Inrasara
1. Th? ?ang ?nh m?t ??c gi?
T?i sao? T.W. Adorno: Lm m?t bi th? sau Auschwitz l ?i?u d man. D man khng sai. Khi Ta Thp ?i v?a b? kh?ng b? ?nh ??, thiu s?ng hng ngn con ng??i ?u t; khi lin t?c v? n? bom t? st gi?t ch?t hng v?n sinh linh v t?i di?n ra m?i ngy; khi tri ??t ?ang b? khai thc v tn ph ??n c?n ki?t; khi b?t cng v t?i c ?ang honh hnh kh?p n?i, ngy cng l? l? v tr?ng tr?n h?n bao gi? m nh th? ?ng c?a phng v?n ?? lm v?n v lm th? thu?n ty, th khng khc g ??ng la v?i d man.
Vi?t Nam giai ?o?n qua, th? d ? ??n ?u c?ng l th? lo?i v?n h?c lun ? th? th??ng phong. Sau th? hi?n th?c x h?i ch? ngh?a l th? lng m?n h?u th?i, ??ng hnh v?i lo?i th? sau l th? ti?n hi?n ??i. Sinh ho?t v?n ch??ng Vi?t Nam nh?n nh?p v r?n rng, nh?ng th? v?n c? th?, v?a ?i v?a ng?. Khng c cu?c thay ??i l?n no x?y ra, ? ?. Ngh?a l tuy?t ??i ?a s? ng??i lm th? v th??ng th?c th? v?n ch?u s? ph? sng c?a dng ng??i lm v?n v nh th? ti?p hi?n. Khng g h?n, khng g khc. B? ph?n th? cu l?c b? lm v?n ? ?nh, ngay nh th? c v? chuyn nghi?p c?ng lm v?n:
H?i hoa chen ch?t ng??i xem
Mi ?o chm ?? mi em chm h?ng
Ng?m hoa ai nh? ng??i tr?ng
Nhn em qun m?t c ch?ng em bn!(1)
Khng lm v?n th ti?p hi?n. Ti?p hi?n Th? M?i, Th? Cch m?ng, v khc(2) Th? Vi?t ch? c th? thi sao? N?u c? mi gi?m chn t?i ?, th? Vi?t ?i v? ?u? Cu h?i ??t ra v nh?n ngay cu tr? l?i c?a th? h? nh th? sau ?: Ch? b?ng cch c?t ??t v?i cu?ng r?n truy?n th?ng th? c?, chn s?ng Th? M?i, m?i hi v?ng lm m?i th?. Th? l ngay t? nh?ng n?m ??u th?p nin 50 c?a th? k? XX, cu?c cch tn th? theo h??ng hi?n ??i ch? ngh?a ???c m? ra c?p k. B?i nh?ng con ng??i tin phong ??y ti n?ng. Nhn v?n Giai ph?m ? mi?n B?c; ? Si Gn l nhm Sng t?o. M? ra v?i bao th? nghi?m, nh?ng ch?a bay t?i ?u m ? b? gy cnh kh?p n?i. B?i nhi?u nguyn do khc nhau, trong ? nguyn do chnh y?u l ? quan ni?m v? th?. Quan ni?m th? l b? mn ngh? thu?t cao c?p, th? tr tu? tr tu? ??n kh hi?u, nh? th? mu?n xua ?u?i ??c gi? kh?i ??a ph?n th? ca. Khng c th? khng ch?t ai c?, ??c gi? hm nay dnh nhi?u th?i gian cho nhi?u mn gi?i tr khc h?p d?n h?n. Cng cu?c cch tn th? Vi?t lun ??ng ph?i b?c t??ng ??nh ki?n c? h? v? th? v c? s? l??i bi?ng c?a ng??i ??c.
