Nguy?n Ph Yn
Phong tro Th? m?i xu?t hi?n t? ??u th? k? XX v?i nhi?u nh th? tn tu?i. Trong s? ? Ch? Lan Vin (CLV) ???c ?nh gi l m?t ti n?ng m?i l?. Ra ??i trong hon c?nh ??t n??c khi c s? xm nh?p c?a ngh? thu?t ph??ng Ty, cc nh th? ? ch?u ?nh h??ng c?a cc tro l?u v?n h?c th? gi?i lc b?y gi?. C?ng nh? nhi?u nh th? khc, CLV c?ng ti?p thu ???c nhi?u ci ??p t? cc khuynh h??ng thi ca nh? lng m?n, t??ng tr?ng, siu th?c qua cc tc ph?m c?a Stphane Mallarm, Lamartine, Rimbaud, Verlaine, Baudelaire, A. de Musset, Paul Eluard, Edgar Allan Poe, Walt Whitman Nh?ng nh th? ph??ng Ty ? ?em l?i cho thi nhn n??c Vi?t b?u tr?i thi ca m?i l?, by ra nh?ng th? gi?i n?i tm, th? gi?i c?a tm h?n v tri tim, ? ? nh?ng c?m xc r?ng m? thnh thang ?? nh th? bay ng?p h?n thi t?. Ch? ngh?a lng m?n ?i h?i t? do nn ?? cao c nhn, ph b? nh?ng rng bu?c, qui lu?t ch?t ch?, thot kh?i nh?ng khun m?u cu thc. Bt php phng khong, v?n ?i?u ?a d?ng, ngn ng? bay b?ng theo c?m h?ng, theo nh?p ??p con tim nh?y c?m ??y ?am m v?i gi?ng ?i?u thi?t tha lm n?i b?t tnh nhn b?n su s?c… Lng m?n c nhi?u thu?c tnh: kh?ng ??nh ci ti, n?i bu?n su ??m, tnh yu thin nhin, hoi ni?m qu kh?, th? gi?i ???ng xa x? l?, k? b qui d?, siu nhin, siu phm, ?m t?i, d?n thn ?ng l c? m?t tr?i huy?n di?u, quy?n r? nh?ng tm h?n thanh xun ?a phiu l?u vo th? gi?i thi ca hoa m?ng.
Phong tro Th? m?i ? gi?i thi?u ???c m?t th? h? nh th? ? quay l?ng v?i th? c? ?i?n ?? r?i by ra nh?ng ch? ?? m?i, nh?ng phong cch v ngn ng? thi ca m?i. H? ? lm m?t cu?c cch m?ng d?ng mnh t? ci Ta sang ci Ti, m?nh d?n ?i vo ci b?n ng ring t? v?i ngu?n thi h?ng d?t do trong ni?m ?am m sng t?o. Th?t ra t? n?m 1931 ta ? th?y m?m m?ng c?a lng m?n trong th? Lan S?n, ?ng H?, T??ng Ph? Cho ??n khi phong tro Th? M?i pht tri?n, trn v?n ?n Vi?t xu?t hi?n nhi?u tr??ng phi thi ca phong ph, no l tr??ng th? lo?n, tr??ng th? ?in, tr??ng th? say. Nhi?u tn tu?i xu?t hi?n v?i bao v?n th? d?t do tnh c?m.
