L?n sâu vào dân t?c ?? sáng t?o cái m?i – Th? ti?ng Vi?t c?a tác gi? Cham

Inrasara

1. Truy?n th?ng v� hi?n ??i, ti?p thu v� s�ng t?o, ti?p nh?n tinh hoa th? gi?i� l� c?m t? xu?t hi?n th??ng xuy�n tr�n c�c ph??ng ti?n th�ng tin ??i ch�ng, khi ?? c?p ??n v?n h�a, t? hai th?p ni�n qua. L?p ?i l?p l?i ??n th�nh nh�m. Nh�m v� nh?m. Nh?t l� trong s�ng t�c v?n h?c. V?i v?n h?c c�c d�n t?c thi?u s? th� c�ng. B?i th?c t?, ch?a ai ch? ra cho ta th?y c? th? ?�u l� truy?n th?ng v?n h?c d�n t?c. T? Cham ??n T�y, Khmer hay c�c d�n t?c thi?u s? T�y Nguy�n, t?t c?� Ta hi?u m? h? v� l�m m? h?. T? ?� x?y ra bao ng? nh?n.

Ng? nh?n, n�n ta c? ?inh ninh m?y � h�, th? c?m, th?ng c?, v�ng x�e, apsara, c�i g�i, bu�n pl�y phum s�c� l� d�n t?c. C? ?�n th?t nhi?u ng�n t? c? th?, l?i ngh? s? gi?n, l?i n�i d�n d� m?c m?c v�o th? l� m?c nhi�n ta ?� ??m ?� b?n s?c. Kh�ng c?n bi?t ??n c�ch t�n hay s�ng t?o. T? ?�, ta v? v? v� ca t?ng nhau, ph� b�nh v� nh?n ??nh t�c ph?m c?a nhau. M? h? v?y th�i, kh�ng g� kh�c. V� h�nh trung, c�c c?m t? tr? th�nh kh?u hi?u s�o r?ng, m�nh h� cho m�nh nghe. R?i th�i, v� kh�ng g� h?n.

B?i, g?n n?a th? k? tr�i qua t? khi ??t n??c l�m m?t, ?�u l� c�ng tr�nh khoa h?c th?t n?n t?ng v? to�n c?nh v?n h?c c? ?i?n N�ng, Dao, �?�, Bana, M�ng, Th�i� ???c tr�nh l�ng, ?? th? h? s�ng t�c h�m nay c� th? "ti?p thu v� s�ng t?o"? Kh�ng hi?u m�nh, ta h?ng ch�n v� m?t ??t ??ng. Kh�ng nh?n ra m�nh ? ?�u ?? kh?i ?i t? ?�u, ta d? l�m lang thang l?c l�ng. Kh�ng bi?t ng??i thi�n h? ?� ?i ??n ?�u, ho?c ta ?�ng c?a ng?i l?i v?i b?n s?c ho?c ta hoang mang, m?t t? tin.

V?n h�a m?t d�n t?c t?n t?i ? b?n s?c, ph�t tri?n ? ti?p nh?n v� s�ng t?o. Th? n�o l� b?n s?c? Ta ch? hi?u ???c b?n s?c m?t c�i g� ?� khi ??t n� b�n c?nh m?t/ nh?ng c�i kh�c. ?�u l� b?n s?c v?n h�a Cham? ? ph?m vi h?p h?n, v?n h?c ch?ng h?n, ?�u l� b?n s?c, c�i kh�c bi?t n?i b?t c?a v?n h?c Cham kh? d? l�m ?a d?ng th�m n?n v?n h?c ?a d�n t?c Vi?t Nam?

So v?i c�c d�n t?c thi?u s? kh�c, th? h? s�ng t�c tr? Cham c� ?�i ch�t may m?n h?n, c� l?. Kh?i ??u cu?c vi?t, h? ???c trang b? h�nh trang v?n h?c d�n t?c kh?i t? n? l?c kh�ng m?t m?i c?a m?y th? h? nh� nghi�n c?u tr??c ?� nh?: E. Aymonier, A. Landes, E.M. Durand, P. Mus, G. Moussay, Thi�n Sanh C?nh� ?? cu?i c�ng t?p ??i th�nh ? b? V?n h?c Cham, kh�i lu?n – v?n tuy?n⁽¹⁾ ba t?p c?a Inrasara ra ??i v�o n?m 1995.

?� l� n?n ??t cho h? ??ng, ??ng ?? c� th? t? tin b??c ?i.

Gi?a b?t ng�n trang c?a nh?ng s? thi nh? Akayet Dewa M?no, Akayet Inra Patra, tr??ng ca tr? t�nh nh? Ariya Bini – Cam, Ariya Xak Pakei, tr??ng ca th? s?: Ariya Gl?ng Anak, Pauh Catwai hay Ariya Nau Ikak� ?�u l� c�i tinh t�y? Tinh t�y ??y b?n s?c, ?? c�c th? h? ti?p n?i d?u lu�n l?c ??n t?n ch�n tr?i xa l? n�o, v?n kh�ng th? ?�nh m?t s?i d�y k?t li�n v?i cu?ng r?n kia, khi s�ng t�c?

?� ch�nh l� t�m h?n v� t? duy Cham, c? t? duy b�nh d�n l?n t? duy b�c h?c: t? duy ph?c h?p, t? duy tr?u t??ng, si�u h�nh, t? bi?n, suy l� bi?u hi?n ? b? n?i l?n ph?n ch�m trong m?i kh�a c?nh, l?nh v?c. T�m h?n v� t? duy t?n t?i ngay trong c?u tr�c ng�n ng?, ?n t�ng ? ph?n v� ng�n trong c�c t�c ph?m xu?t s?c nh?t c?a n?n v?n h?c ?y⁽²⁾.