2. Th? hi?n ??i gy cnh, khng ch? v t?i ngh?a v kh hi?u
Cho d ch? ngh?a hi?n ??i ch?a c nhi?u thnh t?u t?i Vi?t Nam, v? thi php, n ? lm nn m?t thay ??i. Th? hi?n ??i khc h?n v?i cc lo?i th? c m?t ? Vi?t Nam tr??c ?. Khc ? nh?c tnh n?i t?i, hnh ?nh phn m?nh ch?p v, v nh?t l ngn ng? thu?n ty ?? ni ln ?i?u m?i m? ch?a th? g?i tn, nh?m ph?i l? ??i s?ng ph?c t?p n?i tm con ng??i, con ng??i c th? ? b? su, b? t?i c?a v th?c v ti?m th?c v?i nh?ng ? nn, ?n ?c, nh?ng thi thc cn ch?a ???c khai ph. Thanh Tm Tuy?n:
? cu?i ?m
em r? tc ni nh?ng l?i m s?ng
nh?ng m hi?u
c?a m?t bi?n ?en khng tnh yu tuy?t v?ng
anh x tc em cng nh?ng cnh l ch?t
ma thu
gy th??ng tch n?i c??m tay
anh x ng em t? chp ??nh h?nh phc(3)
??n T Thy Yn, Vie Posthume:
Em ??p m?t anh m??i ngn tay nhnh hu?
Anh bi?t anh ? trt linh h?n
S?ng d?y t? ?y ??ng sau ci ch?t
V?n cng ph?t tnh yu k?t li?u k? c ??n
Em vi xc anh d??i l?p tro ma thu
Khun m?t ? em b?t tr?n m?a d?m
T?m th?t x??ng anh l?nh lng r m?c
Bng n? loi n?m ??c tn bi th??ng
Hong H?ng:
Bo lo?n. L?c d. Xanh m. C?c r. Vy h. Ti?n nghi l?c-xon. Ch?t ch?ng tr tr?. Mi ngang. V h?n. Kho?nh kho?c. Mi-ni mng lng. C?i qu?n, ch?i th?. Con g quay con g quay
Bo lo?n. Ma vng. Te tua. Nh? gi?c
Bo lo?n. Rng rng. S?c n??c. Gi?t tc. Lin l?c ??a s?m. Tm, ch?t, ?i
Bo lo?n. D?t tung tay. Oc li. L? lo t v? l?c th? k?. S??ng ??m ??m vc min mai(4)
Hay ??ng ?nh H?ng:
Hm qua ti gh alfa
Alfa khng c nh
g?p nhau r?i sao v?n c? li
M?t n?m h?t khuya r?c vo b?p l?
??i g
Sao c? ?i ?i, nh?ng ci va li c? v? B?n l?!(5)
Cc ?o?n th? v?a trch d?n l r?t tiu bi?u cho th? hi?n ??i Vi?t. So v?i cc lo?i th? tr??c ?, n r?t khc. Khc t? quan ni?m d?n ??n khc ? thi php v th? php. Tuy?t giao v?i th? v?n, bi th? v?i cu th? di ng?n khng ??u, thi ?nh khc l?, nh?p ch?i, vn vn l nh?ng th? hon ton xa l? v?i truy?n th?ng ??c th? c?a ng??i Vi?t. ?? cu?i cng, khc l?n v d? nh?n ra h?n c? chnh l: tnh kh hi?u c?a n. Cho nn, h?n n?a th? k? ?i qua, th? hi?n ??i Vi?t v?n l nh?ng g kh ti?p nh?n. M ?u ch? v?i ??c gi? Vi?t. ??c tnh c?a th? hi?n ??i ???c bn ci nhi?u nh?t l tnh kh hi?u v t?i ngh?a c?a n, ngay t? n?m 1941, Delmore Schwartz ? nh?n xt nh? th?. B?t k bi th? no, t?p th? no c?a tc gi? no, c? l t?i ngh?a v?i kh hi?u(6).
