ng??i ti?p c?n ???c phong c�ch t�c gi? ? kho?ng c�ch g?n nh?t l� Ng�n Xuy�n, qua b?n d?ch nh?ng ti?u thuy?t S? b?t t?, Ch?m, C?n c??c v� t?p truy?n S�ch c??i v� l�ng qu�n� Ng??i ??c ?ang ?�n ch? ti?u thuy?t Tr� ?�a v� v? k?ch Jacques v� �ng ch? c?a Milan Kundera qua b?n d?ch c?a Ng�n Xuy�n.

___________

* S? b?t t?, ti?u thuy?t c?a Milan Kundera, Ng�n Xuy�n d?ch, Nh� Nam v� NXB H?i Nh� V?n t�i b?n 2019.