D� truy?n th?ng kia b? ??t m?ch h?n hai th? k?, khi h?i ?? t? ch?t ?? th?a h??ng tinh t�y kia, c�c c�y b�t tr? Cham v?n c� th? bi?t "ti?p nh?n v� s�ng t?o" t? kho t�ng b?n s?c v?n h?c d�n t?c. Nh?ng B� Minh Tr�, Di?m S?n, Jalau An?k, Sonputra, ??ng Chu�ng T?, Tu? Nguy�n� – qua s? chuy?n ti?p t? th? h? tr??c ?� kh�ng l�u: Inrasara, Tr� Vigia, Tr?m Ng?c Lan� – th?i gian qua, ph?n n�o ?� ?� l�m n�n ti?ng th? ri�ng bi?t c?a th? h? m�nh. V�, cho d� h? l�m th? b?ng ti?ng Vi?t kh�ng ph?i l� ti?ng m? ??, h?i th? truy?n th?ng th? Cham c�ng v�i th? ph�p ??c tr?ng c?a �ng b� v?n ???c h? mang v�o t�c ph?m m?i ??y s�ng t?o.

2. Sau khi v??ng qu?c Champa tan r� ?? h�a v�o ??t n??c Vi?t Nam th?ng nh?t, d� bao bi?n ??ng c?a th?i cu?c, x�o ??ng c?a x� h?i, li t�n c?a d�n t?c, c�c c�y b�t Cham v?n c? s?ng v� vi?t, l�m th? v� hi v?ng. C�u h?i: vi?t, h? ??ng ? ?�u? Quan tr?ng h?n – h? c� mu?n xu?t hi?n nh? m?t t�c gi? bi?t l?p kh�ng? ?�y l� m?t c�u h?i g?n nh? th?a, v?i ??i ?a s? ng??i l�m th? h�m nay. Th?a, th? n�n c� v? ng? ng?n. V?i Cham th� kh�c.

V� danh n?m trong truy?n th?ng v?n ch??ng Cham. V� danh c? ??n th?i c?n ??i. ??c gi? bi?t t�n tu?i l�m ra t�c ph?m kia, nh?ng ng??i ch�p s�ch v?n c? kh�ng ch?u ghi t�n t�c gi?. V� l?, c? t�c gi? c?ng ch?ng c?m th?y c� g� nghi�m tr?ng ? ?�. V� danh ??n g?n cu?i th? k? XX, khi ngo�i kia nh� v?n nh� th? kh?p th? gi?i hi?n ??i n? l?c kh?ng ??nh c� t�nh qua phong c�ch ??c ?�o, khi th?i k� v?n h?c c?a "t�c gi? ?� ch?t" s?p khai sinh, Cham c? v� danh. "Su-on bhum Cam" c?a Jaya M?yut Cam ??ng tr�n ??c san ??c v?ng ???c cho l� b�i th? hay⁽³⁾, kh�ng �t ng??i bi?t Nguy?n V?n T? l� t�c gi?. V?y m� ch? v�i ch?c n?m sau th�i, ng??i Cham ng�m ??c n� ??u l�ng cu?i x�m m� kh�ng th�m bi?t ai l� t�c gi? th?c c?a b�i th?. ??c gi? Cham v� danh h�a t�c ph?m v?n ch??ng, ?? tha h? t??ng t??ng v� s�ng t?o.

Ch?a mu?n xu?t hi?n, kh�ng ph?i Cham ch?a th?t s? nh?p cu?c v�o ??i s?ng v?n h?c Vi?t Nam ???ng ??i, m� th�i ?? n�y c� xu?t ph�t ?i?m t? quan ni?m v? v?n ch??ng. T�c ph?m v?n ch??ng l� c?a chung m� "t�c gi?" ch? l� k? ch?p b�t kh�ng h?n kh�ng k�m. T? ?� m?i t�c ph?m m?i g?i ng??i ??c tham gia ??ng s�ng t?o, d� ch�ng l� t�c ph?m th�nh v?n mang ??m d?u ?n c� nh�n. C�c Damn?y Cham ???c Ong M?dw?n h�t trong c�c l? Rija l� m?t trong nh?ng.

Tr� Vigia l�m th? s?m, c� th? ??ng tr�n n?i san Panrang⁽⁴⁾ ngay t? thu? Trung h?c. Sau 1975, anh v?n vi?t ??u ??n; c�n h?i c� c?n t?p h?p ch�ng l?i ?? ra m?t ng??i ??i kh�ng th� – kh�ng ch�t m?n m�. Inrasara t?p t�nh r�p v?n t? m??i b?n, m??i l?m m� m�i ??n tu?i t? th?p m?i c� b�i th? ??ng b�o ??u ti�n, in t?p th? ??u ti�n. Jalau An?k c?ng h?t: M??i n?m l�m th? ?? kh? n?ng cho ra m?t t?p s�ng gi� nh?ng khi c� ng??i ?? ngh? in t?p th� – ch?a v?i!

M?t l?i h�nh x? v?i v?n ch??ng ch? ngh?a r?t Cham.

"Th?y r?i m?i t�m.

??o s? B�-la-m�n khi ?� r?i b? r?ng s?ng ??i kh?t s?, tr�t m?i g�nh n?ng hay th�nh qu? sau l?ng, nh? nh�m nh? m�y tr?i, l�m cu?c phi�u l�ng v� ??nh v� b?t t?n. M�i m�i tr�n ???ng. ???ng, c� th? l� ???ng ph? hay con ???ng ?i?n d� ho?c l?i ?i trong r?ng, th?m ch� ???ng h�ng kh�ng – kh�ng v?n ??! Th? ca n?y sinh v� ? l?i tr�n con ???ng v?a ?i qua ?�.