T? [ca dao hay th? v?n] d? hi?u b? ngo?t sang th? hi?n ??i kh hi?u; t? th? [ti?p hi?n Th? M?i] t??ng ??i d? hi?u, ch?a chu?n b? hnh trang t?i thi?u, nh th? ??a ??c gi? nh?y ngay sang ??c th? th? [siu th?c] b b?c t?i ngh?a. R?i t?i ngh?a v?i kh hi?u kia v?n ?ang ???c th? h? sau ? ti?p hi?n l?i. Ti?p hi?n sang t?n th? k? XXI.
Ngy gc chn ln thnh gh?,
Ng? ngu?y,
N?i nhm chn
B?c h?i
Tr nh? ?m ??t, tri tu?t.
Th?p thong nh?ng ng?n n?n v bng vch t??ng cm
H?t ln ti?ng th? di, ti
Gy g? v?i ??nh m?nh c?a chnh mnh
V?t ??i ?i hoang
Tr nh? ti th? t?, l? lo gi?t n??c m?t
R?i xu?ng,
Cu?c s?ng nh?c nh?n b?n ch?t.
Ngy g tay ln dy ?n
M?i g?i
Nh?ng m thanh r?t c?
Con ph? x?a
Mi c? d?i,
Tr nh? cong o?n, r?m mu(7)
B? qua k? lm th? v?i t??ng cn m? t?i m ? v?i cho ra ??i nh?ng bi th? t?i t?m, m m?t; b? qua bao thi ?? b?t ch??c, h?c ?i, lm dng, gi?u d?t cc lo?i m?c ?ch khng g khc ngoi t?o th? ??ng cao h?n ??c gi? ph? thong, th? kh hi?u chnh danh mu?n thm hi?m vng t?i, khu v?c hy cn ch?a ???c khai v? c?a tm h?n con ng??i, th? nghi?m kh? tnh m?i c?a thi ca hy cn ch?a quen thu?c v?i ??i ?a s? cng chng ??c gi?.
V?y, th? ?? lm g? Th? c ph?i l ngh? thu?t qu sang c?, qu ??c bi?t ch? dnh cho con ng??i ??c tuy?n, ng??i vi?t cao ng?o v ng??i ??c nghim ngh?? ?y l cu h?i c?t t?y c?a h?u hi?n ??i.
3. Sau bao n?i kh hi?u c?a hi?n ??i, h?u hi?n ??i lm g?
C th? ni, ch? DE–gi?i(*) minh gi?i t?t c? kha c?nh c?a h?u hi?n ??i: trong s?ng, t? l?i ngh? cho ??n ?ng x? hay hnh ??ng; trong v?n ch??ng, t? th? php cho ??n gi?ng ?i?u Cc nh th? h?u hi?n ??i Vi?t quy?t ko th? t? bn th? xu?ng v?i ??i th??ng, ?nh tan s? ng?o m?n ??c sng c?a ch? ngh?a hi?n ??i. T?t c? ??u ? ???c ni r?i, nn ch?ng c g g?i l ??c sng c?! V th?, ch? l b? mn ngh? thu?t ??ng ngang hng v?i b? mn ngh? thu?t khc, xen l?n cng bao lo?i hng tiu dng khc gi?a ci ng??i, ch? khng l s?n ph?m ??c bi?t g. N c th? t?n t?i b?ng nhi?u d?ng th?c ch? khng ring g trn trang bo hay t?p sch. Ngn ng? hay hnh ?nh c?ng th?, khng c ngn t? ??y thi tnh hay hnh ?nh cao sang nh? th? ??c s?n dnh ring cho th?, m t?t c? ??u bnh ??ng d??i nh m?t tr?i. C? nh th?, l k? ch? t?o ra th?, c?ng bnh th??ng nh? m?i ng??i gi?a ??i th??ng, ch? khng l trch tin, thin ti hay k? sinh nh?m th? k? g g c?.