V chnh t? ? ng??i ??c b?t ??u m ??m Xun Di?u v?i m?t th? tnh yu n?ng nn ??m ?u?i; Huy C?n v?i n?i ?au ??i, v?i s?u v?n c?, v?i v? tr? tr?ng sao; L?u Tr?ng L? v?i ci ??p ? ng??i trng s?, ? con nai vng ng? ngc trong r?ng thu; Th? L? ?i theo gt h?i h? c?a ng??i chinh phu ho?c m? v? tin gi?i; Ph?m Huy Thng ?i tm ng??i anh hng chi?n b?i; Thm Tm yu ng??i ly khch ra ?i khng tr? v?…
Trong khi ng??i ??c ?ang ngm nga ??y h?ng kh?i nh?ng cu th? nh? nhng ?y ma thu t?i, ma thu t?i/ V?i o m? phai d?t l vng c?a Xun Di?u, D?i my tr?ng ?? d?n trn ??nh ni/ S??ng h?ng lam m ?p nc nh tranh c?a ?on V?n C?, Hm qua em ?i t?nh v?/ H??ng ??ng gi n?i bay ?i t nhi?u c?a Nguy?n Bnh, Tr??c sn anh th? th?n/ ??m ??m trng nh?n v?/ My chi?u cn phiu b?t/ Lang thang trn ??i qu c?a Hn M?c T? th b?ng nhin h? chong vng, th?ng th?t khi ??c nh?ng bi th? trong t?p ?iu Tn c?a CLV. Ci g th? ny? C?a ai ?y? Sao l?i l nh?ng x??ng kh, s? ng??i, h?n ma bng qu? gh r?n v?y? Th ra h? v?a g?p chng thi nhn 15-16 tu?i CLV t? ?u hi?n ra trn v?n ?n th? m?ng ny. ??t Bnh ??nh h?i ?y c nhm th? ? ??ng hnh cng chng tr? tu?i ny g?m Quch T?n, Y?n Lan, Hn M?c T?, r?i c? Bch Kh. Nh?ng b?ng s? suy t??ng thm tr?m ??y b?n l?nh v?i n?ng l?c sng t?o m?nh m?, CLV xu?t hi?n r?t ti hoa, ??nh ??c, gi d?n h?n. Trong khi nhi?u nh th? thch m? mng c?nh tr?i my non n??c, thch ca ng?i tnh yu th CLV ch?n nh?ng v?n th? ?au th??ng, kinh d?, th?n b, siu th?c. Trong th? CLV ta tm th?y nh?ng thp Chm ?? nt hoang tn cng v?i n?i ni?m hoi c? th?m thi?t ? l s? nh? ti?c gi?ng dn H?i, h?n n?a cn tm th?y ? ? m?t n?i h?n vong qu?c. Hoi Thanh – Hoi Chn ? nh?n xt v? dng th? lc ? c?a CLV: Gi?a ??ng b?ng v?n h?c Vi?t Nam ? n?a th? k? 20, n ??ng s?ng s?ng nh? m?t ci thp Chm, ch?c ch?n, l? loi v b m?t (1). C hay ?u r?ng chng l ng??i ? ch?n con ???ng th? ca l? l?m, k? d?, ch?a h? g?p tr??c ?y. Ph?i r?i, CLV ??c sng, duy nh?t v khng th? b?t ch??c ???c.
Nh?ng tr??c h?t, th? tm vo nh?ng v?n th? v?i hnh ?nh k? d? ??y r?y ? ?:
H?i chi?c s?, ta v cng r? d?i
Mu?n ri?t mi trong s?c m?nh tay ta
?? nh?ng gi?t mu ?o cn ??ng l?i
Theo h?n ta, tun ch?y nh?ng l?i th?.
Ta mu?n c?n mi ra t?ng m?nh nh?
Mu?n ?in cu?ng nu?t c? kh?i x??ng kh!
(Ci s? ng??i)
Ngay ? nh?ng bi th? ??u tin ny, nh th? by ra c?nh t??ng hi hng c?a th? gi?i yu tinh v?i s? ng??i, x??ng kh, mu ??, t?y n?ng:
em mau ?y, chi?c s? d?a ? huy?t
Chi?c x??ng kh r?n tr?ng kh tinh anh!
V rt mau trong h?n ta t li?t
Nh?ng ngu?n m? r? d?i, h?i yu tinh!
(?i?u nh?c ?in cu?ng)
V x??ng kh, v s? d?a, v th?t nt
V h?i m r?n r?n c?a yu tinh
H?n ma ?i! H?n ma ?i c nh?
N?i mi h?ng chn g?i h?n Tr?n Gian?
N?i ? kh c?a mi bao mu ??
Bao t?y n?ng, no tr?ng v?i x??ng tn?
(M? khng)
Ng??i ??c khng ch? nhn th?y ???c hnh ?nh s?ng ??ng, hi hng m cn nghe ???c c? m thanh gh r?n nh? t? ci m v?ng l?i:
Ti?ng x??ng ng??i m?nh va s??n quch g?
Rng r?n nh?… ti?ng v? s? d?a ta!
(M?ng)
Ta s? u?ng mu lan cng t?y ch?y
Ta s? nhai th?t nt v?i x??ng kh.
(Mu x??ng)
Hy tr? l?i ??u lu cho thi th?
V hy chn trong cng ?y m? su
??ng c ?? nh?ng ?m m? v?ng v?
