Ch??ng IX
M?T MI?N PHONG PHÚ
Mi?n ??c Vàng.
Hai th?i ??i.
R?t m?i mà r?t c?.
Nh?ng v? c??p trâu ? m?t n?i biên c??ng.
Tinh th?n ái qu?c.
Các “ông ??o”.
Sáng hôm sau, chúng tôi theo r?ch ??c Vàng th??ng ?i vào ch? Tân Th?nh. R?ch r?ng ch?ng n?m ch?c th??c, u?n khúc gi?a nh?ng r?ng sao và v??n xoài. Sao cao vút và th?ng t?p, t?a nh?ng cây sào có úp nón lá trên ng?n. Xoài m?c sát mí n??c, trái r? xu?ng, chi chít và m?m m?m, làm chúng tôi mu?n v?i tay lên vu?t nh?. Nhà c?a s?ch s?, có v??n tr?ng mai ho?c cúc.
Cánh hoa b?ng l?ng m?ng và nh? nh? l?a, ph?n ph?t tím, l? t? bay trong gió, t? t? h? trên m?t n??c trong veo và l? ??. Th?c không khác c?nh ?ào Nguyên.
V?a ?i tôi v?a nói:
– Tôi ?ã ? ???c mi?n này ít lâu. Dân tình ?ôn h?u, r?t m?n ng??i ph??ng xa mà ??i s?ng thì an nhàn, khác h?n thành th?.
?ây c?ng th??c c?nh ??ng Tháp mà r?t phong phú. C? vài tr?m th??c l?i có m?t ngôi nhà g?ch và nh?ng nhà sàn vách ván coi t?m th??ng v?y mà m?i n?m góp c?ng ???c vài ba ngàn gi? lúa, giá ba b?n ngàn ??ng, h?n l??ng m?t công ch?c cao c?p. Mi?n này nh? v?y, thì kh?p cánh ??ng Tháp ??u có th? nh? v?y, ??t hoang còn nhi?u mà dân t?c ta c? chen chúc nhau trong mi?n h? du sông H?ng, th?c kh? quá.
– Ai mu?n chen chúc ngoài ?ó? T?i s? di dân ch?a ???c t? ch?c.
– C?ng có l?. Nh?ng có s?ng chung v?i nông dân B?c Vi?t m?i th?y h? quy?n luy?n lu? tre c?a h? ra sao.
Hai n?m tr??c, tôi d?t sáu ng??i bà con ? B?c vào ?ây. H? nghèo, tôi mu?n giúp h? làm ?n, xu?t ti?n xe cho h? ?i r?i g?i g?m h? v?i m?t ông ch? ?i?n ? ?ây ?? h? làm ru?ng.
Tôi d?n h? ?i coi làng xóm, ch? nh?ng cánh ??ng bát ngát, nh?ng ??ng lúa chót vót cho h? th?y. H? ??u tr?m tr? khen: “Chà! Ru?ng th?t là th?ng cánh cò bay! Qu? là lúa ch?t thành núi…”.
Tôi l?i d?t h? th?m nh?ng gia ?ình nghèo nh?t ? ?ây: b?a ?n luôn luôn có có c?m và cá; qu?n áo có vài ba b? b?ng hàng. H? nh?n r?ng dân mi?n này ít khi bi?t ?ói và rét, ít l?m. V?y mà trong s? sáu ng??i ch? có m?i m?t ng??i ch?u ? h?n trong này, nay s?p thành m?t th??ng gia nh?, còn n?m ng??i kia ?i làm m??n m?t hai n?m, d? ???c ít ti?n r?i v? B?c th?m bà con, ?ình chùa, lu? tre, c?ng xóm và không vô n?a, ch?u c?nh ?n khoai tr? c?m và b?n áo ??p quanh n?m. H? n?ng lòng v?i c? h??ng quá. Làm sao thay ??i ???c tinh th?n ?ó nh??
° °
°
Chúng tôi b??c d??i m?t cái c?ng g? ph? ??y hoa tím. Tôi b?o anh Bình:
– Chúng ta vào th?m m?t ti?u ?i?n ch? ? ?ây. C? là m?t ng??i h?c r?ng và t?ng tr?i, ?a nhàn h?n ?a ti?n, thích hoa ngang v?i thích sách.
Qua m?t ???ng lát g?ch, m?t khu v??n tr?ng ??y nh?ng ch?u ki?ng tr?ng lan, hu?, cúc, h?ng…, tôi b??c lên m?t nhà sàn.