Ch?a ??t m?t ch�n sang b? b�n kia, ch?a l� ng??i bi?t Param?rtha-vid m� ?� x�i ch?, ?� v?i v� �s�ng t?o�, b?n ch? d?ng l?i ? k? t?p t� l�m v?n. Tri?t h?c ?n ?? ho�i nghi ng�n ng?, c? th? ng�n ng? ?� ???c n?o b? c�c th? l?p s?n gi? t?o, � ??. Vi?t ? b? b�n n�y, ch?ng nh?ng b?n l�m b?n t? t??ng th�i m� c�n x? r�c v�o ch�nh ng�n ng? n?a. B??c sang b? b�n kia, n?u b?n m?t ?i kh�ng ngo?nh l?i, b?n kh�ng th? tr? th�nh m?t nh� th? ch�n t�nh. Hi?u m?y?, v??t b? m?y?, b?n v?n ? l?i v?i m?y?. ? l?i c�ng v� y�u th??ng m?y?. ??y l� h�nh ??ng cao c??ng c?a m?t B? t�t-ngh? s? Bodhisattva-artist!"⁽⁵⁾

3. D?u sao th?i ??i h�m nay ?� kh�c. ??c san Tagalau 1, Tuy?n t?p s�ng t�c – s?u t?m – nghi�n c?u Cham⁽⁶⁾ ra ??i v�o m�a Kat� n?m 2000, sau m??i m?t k�, ?� tr�nh l�ng h�ng lo?t t�c gi? th? thu?c nhi?u th? h? c? tr� ? nhi?u v�ng mi?n kh�c nhau. T? b�c ti?u phu tu?i th?t th?p ??n anh gi�o vi�n trung ni�n v�ng cao cho ch� c�c ch�u ?ang ng?i l?p cu?i c?p Ti?u h?c tr??ng l�ng. Th? ng?n hay tr??ng ca. Ti?ng Cham l?n ti?ng Vi?t. ?�y ch?c ch?n l� m?nh ??t l�nh cho th? h? m?i xu?t hi?n v� th? nghi?m. Th? ?i?m danh: Huy Tu?n, B� Minh Tr�, Ch? M? Lan, Mih T?m, Di?m S?n, Sonputra, Jalau An?k, ??ng Chu�ng T?, Tu? Nguy�n, Th?ch Gi�ng H?, Tr� Thy M?lan, Shiyatna, Qu?nh Chi⁽⁷⁾�

D� m?c ?? � th?c v� c�ch th? hi?n m?i ng??i m?i kh�c, t?t c? ??u t? th?c v? c� nh�n v� th�n ph?n, v? sinh th? mang t�n con ng??i l� "t�i" trong l�ng x� h?i Cham gi?a c?ng ??ng Vi?t Nam. T? Jalau An?k:

Nh? nh?i m? h�i, x� l�ng c?n ?au ?�m, l?p c?p run – bi m�n s�t l?i.

M? d?i t�i v�o ??i, kh�c oang oang, nh?y nh?a chi?c ph�ng, qu? qu?ng trong ??c s?t b�ng t?i, ph? l�n palei g�nh n?ng m?t ??i ng??i.

Lo�i qu? th�t trong ?�m, tan t�c b?y c� v?, ti?ng kh�c v? �a ?�nh th?c b?y g� l??i g�y tinh m?.

?i – cha t�i ?i – c�nh tay tr?n g?y gu?c, l�i kh�ng n?i b?y ng�n ng? n?m s�u d??i v?c, chi?c t�u g?p n?n, ch�m v�i illimo.

T�i – c�i th?ng t�i – tr? tr?n v? ng?c, ng? v�i c�ng c�i m�c b?nh cho?, l�ng co�ng m?t c�i ??u to hai m�i – r?ng tu?ch b�n trong, t?nh v?i – soi g??ng th?y m�nh c?ng ch? l� c�i th?ng Klu kh? kh?o, m�t m?c ng�n tay c�i m� c? t??ng l� n�m v� m? n�ng niu ng�y ch�o ??i.

(Jalau An?k, "T�i")⁽⁸⁾

Cho ??n ??ng Chu�ng T?:

T�i � h?t b?i c� ??n c?a tr�i ??t�

T�i b?ng ch�y.

Ta x�c h�nh trang ??ng ??y gi�

l�n

?�i vai g?y g� trai Cham m? m?ng

c� ??c ?i�

(??ng Chu�ng T?, Th�m ?n, NXB Thanh ni�n, H., 2007)

Kh�ng ph?i nh?ng c�i t�i nh? th? c�i t�i l�ng m?n th? m?ng thu? n�o, hay c�i t�i s? gi?n ch�n ch?t ??m ?� b?n s?c, m� l� c�i t�i ??y h?n ??n nhi?u b?t tr?c ??ng th?i bi?t ph?n t?nh v� d�m t? l?t tr�i m�nh. L?t tr�i ?? c??i c?t m�nh. L?i Jalau An?k:

Thu? ?y t�i ?i
v?i
h�o quang tr??c m?t
ng? ???c t?m trong th? gi?i di?u k�
ng? h�i tr?n bao tr�i c�y m? ??c.

Thu? ?y t�i ?i�
mang n�ng n?i th?i trai tr?
b?m h�o th?ng qua v?n v?t ki?n th?c
nu�i x?o quy?t c?m-�o-g?o-ti?n ph? b?n gi?c m?.

(Jalau An?k, "T? l?i")

Tu? Nguy�n c? th? v� s�t s??n h?n:

T�i: k? kh�ng l� g� c?

cu?c s?ng �n s?ng v� t�i ???c s?ng

nh?ng th�n ph?n tr�i gi?t nh?p m�i nh?i gi?u cu?c ??i nhau

t�i h?c ???c c�ch c??i g??ng

Trong ??a h?t c?a t�nh y�u ch�n l� v� c�i ch?t

t�i ch? l�m k? h�nh kh?t ??ng ch�n ch�n ? ng??ng c?a

�m mang c? n?i th?ng kh? l?n ni?m vui� h?