??y l quan ?i?m m?i, l? v c?n thi?t, nh? ph?n ?ng l?i s? lm v?n d? di, hay n?i kh hi?u ??y ?? c?a cc nh th? hm nay. Gi?i tn s? t?i ngh?a v kh hi?u c?a th? hi?n ??i Vi?t, h?u hi?n ??i ? lm g?
M??i n?m qua, ti?p nh?n h?u hi?n ??i th? gi?i, cc nh th? Vi?t Nam ? c nh?ng sng tc kh ??c th ??c th h?u hi?n ??i Vi?t Nam. ?i?m qua vi th? php chnh.
Th? th ph?i c ch?t th?, quan ni?m c? x?a l v?y, h?u hi?n ??i ngh? khc. L?y ch?t li?u t? bo ch, nh th? h?u hi?n ??i khng ng?i s? d?ng v?n phong bo ch ?? lm nn bi th?. L ??i ? lm th? qua bi th? M?t nh th? b? ?nh ch?t. B?n ch?t c?a nh?t bo l ???c ??c r?i qun. M?t thng tin gy xc ??ng ??n ?u, n c?ng b? b? qua ?? bu?i sng hm sau ti?p nh?n thng tin nng h?i khc. V?i M?t nh th? b? ?nh ch?t, L ??i bu?c ??c gi? ??c l?i v suy ng?m s? th?.
V? ngn ng?, t? th? ??p ?i li?n ngn t? ??p ?? lm thnh bi th? nn th?. H?u hi?n ??i phi tm ha ngn t? b?ng cch c? tnh s? d?ng ngn ng? thng t?c ??n th t?c ??m ??c trong th?, v phn bi?t ngn t? sang tr?ng v?i th?p hn, linh thnh v?i tr?n t?c.
Khng ch? m?i ngn ng?, nh th? h?u hi?n ??i khng ng?i s? d?ng cc ch?t li?u khc ?? lm th?. Hng lo?t th? c? th? concrete poetry ??c ?o c?a L V?n Ti ? lm ???c ?i?u ?: mu s?c v hnh kh?i l?n ph?n ch?, ??a th? g?n v?i h?a. ? pha khc, th? hnh h?a pictographic poems h?u hi?n ??i nh? Em ?i qua ??i ti c?a Ngu Yn, bi th? ch? c m?i ch? N? ???c x?p hnh ??y sng t?o. Hay Qu t?ng c?a Qu? s? c?a Tr?n W? Khang khc h?n lo?i hnh ny thu? ch? ngh?a hi?n ??i (Apollinaire, Cunnings ch?ng h?n). N h?t l tr ch?i thu?n k? thu?t, m n?i dung th? c? tr ngay trong hnh th?c l? c?a bi th?.
Ti l c?t ?i?n l bi th? [trnh di?n] thnh cng c?a L Anh Hoi. C?t ?i?n trong ??i s?ng ngy th??ng n ng? t?i cc thnh ph? ch?u ??ng mnh mng n?i ??i v n?i ng??i. Hnh ??ng ngh? thu?t c?a c?a L Anh Hoi m?i g?i di?n gi?i mang tnh x h?i v ngh? thu?t, r?ng v su.
Th? hi?n ??i g?n li?n v?i th? th? t? do khng v?n nh?p ch?i, h?u hi?n ??i th khc. Cc nh th? h?u hi?n ??i c th? s? d?ng ngay cc th? th? truy?n th?ng, n?m ch? hay tm ch? ?? lm th?. Nh? Nguy?n Th? Hong Linh ? lm.
Lu nay th? c? k khu, k khu ??n gi? t?o. Khc V?n Cao c?a Bi Cht dng ?ng su m ?? c??i vo th? v?n ch??ng [c?ng nh? tnh c?m v l?i hnh x?] gi? t?o ?. Nh? l m?t cch dng ??c tr? ??c, khi?n ng??i ??c t? ph?n t?nh v?i n?i gi? t?o kia. Khng d?ng l?i ? ?, khi lu nay cc nh th? hi?n ??i ngh? th? ph?i l ??c sng, lm ra ci g ch?a h? c tr??c ?, Bi Cht ngh? khc: m?i sng tc l m?i vi ph?m b?n quy?n. Nh th? ny lm nguyn t?p th? ngh?a Xin l?i ch?u h?ng n?i b?ng cch nh?i cc bi th? n?i ti?ng khc.