Ph?i d?i vang ti?ng khc qu? khng ??u!
(??u r?i)
Ta hy nghe, trong g?ch Chm r?i lc ?c
Ti?ng mu Chm ri r? ch?y khng thi.
(Bng t?i)
D??ng nh? n?i m ?nh t? trong ti?m th?c khi?n chng tr? tu?i ? n?i no c?ng nhn th?y nh?ng yu tinh, nh?ng oan h?n ?ang th?t th?u g?i tn chng v ch? c chng m?i c kh? n?ng th?u th?. Nhi?u khi ta t? h?i c ph?i CLV t?ng ch?u ?nh h??ng c?a Edgar Allan Poe v? ci ch?t b ?n v rng r?n trong tc ph?m c?a thin ti ?in lo?n, ngh? s? b? giy v ny trong v?n ch??ng lng m?n Hoa K??
H?i nh?ng h?n yu tinh trong bng t?i
Nh?ng th??ng vong u?ng t? ?y m? su
Hy hi?n ln trong l?i ta truy?n g?i
?em cho ta, bay h?i, chi?c ??u lu
(X??ng v? mu tro)
Ai ??i ??u lu trong n?m m?
Ti?ng khua vang r?n kh?p ??u ta?
C ai rn r? ngoi thn l?nh
Nh? ti?ng x??ng ng??i rn r? kh?
(M? tr?ng)
Nh?ng h?n ma ?y d??ng nh? t? nh?ng th? k? xa x?a ?ang b??c ra t? thnh ?? Bn, kinh ? x?a c?a Chim qu?c, ngay trn mi?n ??t m chng thi nhn ?ang s?ng. ??t n??c c?a m?t th?i vng son ?y v?i nh?ng chi?n tr?n oai hng, nh?ng th?t voi l?m li?t gi? ? chm trong d? vng g?i ln cho chng ni?m ti?c nh? khng ngui:
?y, nh?ng c?nh ngn su cy l? ng?n
Mun Ma H?i s? so?ng d?t nhau ?i
?y, chi?n ??a n?i ?i bn giao tr?n
Mun c h?n t? s? ht g?m vang
Mu Chm cu?n thng ngy ni?m on h?n
X??ng Chm lun ro r?t n?i c?m h?n
(Trn ???ng v?)
Chi?u hm nay, b?ng nhin ta l?c b??c
Vo n?i ?y, th? gi?i v?n c h?n
Trn m?t n?m m? tn ta nh?t ???c
Kh?p x??ng ma tr?ng t?a no cn ng??i
T?y ? c?n, nh?ng v?n ??m h?i ??t
Mu tuy kh, cn ???m kh tanh hi
(X??ng kh)
?y, nh?ng Thp g?y mn v mong ??i
Nh?ng ??n x?a ?? nt d??i Th?i Gian
Nh?ng sng v?ng l mnh trong bng t?i
Nh?ng t??ng Chm l? li r? rn than.
(Trn ???ng v?)
Thng ngy qua, g?ch Chm ?ua nhau r?ng
Thp Chm ?ua nhau ?? d??i tr?ng m?!
(Nh?ng s?i t? lng)
Th? gi?i c?a CLV th?t l? l?m, n khng cn l hi?n th?c n?a r?i; n k? b trong m?ng t??ng bao la c?a chng, n?i ? chng ???c th?a ni?m ?am m ???c s?ng trn tr? trong t? do. Chng thi nhn khng mu?n th?y ci h?u hnh (physique) m ?i tm ci siu hnh (mtaphysique) khng c th?c? Chng khng mu?n ? tr?n gian ny m mong ??c m?t tinh c?u xa l? ch?ng?
Ka tr?i cao, trn mi chn t?ng cao
H?n ta bay trong m?t ln khi t?a
Ch?ng bi?t r?i l?u l?c ??n n?i nao?
(??i ng??i Chim n?)
R?i tr?n tru?ng, ta n?m trn ?i?n ng?c
Hai tay cu?ng v? nu o mun tin
Ai ku ta trong cng th?m H? V
Ai ro g?i trong mun sao, ch?i v?i?
(Ng? trong sao)
Khi tri ??n chn t?ng cao, l?c vo v? tr?, chng nhn l?i chnh mnh nh?ng khng tm th?y r?i t? h?i trong ci siu nhin ? ta c cn ch?ng? ? chnh l suy t??ng siu hnh h?c c?a nh th? tr? tu?i:
i bi?t lm sao cho ta thot kh?i
Ngoi Ci Ta ng?p chm trong bng t?i?