(Tu? Nguy�n, "T�i: k? kh�ng l� g� c?")⁽⁹⁾

Ngay c? B� Minh Tr�, gi?ng th? l�nh l� th?, v?n bi?t "c??i m�nh":

Th?t c??i bu?n t�i

cho m�nh quan tr?ng d??i ??m l?y m?c c?n

(B� Minh Tr�, "C??i m�nh")⁽⁸⁾

Hi?u m�nh v?a b? ?�nh b?t g?c kh?i n?n v?n h�a d�n t?c qua c?n ph?n kh�ch ??y h�o th?ng trong cu?c v?t l?n v?i c?m-�o-g?o-ti?n, trong h??ng v?ng chi?m l?nh ??nh cao "t? s?" [�m?i s?c r??n ?ang ngoi t�m t? s?/ ng?m ti?ng h�t ri�ng l?� – th? Inrasara], t?t c? h? th?c nh?n m�nh ?ang r?i xa c?i ngu?n. C� th? n�i, kh�ng ng??i Cham tr? tu?i n�o khi c?m b�t vi?t v?n l�m th? m� kh�ng � th?c ??n t?n vong c?a v?n h�a d�n t?c. T?i sao t�i vi?t th?? T?i sao l� ti?ng Vi?t m� kh�ng l� ti?ng Cham? V?n b?n n�y d�nh cho ai? Ai ??c n�? V� n� s? ?i v? ?�u, ng�y mai?

C� g�i h�t kh�c d�n ca

M�i nghe s�ng tr�i v? bi?n

V?n nghe m�a m�ng v?ng l?i ru ??t qu�ng

??i m�nh m�ng m�nh m�ng�

S�n kh?u tr?n gian

Em g?i v�o ?�u?

(Di?m S?n, "C� g�i h�t d�n ca")⁽⁸⁾

X?a, d?u th?ng thi?t nh? Pauh Catwai:

�Sa bauh c?k tajuh gilaung/ Sib?r ka thraung bhap ilimo�:

M?t ng?n n�i b?y n?o ???ng/ Ng? n�o cho th�ng v?n h�a d�n t?c?�

hay tr?m th?ng nh? Ariya Gl?ng Anak:

�Bhian dr?p ngap ralo, pi?h hapak khing ka thraung�:

S? nghi?p cao v?i, c?t gi? n?i ?�u cho ?n?�⁽¹⁰⁾ – ?u t? v? s? t?n vong v?n h�a d�n t?c lu�n ??t l�n h�ng ??u. V?n l� c�u h?i ?�, t?ng ??t ra v?i Gl?ng Anak, Pauh Catwai hai th? k? tr??c, h�m qua ti?p t?c ??t ra v?i c�c thi s? Cham – kh�ng kh�c. M?t c�u h?i l?n h?i xuy�n th? h?. Th?t b?i: h?i; th�nh c�ng: v?n h?i. M?c k?t n?i v�ng s�u v�ng xa ngh�o c?c: h?i; hay n?i l�n s�ng r? gi?a ?� h?i ph?n hoa, c�u h?i v?n ch?a m?t l?n l�m v?ng m?t.

C�u h?i ??c Cham.

C�u h?i t? th?m s�u t�m th?c m?i "??a con c?a ??t" d?i v?ng ra – ?�, ?ang v� s? m�i m�i ?i t�m c�u tr? l?i. C�u tr? l?i ph?i l� ti?ng ?�p tr? ch�n th�nh b?t l?i t? m?i sinh th? mang sinh ph?n Cham. T? t�m h?n "t�i", tr??c ti�n. Sau ?�, t? em, t? anh, qua b� con l?i x�m r?i lan ra c? c?ng ??ng.

Phan Rang

n?ng, gi� v� c�t

bi?n xanh m�nh m�ng h�t

Hoa Tagalau t�m n? ??i hoang

vin b�ng nh?ng th�p Ch�m

T�i sinh ra n?i ?y!

L?n l�n c�ng c�y l�a, con m??ng

?�nh ??i tu?i th? v?i kh� nh?c

?? r?i ch?ng ng�m ???c Ariya

ch?ng vi?t ???c m?t ch? K

nh? l? xa v?i d�ng m�u Cham

(B� minh Tr�, "T? b?ch")

M�a ?� th?c

Gin?ng ?� vang

Xaranai ?� v�o von t? c�i xa x?m g?i b?ng m?t tr?i ng�i ng?

G?i l�i b??c Yang toan ?i

G?i gi?t h?n tha ma l?ng v?ng

G?i ?m ?m tapuk bhaw

G?i ph?t m?ch n??c ng?m tr�n m?nh v??n b�n li?c g�t ch�n th�

(Jalau An?k, "Nh?n em")

Nh?ng c� ph?i ?? b?o t?n b?n s?c, mu?n �m kh? kh? truy?n th?ng m� c�c thi s? tr? Cham h�i s? ng� ra ngo�i, kh�ng d�m m?nh b?o ??p tung c�nh c?a truy?n th?ng ?? b??c v�o th? gi?i xa l? m�nh m�ng ngo�i kia kh�ng? – Ng??c l?i l� kh�c.

?u t?, t�m t�i v� kh�m ph� l?i. Tu? Nguy�n ?� d?ng m�nh d?n b??c tr�n con ???ng m� m? ?�. Th? gi?i th?c l� ? b�n kia hi?n th?c ??i s?ng ng�y qua ng�y, m?t th? gi?i m?i l? nhi?u cu?n h�t ?�i h?i ph??ng c�ch chinh ph?c l? bi?t:

T�i ?ang s?ng c�ng th?i ??i v?i h?,

nh?ng khi h? c? m?i m� d� t?ng b??c ?? ?i th� t�i l?i n?m m?t x� t?p bay^�

? ?� m?i th? ?� h?t c�n mang b? m?t ??ng b?, ??n nh?t.