Th? tn hnh th?c s? d?ng thi php ??i th??ng, dng ngn t? trong ??i s?ng th??ng nh?t ?? k? cc cu chuy?n c?a ng??i ??i th??ng. T?t c? ??u g?n g?i v r?t d? hi?u, d? ti?p nh?n. Th? h?u hi?n ??i v tn hnh th?c Vi?t v phn bi?t ?? ti cao c?p hay th?p c?p, ngn ng? thi tnh hay ngn t? bnh dn, thi ?nh k khu hay dung d?, th? th? truy?n th?ng hay hi?n ??i nh?ng khng v th? m th? h?u hi?n ??i t? bi?n mnh thnh s?n ph?m v?n ngh? th? c?p dnh cho gi?i bnh dn ph? thng.
Nh? v?y, th? h?u hi?n ??i Vi?t c bi th? hay cu th? no hay, ?ng l?u danh h?u th? khng? Nh th? h?u hi?n ??i khng ??nh lm th? ?? l?u danh thin c?, h? b?t g?p m?t ni?m v tri?n khai t?i ?a ni?m tm th?y. Nh? L V?nh Ti ? lm nh? th? v?i Th? h?i th? (NXB Thanh nin, 2008). Ch? mong tm th?y cu, ?o?n th? hay ? ?. Hay c?a h?u hi?n ??i l hay c?a c? kh?i, c?a ton c?c.
H?i, h?u hi?n ??i c th? lm nn cu?c cch m?ng v?n h?c t?i Vi?t Nam?
Si Gn, 4-2-2012
____________
Ch thch
(1) Tr??ng Nam H??ng Vi?t gi?a h?i hoa, Vanchuongviet.org, 2011
(2) Inrasara, Ha gi?i v ha gi?i ba lo?i nh th? hm nay, t?p ch Sng H??ng, 2010
(3) Thanh Tm Tuy?n, ?m, Ti khng cn c ??c, NXB Ng??i Vi?t, Si Gn, 1956
(4) Hong H?ng, ???ng ph? 1?, Ng??i ?i tm m?t, NXB V?n ha Thng tin, H., 1994
(5) ??ng ?nh H?ng, B?n l?, B?n l? (vi?t kho?ng cu?i nh?ng n?m 1970 theo Hong H?ng, NXB V?n Ngh? TPHCM, 1991
(6) Delmore Schwartz vi?t: S? ki?n nh th? khng c ng??i ??c khng ph?i l m?t v?n ?? ??n gi?n, v ?i?u ? l m?t h?u qu?, khng ph?i m?t nguyn nhn, c?a ??c tnh c?a th? hi?n ??i. 8 n?m sau, ng b? sung, v nh?n: B?t k ai mu?n hi?u th? hi?n ??i ph?i b? cng s?c nh?c nh?n c? n?a cng s?c ?? h?c m?t ngo?i ng?, ho?c ?? c ???c m?t k? n?ng m?i, ho?c ?? gi?i ch?i bi brt B?t k ai mu?n hi?u th? hi?n ??i ph?i b? cng s?c nh?c nh?n c? n?a cng s?c ?? h?c m?t ngo?i ng?, d?n l?i t? Joseph Epstein, Ai ? gi?t th??, Sng H??ng, 9-2015
(7) Khim L Trung, Trong ngy thng ?y, Th? t? do, NXB Tr?, TPHCM, 1999)
(*) Ti?n t? de– trong cc ngn ng? chu u nh? trong decentralisation gi?i trung tm ha, deconstruction gi?i c?u trc, (V?n Vi?t).