Cho linh h?n v?t ??n x? Tr?ng My
Cho ta l khng ph?i c?a ta ?y
M sp nh?p vo tu?i tn cy c?!
(Ci ta)
H?n c?a ai tr ?n ? ??u ta?
c?a ai tro ln trong ?y c
M ph?i ?u ? ??n ngy tiu di?t!
Ai b?o gim: Ta c c Ta khng?
(Ta)
?y H? V, Ng??i ng?a m?t trng tr?i
Ta l ai? Ng??i th?y ? l ai?
(Ta l ai?)
Lng h?i lng: Ta r?i xu?ng ci ??i
T? c?u no? T? th?i no trong v? tr??
(T? ?u)
V?y th trong th? CLV c g th?c khng? Th?a, c ??y. Tr?ng! N?u tr?ng c?a Xun Di?u ch? l v?ng tr?ng th??ng nh? Tr?ng nh?p vo ?y cung nguy?t l?nh/ Tr?ng th??ng, tr?ng nh?, h?i tr?ng ng?n, n?u tr?ng c?a Hn M?c T? d c ?em rao bn th v?n l tr?ng th? m?ng Tr?ng n?m sng soi trn cnh li?u/ ??i gi ?ng v? ?? l? l?i th tr?ng c?a CLV l tr?ng ?in, ni khc ?i, CLV ? ?in lo?n v?i tr?ng:
Ta c?i tru?ng ra! Ta c?i tru?ng ra!
Ngoi kia tr?ng sng ch?y bao la
Ta nh?y vo quay cu?ng thi l?n l?n
Thi ng?p l?n trong nh vng h?n ??n
Cho tr?ng gh, tr?ng ri?t c? ln da
(T?m tr?ng)
C khng l?a? Hy c?i ph?ng m?nh o!
o c?ng khng? Qu?ng tu?t ci ln da
Ti m? r?i, say r?i, ?in th?u no
Mu?n bay ln vo c? d?i Ngn H
(Vo l?a)
ka nhn, em ?i, tr?ng l? t?
R?i trn ??u ch?a b?c nh?ng hng cy
M m?nh tr?ng c?ng ?in r?i em ?
B?ng d?ng sao r?i xu?ng ?y h? su?
(Tr?ng ?in)
N?u bi th? Eldorado c?a Edgar Allan Poe v? ra hnh ?nh chng hi?p s? su?t ??i ?i tm mi?n ??t l?, c th? l khng t?n t?i trn ??i, th CLV c?ng ?i tm th? gi?i ?y ci th? gi?i tuy?t ??i ch?ng? Chnh v v?y chng thi nhn ? th?ng th?t ku ln:
Hy cho ti m?t tinh c?u gi l?nh
M?t v sao tr? tr?i cu?i tr?i xa!
? n?i ?y thng ngy ti l?n trnh
Nh?ng ?u phi?n, ?au kh? v?i bu?n lo!
(Nh?ng s?i t? lng)
Qu?ng xu?ng ?y d?i l?a, h?i ai ?i
?? mau ?em h?n ta ?i ci khc!
(nh sng)
Th ra chng ? tr?i nghi?m n?i s?u nhn th? trn tr?n gian ny, chng ? nh?n ra ci s?u v?n c? M?t chi?c linh h?n nh?/ Mang mang thin c? s?u nh? Huy C?n ? t?ng nh?c t?i. B?i v?y CLV kh?ng ??nh:
? tr?n gian, mu?n thot kh?i U Bu?n
Trong ci s?ng, ?ng ra vng kh? s?
Qun sao ???c h?i loi ng??i ngu d?i
Qu? tim ta l m?t kh?i U Bu?n
M?ch mu ta l nh?ng m?i ?au Th??ng
M qu? ??t l kh?i s?u v h?n.
(??ng qun lng)
Ta v?n th?y h?n ta bu?n ? r?
V ci lng dy ??c bng ?m m?.
(N?ng mai)
Ngay gi?a ma xun ??y n?ng t??i th? m thi nhn v?n l?nh lng v lng chng l c? m?t kh?i s?u mun thu?. Chng ?u mong xun v? m? ch? mong ai ? nh?t cho nh?ng l vng ?? ng?n b??c xun sang:
Ti c ch? ?u, c ??i ?u
em chi xun l?i g?i thm s?u?