T�i ?i v�o con ???ng kh�ng c� b?ng ch? d?n

m?i l?n l?m l?c t�i b?t ??u ?�nh d?u.

(Tu? Nguy�n, �Nh?ng ?o?n tr�ch�)

Kh�ng �t thi s? tr? Cham ?� d?t �o ra ?i. B?i n?u ch? kh�m ph� m�nh nh? l� m�nh th� ?� ?? ch?a? N?u ch? gom g�p ?? b?o t?n, h? s? l�m k? gi? kho c?a cha �ng, kh�ng h?n. Ti?p thu v� s�ng t?o. Ti?p thu m�nh v� thi�n h? ?? l�m ra c�i m?i. V?n c�n l� ch?a ??, khi ta nh�n truy?n th?ng, b?n s?c v?n h�a d�n t?c nh? l� b?t di b?t d?ch. V� ngay b?n s?c c?ng l� c�c s�ng t?o tr?m t�ch qua nhi?u th? h?. C� th? n�i ??y l� ti?p thu v� s�ng t?o ???c �ng cha ta chia ? th� qu� kh?. Th? h? ??n sau s? g?i l� b?n s?c ?i?u h? ?ang d?c s?c s�ng t?o h�m nay. B?n s?c kh�ng ch?u d?ng l?i ? nh?ng g� ?� c�, kh�ng c? m�i vu?t ve l�ng ki�u h�nh qua b?o v?t cha �ng ?? l?i m� ph?i d�m l�m ra s?n ph?m m?i, c� ?�ng g�p m?i.

Jalau An?k th�i th�c th? h? ?i t?i, c?ng l� c�ch t? h?i th�c:

?i ?i em!

ph�a b�n kia n�ng ho�n ho?n s�ng qu� l� �n �n s�ng b?

sau hoang ho�i ?�m d�i l� r?c ph? ?�ng vui

ph? c?ng th�ch Xaranai

ph? c?ng say ??m l�ng th�p c?

ph? c?ng r?n r�ng v?i Gin?ng

ph? c?ng tr?i l�ng v?i ?i?u m�a Apsara

ph? c?ng hi?u Ariya

ph? c?ng s?t s�i nghe chuy?n ng�y x?a b� k?

?i ?i em! ?i ?i! � Mang h�nh em v�o ph?

t?a h?i em v�o ph?

ch�a c? s?n s�i b�n tay em v�o ph?

v� l?n l�n c�ng ph?

ph? s? tr?i ng?c m�nh/ m? ?�i vai m�nh

?? l�c m?t nho�i em g?i ng? gi?c trinh nguy�n

ph? kh�ng nu?t ch?ng em ?�u

b?i ph? tr� d??i v�m tr?i � r?ng l?m!

m� ? ?�u d??i v�m tr?i c?ng c� nh?ng m�i nh� cho c? em, anh

(Jalau An?k, "D??i v�m tr?i l� nh?ng m�i nh�")

"Ph? kh�ng nu?t ch?ng em ?�u", th� t?i sao ph?i ng?i ng?n? Jalau An?k h?i th?. M?tai di kraung, m?tai di thatik/ Thei m?tai di danaw kabaw m?-ik takai palei Ch?t n?i bi?n c? s�ng s�u/ Ai ?�u l?i ch?t v?ng tr�u ven l�ng – �ng b� Cham n�i th?. ??ng Chu�ng T? hi?u th?. Anh ?i, d? t??ng m?t gi?c m? m?i, gi?c m? sinh th�nh t? c�i nh�n ph�ng chi?u v? ph�a th? gi?i r?ng l?n h?n, thu?c giai ?? ??a c?u:

trong gi?c m? xanh t??i c?a b?u tr?i t�i

tr�i ??t ?� c?n kh� n??c m?t t? nh?ng ti?ng k�u n?i l?ch s? t?i t�nh tr? n?

nhi?u ??i m�y t� t�ch hi?n th�n v�o nghi l? c?u nguy?n mu?n m�ng

th? h? b? do? n?t c?p t�nh kh�t khan v�m v?ng

�

m?t gi? cho tr�i ??t

s? h??ng ?ng h? h?ng, qua loa, n?a v?i.

m?t gi? cho tr�i ??t

l?i l�m bu?n vui kh�ng gian t�i.

(??ng Chu�ng T?, "M?t gi? cho tr�i ??t")

4. S?ng xen c? v� c?ng c? v?i ng??i Vi?t, ti?p nh?n th? d�n t?c Vi?t ngay t? thu? b?p b? abc, tuy th? Cham c� l?i ngh? kh�c. S?ng d?c b? bi?n Duy�n h?i Nam Trung B?, kh�c v?i c�c d�n t?c thi?u s? mi?n n�i ph�a B?c hay T�y Nguy�n, c�c thi s? tr? Cham vi?t kh�c. Kh�c t? c�ch th? hi?n ??n l?i ph?n bi?n x� h?i.

Ph?n bi?n c?a c�c c�y b�t Cham "?a d?ng v� ?a di?n h?n, s�u th?m v� d? d?i, ??ng th?i s�u cay v� chua ch�t h?n. S?i ?� v� m?nh ??t qu� h??ng, ? n?i ?y h? th?y em b� s?t m�i, nh?ng ph?n ??i tr�i gi?t, h?i chu�ng v� nh?ng m?nh v?, nh?t l� ?�m v� nh?ng gi?c m?. Bao nhi�u gi?c m? ?a chi?u v� v� l??ng chi?u. Hoang mang, th?t th?, h?t h?ng, ch�n ch??ng, m?i m?t. Tuy?t v?ng v� hi v?ng. Ng�n ng? Cham ??n ti?ng Vi?t, m?y ?�m tr? h?c ?�i, th? h? gi� b?o th?, nh?ng ??a con h? h?ng n?i lo?n v� b?t tr?, nh?ng ??a con y�u cu?ng d?i t? do (Tu? Nguy�n), ch?i t? v� gh� n�u, �m ?p n�ng niu hay khinh mi?t ch?i b?. T?t c?.