Ch? nhân kho?ng l?c tu?n mà còn tráng ki?n, ni?m n? ti?p chúng tôi ? ngay bên g?c mai.
C? pha trà m?i chúng tôi u?ng r?i h?i anh Bình v? tình hình ngoài B?c. Chúng tôi bàn v? v?n th?, sau cùng kéo câu chuy?n v? ??ng Tháp. Tôi h?i c?:
– C? ? ?ây l?p nghi?p ?ã lâu ch?a?
– G?n ba ch?c n?m r?i. Khi m?i ??n mi?n này còn hoang vu, ?úng là n?i “kh? ho có gáy”. Ba b?n tr?m th??c m?i g?p c?n nhà lá, chung quanh lau s?y um tùm.
H?i ?y dân c? nhàn nhã l?m. Phát vài công ??t ? sau nhà, s? m?t vài gi? lúa là có d? lúa ?n su?t n?m. Cá nhi?u t?i n?i con nít c?m m?t cây ?inh ba nh? ?i ?âm m?t lúc v? c?ng ???c m?t xâu cá; ?àn bà ng?i r?a chén, th?y cá l?i ngang, th??ng c?m dao chén ???c nh?ng con cá lóc l?n b?ng b?p chu?i. Mu?n ??i th?c ?n, ra ??ng b?t cò, b?t trích, và l??m rùa. Rau thì có bông súng m?c kh?p n?i. C?i thì có tre, s?y và tràm l?t.
Anh Bình h?i:
– Th?a c?, tràm l?t là gì?
– ?i ngoài ??ng ng??i ta th??ng th?y nh?ng khúc cây tràm v?n v?o vùi lâu d??i ??t g?n thành than. Có ng??i b?o cánh ??ng Tháp này h?i x?a là r?ng tràm. Sau tr?n l?t n?m 1904, tràm tr?c g?c b? vùi xu?ng m?t l?p phù sa. Gi? thuy?t ?ó ch?a ?áng tin vì l? gì ch?a ??y m??i n?m sau, khi tôi t?i ?ây, nh?ng g?c tràm ?y g?n thành than r?i.
V?y v?n ?? ?n u?ng, c?i l?a, kh?i ph?i gi?i quy?t. Còn v?n ?? qu?n áo? X? này không có mùa rét. Khí h?u r?t d? ch?u, tôi ?ã có câu v?nh:
M?t ngày ?? c? b?n mùa:
Sáng xuân, tr?a h?, ?êm là thu ?ông.
Hàn th? bi?u th??ng ch? t? 25 ??n 30 ??, nên m?i n?m m?i ng??i ch? c?n hai b? qu?n áo. ?óng m?t khung v?i, mua ít t? ? Ch? Th? v? d?t trong m?t tháng d? ?? b?n cho c? gia ?ình.
???ng giao thông không ti?n l?i, ?i ?âu c?ng ph?i dùng ghe; qua Long Xuyên thì m?t m?t ngày, lên Gia ??nh thì m?t m?t tu?n, nên ít ai ra kh?i làng. V?t d?c do ?ó b?t ?i, c? t?c b?o t?n ???c ??.
??i nhàn quá. Su?t ngày các ông già ng?i nhai tr?u ho?c d?o xóm nói chuy?n c? kim, ?i n?m ba n??c c?; còn thanh niên nam n? thì ??c sách, quay t?, câu cá, b?y chim ho?c t?p làm bánh trái.
Nhà không có hàng rào mà c?a ?êm ngày ??u b? ng?. ??i Nghiêu, Thu?n t? trong s? Tàu ch?c c?ng ch? nh? v?y. ?ó là th?i dân c? th?a, ??t ?ai nhi?u, m?u sinh d? dàng mà con ng??i thu?n phác.