– V?i ti, t?t c? nh? v ngh?a
T?t c? khng ngoi ngh?a kh? ?au!
Ai ?u tr? l?i ma thu tr??c
Nh?t l?y cho ti nh?ng l vng?
V?i c?a hoa t??i, mun cnh r
V? ?y, ?em ch?n n?o xun sang
(Xun)
Nh?ng, than i, xun v? trong n?ng s?m
M lng ta, ?ng l?nh gi b?ng thi!
(Vo l?a)
Xun ??ng v?! H ??ng gieo nh l?a!
Thu thi sang! ng thi l?i no lng ti!
(Nh?ng s?i t? lng)
V?i tm tr?ng nh? th?, ai c?ng d? dng nh?n ra CLV l m?t k? c ??n. Thi s? lng m?n no m ch?ng c ??n? Lamartine ng?i m?t mnh trong chi?u t c?ng ch? th?y trong ti ch? sa m?c v?i h? v, ho?c ng?i bn h? m ti?c nh?ng ngy x?a ?? r?i ku ln th?i gian ?i, hy ng?ng ?i cnh, nh?ng nh th? c ??n c?ng ch? v nng Elvire ? qua ??i. V?i CLV, c l? ?i khi chng c?ng suy ng?m nh? Lamartine con ng??i khng b?n ??u, th?i gian ch?ng c b? nh?ng n?i c ??n c?a CLV mang tnh tri?t l su xa h?n. Chng l k? c ??n trong V? tr? trong U Minh h?n ta ???ng l?c l?i, bi?t n?i ?u Ci S?ng c?a mun ng??i?, ? ? khng cn bng dng c?a Th?i gian:
Chao i! Mong nh?! i mong nh?!
M?t cnh chim thu l?c cu?i ngn.
(Xun)
Nh?m m?t l?i cho c? b?u bng t?i
Mnh mang ln, bt ngt t?a ?m su.
(T?o l?p)
C? D? Vng l chu?i m? v t?n
C? T??ng Lai l chu?i huy?t ch?a thnh
V Hi?n T?i, bi?t cng ch?ng h?i b?n
C?ng ???ng chn l?ng l? chu?i ngy xanh!
(Nh?ng n?m m?)
Sau t?p th? ?iu Tn (36 bi, 1937), CLV cn c 34 bi cng trong m?ch c?m h?ng lng m?n (1937-1947). S?c sng t?o cn ???c ng ti?p n?i v?i v?i ngn ng? thi ca tuy?t ??p trong cc bi th? nh? Ngu?n th? c?a ti, Thu v? (1936), Chim qu?c u s?u, ???ng v? n??c c?, M?t ?m s?u, T? ?u (1937), Thu II (1939), Ta l ai (1940), Em b?ng ??n (1946). T?p v?n Vng Sao (1942) v?i tri?t lu?n v? ??i v?i mu s?c siu hnh, huy?n b ? k?t thc m?t giai ?o?n sng tc c?a CLV ?? r?i sau ? ng r?i vo b? t?c trong m?t th?i gian kh di.
T? 1945, CLV vi?t bo nhi?u h?n nh?ng khng cn k tn CLV m l?y cc bt hi?u nh? Th?ch Hn, Chng V?n N?m 1945, CLV tham gia cch m?ng ? Th?a Thin-Hu?, lm bo Quy?t Th?ng, ???c ?i th?c t? ? Ty Nguyn, ? N?ng, H?i An. Th?i gian ny ng khng mu?n gia nh?p H?i V?n ngh? C?u qu?c v s? r?ng s? m?t t? do v m?t lun th?. N?m 1947 chuy?n ra Thanh Ngh? T?nh, lm bo C?u Qu?c Lin khu IV. CLV k? l?i: Ti nh? trong m?t chi?n d?ch trn ???ng s? 9, n?m 1949, ti ?i cng b? ??i. Nghe ti?ng g?i Chiu ha (tn m?t th? sng Nh?t), m?t ??ng ch b? ??i mang Chiu ha ti?n ln, qua tr??c m?t ti. Ba pht sau ng??i ta khing xc ??ng ch ?y xu?ng. L?i nghe g?i Browning (tn m?t th? sng my khc), m?t ??ng ch chn ??t khc l?i mang Browning ln. V n?m pht sau, ng??i ta l?i mang xc ??ng ch ?y xu?ng ngang qua m?t ti. Tr?i ?i! Ti ??n ?o, do d?, tnh ton cho ??n bao gi?? Nh?ng cu h?i Ta c cn t? do khng? V?n h?c cch m?ng c cn l v?n h?c khng? lc ny th?c l tn nh?n tr??c sinh m?nh con ng??i! C? dn t?c ?ang s?ng ch?t v m?t ??o ??c (thique) m?i. Cn ti th ?ang m?c k?t trong cc v?n ?? v? siu hnh v th?m m? (esthtique) c?. Vo cch m?ng mnh s? m?t mt ?? Ti ngh? M?t t?t c? c?a mnh c?ng ???c, mi?n cn sinh m?nh nh?ng ng??i dn t?ng vc Browning, t?ng vc Chiu ha! Mi?n cn ??c l?p, mi?n cn Vi?t Nam v T? qu?c. Gi?i quy?t cho mnh d?t khot khng th? ch? gi?i quy?t b?ng ni?m. M b?ng hnh ??ng. Ti vi?t ??n xin gia nh?p ??ng gi?a chi?n tr??ng v gi?a qu m? c?a ti (2).