Ai nh? em – d�n d�nh m�nh b?ng qu?n Jean, �o pull, b?m m�i nh? m�u ?a?

Ai nh? em – b?p b? Cham, Kinh, n? c??i ng??ng ngh?u, d�ng ?i m�a d?ch gia c?m – avian flu?

Ai nh? em – n�m v�o nh�n gian c�i nh�n b?c b?o, c?n ?�i t? gi?y b?c, gi?c m? nail-doer, h?i th? overseas?

(Jalau An?k, �Ng.�, Tienve.org, 2006)

?�y kh�ng ph?i do kh�c th? h?. Ho�ng Thanh H??ng c�ng th?i v?i Jalau An?k, ?? t�i th? m�i qu?n quanh �L?i c?u h�n c?a r?ng�, �L?i t??ng�, �L?i ru�, �Ti?ng ?�n goong�, �Bu�n xa�� hay Ho�ng Chi?n Th?ng (1980, T�y) ??ng trang l?a v?i ??ng Chu�ng T?, Tu? Nguy�n, nh?ng th? c? gi?n d?, ch�n ch?t. Trong khi Ho�ng Chi?n Th?ng m?c k?t n?i �B�i ca ng??i g�nh l�a�, �?�n b� n�i�, �C�u Sli ?�nh r?i�, �?i t�m l?i ru�, �G?i ng�y xu?ng n�i�, �V? m�a�, �Theo b�ng n�i�, �Xa n�i�… kh�ng kh�c m?t D??ng Thu?n thu? n�o (G?i ng�y xu?ng n�i, NXB H?i Nh� v?n, 2008) ?? m� �m ?p hay ti?c nu?i, ng?i ca v� hi v?ng, th� Tu? Nguy�n ?� ??y v?n ?? t?i t?n c�ng. �? n?i ?y nh? t�i th?y�, �Ngh? s? ban mai & b� g�i s?t m�i�, �?�m�, �Truy?n mi k?�, �M?c�, �H?n v� gi?c m?�, �Nh?ng m?nh v?�, �Ch�ng ta l� nh?ng k? ?�ng th??ng�… ??y ph?n t?nh v� ph?n bi?n.

C�ng kh�ng ph?i do c�c c�y b�t Cham ?� v? th�nh �h?i nh?p� l�m ng??i ph? ch?. Ho�ng Chi?n Th?ng kh�ng ?ang l� h?c vi�n Khoa Vi?t v?n thu?c Tr??ng ??i h?c V?n h�a H� N?i l� g�! M� l� kh�c ? t? duy. Th? t? duy c?n ??n s? l�m ch? v?n t? v?a phong ph� v?a tr?u t??ng. T? duy ?� ?�i h?i c�i nh�n kh�c v? th? gi?i xung quanh. ?a s? nh� th? Cham kh�ng nh�n hi?n th?c m?t chi?u m� nhi?u chi?u. H? hi?m khi t� h?ng cu?c s?ng m� ph?n bi?n ??i s?ng x� h?i ???ng th?i – ph?n bi?n ch�nh con ng??i m�nh trong x� h?i h? ?ang s?ng ?y. Nh�n kh�c v� th? hi?n kh�c.

Ch�nh c?m th?c m?i ?� t?o n�n s? kh�c bi?t l?n"⁽¹²⁾.

5. T? duy ?� ?�i h?i m?t l?i vi?t kh�c. C�c c�y b�t tr? Cham ti?p nh?n �ng b�, b�n c?nh h? kh�ng t? ch?i v?n d?ng m?i th? ph�p h?c ???c t? b�n ngo�i. Hi?n th?c, hi?n th?c huy?n ?o hay si�u th?c, hi?n ??i v?i h?u hi?n ??i, c? t�n h�nh th?c ho?c th? tr�nh di?n.

Khi k? th?ng ?u?i k? b?i ch?y l�ng v�ng
t�i l�m k? ??ng nh�n
kh?c ghi t�n m�nh tr�n m?t bi?n.
T�i ?i v�o con ???ng kh�ng c� b?ng ch? d?n
m?i l?n l?m l?c t�i b?t ??u ?�nh d?u.
S? s?p ??t ?� ?�nh l?a cu?c s?ng
c?a t�i
c?a em
v� c?a t?t c?.
Nh?ng k? l? v? vi?c t? nh? v?i th�nh b?i vinh nh?c
th�c ??y t�i quen d?n v?i ??i s?ng ma thu?t.

(Tu? Nguy�n, "Nh?ng ?o?n tr�ch")

Ng?t ?o?n ?? m?i ?o?n th? c� th? ??ng bi?t l?p t�ch kh?i m?t b�i th? nh? c?a Pauh Catwai ???c Tu? Nguy�n "ti?p thu v� s�ng t?o" kh� th�nh c�ng. ?�y l� th? th? th�ch h?p v?i l?i t? duy ph�n m?nh h?u hi?n ??i⁽¹³⁾.

