Thái Kế Toại
Phim truyện Cỏ lau chuyển thể từ truyện vừa Cỏ lau của nhà văn Nguyễn Minh Châu do Hãng phim truyện Việt Nam sản xuất 1993. Bộ phim được chiếu khai mạc Liên hoan phim Việt Nam ở Hải Phòng 1993, được nhiều giải thưởng như Giải Ngọn đuốc vàng Liên hoan phim các nước không liên kết và đang phát triển Bình Nhưỡng 1994, Giải tác phẩm Văn học Nghệ thuật xuất sắc của Bộ Quốc phòng 1994, Giải B (không A) của Hội Điện ảnh Việt Nam 1993, Giải Ban Giám khảo và Âm nhạc xuất sắc Liên hoan phim Việt Nam 1993…
Cỏ lau phản ánh cuộc sống hậu chiến ở Quảng Trị nhưng nhiều hồi ức về cuộc chiến trước 1975, về Thành cổ 1972 vẫn ẩn hiện trong các nhân vật chính và người xem bị ám ảnh bởi những hậu quả do cuộc chiến khốc liệt mang lại trong những vết thương đang lên da non sau 30-4-1975.
Tại sao tôi chọn Cỏ lau để chuyển thể thành một kịch bản phim truyện?
Trước đó tôi đã có khái niệm về cuộc chiến ở Quảng Trị. Năm 1973-1975 khi viết ký sự lịch sử ở Cục Chính trị Quân chủng Phòng Không Không Quân, tôi đã được phân công phụ trách chương Tác chiến phòng không trong chiến dịch Quảng Trị 1972. Tôi đã phải đọc nhiều tài liệu của những đơn vị cao xạ, tên lửa tham gia chiến dịch, tài liệu phía Việt Nam Cộng hòa, Mỹ, các tác phẩm văn học cả hai bên… Tôi hiểu ý nghĩa của việc tử thủ giữ Thị xã và Thành Cổ Quảng Trị, nguyên nhân thất bại sau khi ta đã giải phóng đến bờ sông Mỹ Chánh rồi bị đánh bật trở lại về bờ sông Thạch Hãn, những vấn đề phức tạp trong nội bộ Tổng hành dinh Hà Nội và Bộ chỉ huy chiến dịch như trong hồi ký của tướng Cao Văn Khánh mà sau này nhân phim Mưa đỏ một số người mới nói đến.
Truyện Cỏ lau được nhà văn Nguyễn Minh Châu viết trong thời gian gần cuối đời, ông đã lâm trọng bệnh và đất nước đang trong không khí đổi mới, văn học nghệ thuật được cởi trói, đang chuyển mình theo hướng công khai, dân chủ, nhân văn. Trước đấy ông đã viết Bức tranh, Mùa trái cóc ở miền Nam… báo hiệu sự chuyển biến về cách nhìn cuộc chiến 1954-1975.
Tầm tư tưởng của Cỏ lau vượt lên vấn đề ý thức hệ. Ở đây không có vấn đề mâu thuẫn địch ta, mà ở bản chất của chiến tranh là bi kịch của con người. Một người lính trở về Quảng Trị ngay sau 30-4-1975 đi tìm lại gia đình và biết được bố mình, vợ con mình vẫn còn nhưng được một người thợ ảnh cưu mang trong một gia đình mới. Nguyên nhân éo le là do hiểu lầm vì ngẫu nhiên người nhà tưởng rằng anh đã bị bắn chết trong một lần bí mật về thăm nhà. Người vợ, hai người đàn ông phải xử sự với nhau thế nào cho hợp đạo lý, tình người. Người thợ ảnh cũng đã mất gia đình trong chiến tranh. Trung tá Lực, người lính, phụ trách công tác xây dựng nghĩa trang liệt sỹ và quy tập hài cốt đồng đội luôn bị ám ảnh bởi sự hy sinh của những chiến sỹ đã chiến đấu cùng ông ở Thành Cổ và xung quanh thị xã. Ký ức mạnh mẽ nhất, đau xót nhất là cái chết của liên lạc Phi đo ông gây ra ngay tại Thành Cổ. Do mâu thuẫn với nhau Chính ủy từ bên Dinh Tỉnh trưởng gọi điện bảo Lực về Sở Chỉ huy trung đoàn báo cáo. Đường dây đứt, Lực đang bực mình gọi Phi liên lạc mới thay ra lệnh chạy lên Sở Chỉ huy bảo Chính ủy trung đoàn xuống nghe báo cáo. Phi ra khỏi hầm thì bị trúng pháo. Cái chết của Phi ám ảnh Lực, càng ám ảnh hơn khi ông gặp lại cô người yêu cũng đi tìm hài cốt Phi cùng đơn vị ông. Sự sám hối đã muộn màng nhưng Lực hiểu cần phải làm những gì cho những linh hồn như Phi được sống trong tâm trí những người đang sống.
Trong thị xã Quảng Trị phim Cỏ lau với những diễn viên danh tiếng như Minh Châu, Hồng Sơn, Đơn Dương, Trần Hạnh được quay ở cổng thành phía Đông, nhà giam, trường Bồ Đề, nhà thờ La Vang và quay ở Cùa, Cam Lộ, cầu Thiện Xuân, núi Mai Sơn, sân bay Tà Cơn, sông Ba Lòng… Riêng trường đoạn Sở Chỉ huy tại di tích nhà giam, trong bối cảnh không quá hai chục mét vuông tái hiện một trận đánh khốc liệt, sai lầm của phó chính ủy Lực và cái chết oan uổng của liên lạc Phi thể hiện rõ tài năng của đạo diễn Vương Đức đã khắc họa được không khí ác liệt đến nghẹt thở của cuộc chiến…
Tất nhiên là trong không khí xã hội thời điểm 1993 chúng tôi không bị chi phối bởi một yêu cầu nào tuyên truyền về không khí cuộc chiến. Bộ trưởng Trần Hoàn, Cục Điện ảnh, Hội Điện ảnh Việt Nam, đạo diễn Đặng Nhật Minh và cả giới văn nghệ sĩ đều ủng hộ phim với những điều mới mẻ mà nó mang lại.
Phim Cỏ lau làm cho người ta nghĩ nhiều đến trách nhiệm hàn gắn những vết thương chiến tranh trong cả vĩ mô và vi mô của cuộc sống. Vì thế phim Cỏ lau đã được xếp vào 13 sự kiện văn hóa của năm 1994.
Nó mới chính là phim truyện đầu tiên về Thành Cổ Quảng Trị nhưng được thực hiện với một phông văn hóa cởi mở hơn.
Tháng 9-2025