Th? l xong, sau m?t th?i gian di do d?, d?n v?t, tr?n tr?, nh th? c m?t b??c ngo?t m?i, ? ch?n h?n m?t con ???ng. K? t? ?y, xem nh? nh?ng hoa lan ??y h??ng s?c trong v??n nh c?a h? Ch? ? v?i ho a, l?i tn. M?t cu?c cch m?ng m?i l?i ??n v?i ng v r?t nhi?u ng??i khc: t? ci Ti l?i tr? v? ci Ta, ng??c v?i con ???ng di d?ng d?c ?? v?n h?c lng m?n th? gi?i ? b??c ?i tr??c ?: t? ci Ta tr? v? ci Ti.
Sau ny nh?ng nh ph bnh v?n h?c th??ng c? tnh lng qun khng nh?c ??n CLV r?c sng th?i thanh xun, c?ng nh? v?i Hn M?c T?, Bch Kh v h? thch ki?u th? v?n trong sng, d? hi?u, khng thch ni ??n thi ca k? d?, b hi?m v siu hnh. Nh ph bnh V??ng Tr Nhn c vi?t: Chng ti v?a ??c v?a ngh? ??n m?t n?n v?n h?c Php xa v?i m th? th? chng ti khng bao gi? v?i t?i. Th? m nh?ng nh th? ?n anh nh? Xun Di?u, nh? Ch? Lan Vin l?i sinh ra t? ??y ?ng s? th? ch?! (3). ? l l?i c?m ph?c th? h? nh th? lng m?n ? ?? l?i tn tu?i trn thi ?n Vi?t.
T? 1960 tr? ?i, CLV vi?t nhi?u v?i ngn ng? ti hoa nh?ng n?i dung ? khc. ng th nh?n mu?n mng:
Sau ny anh ??c th? ti nn nh?
C ph?i ti vi?t ?u? M?t n?a
Ci c?n vi?t vo th?, ti ? gi?t ?i r?i!…
V th? ny r?i ??n tay anh
Anh b?o ??y l ti?
Khng ph?i!
Nh?ng c?ng chnh l ti ng??i c l?i!
(Tr?? ?i)
Bi th? nh? m?t l?i xc nh?n cho ta hi?u r?ng ??nh cao ngh? thu?t c?a nh th? CLV chnh l ? giai ?o?n thanh xun khi m nh th? ???c t? do sng t?o, khi m ti n?ng pht ti?t b?ng ti?ng ni trung th?c c?a con tim. Chnh v v?y CLV mi mi r?c sng v?i tn tu?i l nh th? lng m?n c?a n?n thi ca Vi?t Nam.
N.P.Y
(2020)
—–
(1) Hoi Thanh-Hoi Chn, Thi nhn Vi?t Nam, Ch? Lan Vin, trang XI (1941).
(2) V? Th? Th??ng, T? vi?c tm ch?n di c?o th?, ti hi?u thm v? Ch? Lan Vin nh? th? no? Th?i Bo V?n H?c Ngh? Thu?t, s? 13, 22-10-2020, trang 12.
(3) V??ng Tr Nhn, Ch? Lan Vin, trong http://phannguyenartist.blogspot.com/2015/12/che-lan-vien-1920-1989.html