Ngo�i m?t s? r?t �t ng??i vi?t Cham d�ng l?i th? th? t? do c� v?n v?i nh?p ?i?u thu?n tai, c�n l?i h?u h?t ?� c?t ??t v?i m?i th? th? "truy?n th?ng". H? ch?n l?i th? t? do kh�ng v?n v� nh?p ch?i, ho?c th? th? xu�i kh? n?ng chuy?n t?i t�m th? gi?i tr? trong th? gi?i hi?n t?i ph?n t?p. ? ?�, Tu? Nguy�n v?n d?ng nhu?n nh? th? ph�p phi t�m h�a th? lo?i, x�a b? ranh gi?i truy?n r?t ng?n v� th?. Jalau An?k x�o tr?n c? ba th? ti?ng Anh – Vi?t – Cham trong c�ng m?t b�i th?. L?i ng?t c�u, v?t d�ng, d?u ch�o, d?u g?ch ngang ???c nhi?u ng??i t?n d?ng – tri?t ??. Th? ng�n t? th�ng t?c, th� r�p c?a ??i th??ng ???c s? d?ng v� ng?i b�n c?nh nh?ng ng�n t? ??p ??y t�nh "v?n ch??ng".

C? c�ch xu?t hi?n c?a c�c thi s? tr? Cham c?ng kh�c. Th? gi?i m?, v?n h�a internet ra ??i t?o kh�ng gian m�nh m�ng cho gi?i tr? th? hi?n. C� th? in photocopy nh? Tu? Nguy�n hay in ch�nh th?ng nh? ??ng Chu�ng T?, ho?c ch? ch?n Tagalau ??c san ri�ng Cham ?? k� g?i s�ng t�c c?a m�nh nh? nhi?u c�y b�t m?i kh�c. Ch?a v?i ra m?t, ho?c n?u c� th� ch? ch?n m?ng internet ?? ??ng t�c ph?m m�nh, nh? Jalau An?k⁽¹²⁾. Tr�nh di?n th?, b?n tr? Cham c?ng kh�ng ch?a⁽¹⁴⁾. Ngh?a l� t?t t?n t?t.

?�y l� ?i?u ch?a m?t nh� th? d�n t?c thi?u s? kh�c n�o th? l�m, c? t�n tu?i ???c xem l� tr?⁽¹⁵⁾. N?a: Tr? l?i qu� hay v�o th�nh ph? ho?c chuy?n kh?u ? h?n t?i trung t�m v?n h�a – kinh t? l?n, v?i c�c c�y b�t tr? Cham – kh�ng v?n ?? g� c?. Nh?ng l?, r?t �t ng??i ? th? h? n�y mu?n g� m�nh sinh ho?t h?i ?o�n c�c lo?i.

6. D� g� th� g�, d?u c� phi�u l?u khai ph� t?i ?�u, d?u c? tr� t?n ??t tr?i n�o, thi s? Cham thu?c m?i l?a tu?i v?n ch?a bao gi? v?nh vi?n r?i xa ngu?n c?i.

Anh ?i

t�m h?nh ph�c l?a ?�i hay t�m b�ng h�nh apsara v?t m?t

trong xa x?a t? n?ng, gi�, c�t

?i?u m�a k? ?o quen thu?c

ng? nh? c� �m vang ti?ng tr?ng gin?ng gi?a ti?ng m?a tha h??ng

Gi?t m�nh…

h?n qu� h??ng ch?t th?c trong anh.

(Sonputra, "M?a, v?t n?ng v� anh")

C�t, n?ng v� gi� r�o g?i. V? ?i?u apsara v?y g?i. H?n qu� h??ng Cham th?c g?i. M?t l?n trong mu�n ng�n l?n n?a, h? l?n t�m l?i con ???ng qu� h??ng ?? l�m cu?c tr? v?:

Con ???ng qu� h??ng l?u l?i trong t�i bao c?nh ??p th? m?ng
c�nh ??ng tr� m�nh trong v�ng tay �m c?a d�ng s�ng l? lo�t v� khu r?ng c�i c?c ?�m ??u v? ng?n
Cabbang che khu?t t?m nh�n
n�t nh�t ch? th�n ngh�o Caklaing th�nh hai m?nh
nh? dang tay ?�n
nh? ti?n ??a
nh?ng ??a con tha ph??ng
nh?ng du kh�ch
c? n?n v?n minh ch? c�n l� v?t t?p nham�

�i! con ???ng ?� d�u t�i v�o ??i
nay ?� ph?ng l?ng b?i n�t son ?� th? h�a
v�c tr�n m�nh ng�n kh?i b� t�ng c?a nh?ng ng�i nh� hai b�n l?
c�n ?�u nh?ng nh?p th? c?a b??c ch�n c� ??n th� th?m v?i s?i ?�
c�n ?�u ?�n b� nh?n nh? v?i c? d?i hai b�n l? ???ng
c�n ?�u gi�n nho v� ??ng l�a xanh ng�o ng?t h??ng
nh?ng
gi?a d�ng ng??i v� t�nh qua l?i

Con ???ng l?n v�o ??i s?ng qu� h??ng. L?ng l?.

(Tu? Nguy�n, "Con ???ng qu� t�i")

Ch? khi nh?ng ??a con tha ph??ng tr? v? nh? l� tr? v?, th� m?i truy?n th?ng v� hi?n ??i, ti?p thu v� s�ng t?o, ti?p nh?n tinh hoa th? gi?i,� th�i c�n l� nh?ng c?m t?, m?y kh?u hi?u v� h?n b?t ra ? ??u m�i ch�t l??i, m?t h?t s?c n?ng v?n c� c?a ch�ng.

Ch? khi ?� th�i, thi s? m?i t�m th?y m�nh an c? ? Nh� nh? l� nh� m�nh gi?a mi?n s?i ?� Qu� h??ng.

_

Ch� th�ch

⁽¹⁾ Inrasara, V?n h?c Cham I, Kh�i lu?n – v?n tuy?n, NXB V?n h�a D�n t?c, H., 1994; V?n h?c Cham II, – Tr??ng ca, NXB V?n h�a D�n t?c, H., 1995; V?n h?c d�n gian Cham – T?c ng?, Th�nh ng?, C�u ??, NXB V?n h�a D�n t?c v� ??i h?c T?ng h?p TPHCM, 1995.