T? sau ??i chi?n 1, m?t s? ng??i n?p ??n xin kh?n ??t, m?i kho?nh hàng ngàn công. Ch? ?? ??i t? b?n b?t ??u len l?i vào. Không ??y m??i n?m sau, nhà g?ch n?n ?úc n?i ti?p nhau m?c lên, ít nhi?u ?ng khói làm ??c m?t kho?ng tr?i, ti?ng máy xay lúa vang lên cùng v?i ca nô trong kinh và ??ng th?i bên c?nh nh?ng l?m lúa ?? s?, nhà tranh vách lá xu?t hi?n, ch?t h?p, t?i t?m. Sóng v?n minh c?ng t? Sài Gòn, Long Xuyên t?i Ch? Kinh, Ch? Th?, qua con sông Ti?n Giang và tràn vào ?ây; thi?u n? b? nh?ng hàng Tân Châu ?en mà b?n, b?n nh?ng hàng Bombay s?c s? mà m?ng dính; các c?u thì ?ua nhau m?c ?? Tây, hút thu?c Tây, u?ng r??u Tây, xí x? ti?ng Tây. H?t th?y ??u có v? v?i vàng và m?t s? ng??i b? làng lên Sài Gòn. Ng??i ta b?t ??u th?y ngày ng?n mà công vi?c thì nhi?u.
Nh?ng n?m 1928-1929, lúa ???c giá, ghe hàng ng??c xuôi trên r?ch này su?t ngày, bán ?? ??, t? ph?n son t?i cà v?t, t? máy may t?i máy hát. Nh?ng bài v?ng c? v?ng v?ng t? m?t n??c ??a lên, không phút nào ng?t và trong m??i nhà thì b?n nhà có ti?ng lách cách ??p máy Singer. Qu? là m?t th?i c?c th?nh.
Th?nh không bao lâu thì kinh t? kh?ng ho?ng. L?p sóng kinh t? c?ng t? ph??ng Tây tràn qua, ?ánh ??m bi?t bao nhiêu s?n nghi?p! Ch? ?i?n nào c?ng nh?n m?t, càng nhi?u ru?ng càng lo, càng làm ru?ng càng l?. Lúa t? m?t ??ng m?t gia xu?ng còn 8 c?c, ng??i ta chê r?, không bán, ít tháng sau còn 7 c?c, 5 c?c; cu?i cùng ch? còn 2-3 c?c. Giá lúa nh? v?y nên l??ng bác s?, k? s? m?i vô làm ch? ???c n?m ch?c ??ng. Có ng??i ?ã trào phúng:
Lúa bán hai hào dân m?u máo,
Quan ?n n?m ch?c v? ng?y la.
Nhà c?a thì tráng l?, ?? ??c thì toàn là b?o v?t: t? th? kh?m xa c?, bàn gh? b?ng nu 2, nh?ng trong nh?ng b? chén Giang Tây r?t c? ho?c Limoges r?t m?i, khách ch? th?y m?t th? “n??c tr?ng” t?c là n??c ?un sôi. Không m?t ?i?n ch? nào dám u?ng Trung Qu?c kì ch??ng, Martel, Cognac, còn thu?c hút thì không ai th?y Camel, Lucky n?a, mà toàn th? thu?c tr?ng ngay ngoài bãi, y nh? râu b?p v?y, th?c ?úng v?i hai câu:
?èn nh? ?om ?óm, thu?c nh? lông,
Khách t?i pha trà, th?y n??c trong.
Ch?a bao gi? ng??i ta nghèo t?i m?c ?ó.
T?i ?i?n ch? c?ng ph?i b?n áo vá; xe h?i và tàu thu? ??u cho n?m ?, ?i ?âu thì cu?c b? ho?c b?i xu?ng:
L?c so?n t?i r?i, ch?m v?i tám,
Ca nô sét ?ó, ngu?y chèo tay.
M?t vài ng??i th?y gia s?n s?p b? t?ch biên, m??n dòng n??c ho?c viên ??n ?? k?t li?u n?i kh?. Tôi có làm m?t bài th? v?nh th?i ?y, nay ch? còn nh? hai câu:
Ti?ng súng h?i ??ng n? b?p b?p,
C?t c?u Bình L?i nh?y ?ùng ?ùng.
– Th?a c?, lúc ?y ch?c c? không ph?i lo l?ng gì nên m?i có gi?ng th? nh? v?y ???c.
– Ph?i, tôi nh? tri túc, không mu?n m? mang l?n, nên ch?u ít ?nh h??ng c?a kinh t? kh?ng ho?ng và trong làng này ch? có m?t mình tôi là ti?p t?c cho con h?c ? n??c ngoài ???c.
C?ng vì cu?c kh?ng ho?ng ?y mà s? khai phá mi?n này m?i ng?ng l?i, n?u không ch?c ?ã t?n phát mau l?m. Con ???ng xe h?i t? Cao Lãnh lên H?ng Ng? m?i ??p ph?i b? d?. Dân nghèo thì nhà n??c t?t ph?i nghèo.