⁽²⁾ V? kh�c bi?t trong c�ch n�i v� c�ch ngh? gi?a Cham v� Vi?t, xem: Inrasara, "V? hai c�ch n�i", t?p ch� Tia s�ng, 20-1-2010.

⁽³⁾ Nguy?n V?n T?, �Su-on bhum Cam� ("Nh? qu� Cham") b�i th? d�i 29 c?p l?c b�t, ??ng trong ??c v?ng I, n?i san c?a Tr??ng Trung h?c P�-Klong c?, 1969.

⁽⁴⁾ N?i san Panrang, Ti?ng n�i c?a c?ng ??ng s?c t?c Ninh Thu?n, do Thi�n Sanh C?nh l�m ch? b�t, xu?t b?n ???c 8 k� (1972-1974).

⁽⁵⁾ Inrasara, "B?n c?u c�nh c?a ??o s? B�-la-m�n & th?", Tienve.org, 2008.

⁽⁶⁾ Tagalau 1, Tuy?n t?p s�ng t�c – s?u t?m – nghi�n c?u Cham ra ??i v�o m�a Kat� n?m 2000, ??n 2010 ?� ra ???c 11 s?, in ? nhi?u nh� xu?t b?n kh�c nhau.

^{( 7)} Huy Tu?n v� Di?m S?n sinh n?m 1972, Jalau An?k v� Ch? M? Lan sinh 1975, B� Minh Tr� – 1979, ??ng Chu�ng T? – 1980, Tu? Nguy�n – 1982, Sonputra – 1984, Tr� Thy M?lan – 1988, Th?ch Gi�ng H? – 1991�

⁽⁸⁾ C�c tr�ch ?o?n th? Jalau An?k, B� Minh Tr�, Sonputra v� Di?m S?n ???c tr�ch t? ??c san Tagalau v� V?n h?c Cham hi?n ??i � Th?, NXB V?n h?c, H., 2008.

⁽⁹⁾ C�c tr�ch ?o?n th? Tu? Nguy�n ???c r�t ra t? t?p th? Nh?ng gi?c m? ?a chi?u, NXB H?i Nh� v?n, H., 2009.

⁽¹⁰⁾ Xem Inrasara, V?n h?c Cham I, Kh�i lu?n – V?n tuy?n, NXB V?n h�a D�n t?c, H., 1994.

⁽¹¹⁾ Inrasara, "Nh?p cu?c v? h??ng m?", Tham lu?n t?i H?i th?o khoa h?c V?n h?c Ngh? thu?t v?i hi?n th?c ??i s?ng ??t n??c h�m nay c?a H?i ??ng L� lu?n Ph� b�nh v?n h?c, ngh? thu?t Trung ??ng, ?� L?t, 12-7-2010; t?p ch� Nh� v?n, 9-2010.

⁽¹²⁾ Tu? Nguy�n, c�c t?p th? in photocopy: Kh�c t?u r?i b�, 2007; Ch[tr]�o & Nh?ng v?t b?n (2008) v� Nh?ng gi?c m? ?a chi?u, NXB H?i Nh� v?n, H., 2009. N?m 2008, Tu? Nguy�n ?� in ? ?t s�ng t�c c?a m�nh tr�n website Damau.org, Tienve.org�. ??ng Chu�ng T?, Th�m ?n, NXB Thanh ni�n, H., 2007; M�i th?m c?a im l?ng, NXB H?i nh� v?n, H., 2009. C�c s�ng t�c c?a Jalau An?k ch? y?u ??ng tr�n website Tienve.org, Inrasara.com v� ??c san Tagalau.

⁽¹³⁾ T? th? ariya Cham, h�nh th�nh m?t th? kh�c: pauh catwai (nh? th? ariya) m� m?i c?p l?c b�t ??u ??ng bi?t l?p nh? m?t b�i th? ho�n ch?nh, m?t ch�m ng�n v?i ??y ?? � ngh?a nh?ng ???c k?t n?i li�n ho�n ??n c? m?y tr?m c�u m� v?n th?ng nh?t ? gi?ng ?i?u, t? t??ng. Th? ??c m?t ?o?n trong Pauh Catwai:

Suy t? theo d�ng ??i

Vi?t Poh Chat�i qua l?i th?

?� n?i m� v�ng ch�m

L� kh�ng d?ng ki?n ?n t??i ki?n

.

M?a gi?t m?t gi?t hai

Nh?t v�o b?u r?i treo l�n gi�ng

R?o cao vang ti?ng s?m

Ngu?n s�u xu?ng t?n ch?n r?ng th?a.

T�i ?� ti?p nh?n "truy?n th?ng" n�y ?? l�m ra �B�i th? kh�ng vi?t� (Sinh nh?t c�y x??ng r?ng, NXB V?n h�a D�n t?c, H., 1997):

C� nh?ng b�i th? kh�ng vi?t bao gi?

Kh�ng ph?i b�i th? t�i kh�ng mu?n vi?t

Nho ?? nh?y ??u m� tr?i l�m r�t

V?n ch�m xanh b?ng c?c gi?a m�a

C?p t�nh nh�n h�i c? ??c m?

Ch?u ch�n ??ng b�n n�y b? th??ng nh?t

Ng�n ng? qu?n quanh h�ng r�o s? th?t

Tr?m ng� ra ch?ng l?y m?t l?i v�o�

⁽¹⁴⁾ ??ng Chu�ng T? v� Tu? Nguy�n tham gia Tr�nh di?n th? t?i Festival Th? – Hu? 2010.

⁽¹⁵⁾ ? ti?u lu?n "Nh?p cu?c v? h??ng m?", t�i ?� th? ?i s�u ph�n t�ch v�i kh�c bi?t gi?a th? ti?ng Vi?t hi?n ??i c?a c�c t�c gi? Cham v� c�c d�n t?c thi?u s? kh�c.