– Th?a c?, hi?n nay cánh ??ng này khai phá vào sâu bao nhiêu r?i?
– Trung bình ???c m??i cây s?. N?u s? Thu? l?i ?ào m?t con kinh t? Gãy lên Cái Cái nh? d? ??nh thì ch? trong n?m n?m, mi?n này thành ru?ng h?t.
H?u chuy?n c? m?t lúc, chúng tôi xin cáo t?, ?i v? phía ch? Tân Th?nh ?? làm công vi?c s?. Càng ?i, càng vào sâu, r?ch càng nh?, càng u?n khúc, nhà c?a càng ?ông ?úc.
G?p nh?ng già búi tóc mà ??i nón Tây, anh Bình th?y l? m?t l?m, ch?m chú nhìn. Tôi b?o:
– Có ng??i còn m?c m?t chi?c áo dài ta, m?t chi?c qu?n Tây, ??u ??i kh?n ?óng mà chân ?i giày ban. Trông cách ?n m?c ?ó, ta hi?u ???c ít nhi?u tính tình phái c? ? trong này. H? n?a theo m?i, n?a theo c?; m?i thì r?t m?i mà c? thì c?ng r?t c?.
M?t nhà nho ? ?ây, mà c?ng là m?t nhà cách m?ng, cho con qua h?c bên Pháp h?c tám, chín n?m tr?i, ??u k? s?, v? n??c g?p lúc kinh t? kh?ng ho?ng, không có vi?c làm. Ghét s? ng?i không, ông ta b?t c?u k? s? ph?i ?i ?u?i bò và c?u không dám trái l?i cha, ph?i ??i cái nón lá, b?n b? ?? ?en, c?m cái roi ch?y theo ?àn bò. Vi?c ?ó ? ngoài B?c, ngay trong nh?ng gia ?ình r?t c?, c?ng không khi nào x?y ra. Trong nh?ng nhà nh? v?y, gia hu?n r?t nghiêm mà ch? Hán r?t ???c tr?ng d?ng. Tôi ???c bi?t m?t ông huy?n ph?i n?m s?p ch?u ?òn c?a cha, và m?t ông h??ng c? n? mu?n cho con là m?t c?u tú Tây, h?c thêm ch? Hán ?? ??c ???c b? ?m B?ng c?a L??ng Kh?i Siêu.
– Th? thì ch?c Tây h?c b? khinh r?.
– Không. C?ng v?n tr?ng, song nh?ng gia ?ình c? cho con cái h?c Tây ch? ?? ki?m l?i và danh, còn Nho h?c m?i ?ào luy?n ???c nhân cách.
Cánh ??ng Tháp M??i m?i n?m ng?p b?n n?m tháng, nuôi trâu bò r?t b?t ti?n. Dân các mi?n Tân Phú, Tân Th?nh, An Phong… ph?i mua trâu ? Cao Miên r?i lùa v?. Cách ?ây n?a th? k?, tr?t t? không ???c hoàn toàn, ??n bót ? xa, t?i Ch? M?i ho?c Long Xuyên, lính tráng ít khi m?o hi?m qua con sông Ti?n Giang, nên c? d?i ??t t? H?ng Ng? t?i Cao Lãnh s?ng d??i m?t ch? ?? g?n nh? phong ki?n và ch? nh?ng v? h?o hán m?i dám làm ngh? buôn trâu.
Nói là buôn ch? kì th?c là c??p. Ng??i ta d?t m??i tên gia nhân, b?ng qua ??ng, lên t?n Svay Riêng, gi?a ?êm vào sóc Th? 3, ??t vài c?n nhà lá cho dân chúng trong xóm l?i ?ó d?p l?a, r?i th?a c? lùa t?ng ?àn trâu ?i. T?t nhiên là ng??i Th? ?u?i theo và hai bên k?ch chi?n ? trong ??ng. Có khi ?àn trâu lùa v? hai, ba l?n, vì mình xu?ng c??p trâu c?a Th? thì Th? xu?ng c??p trâu c?a mình.
Các ông già bà c? còn k? nhi?u chuy?n ?? máu rùng r?n ? n?i biên c??ng này. Ng??i c?m ??u các ??ng c??p ??u võ ngh? cao c??ng và có lòng ngh?a hi?p: ch? c??p c?a Th?, không h? c??p c?a ng??i mình bao gi?; ??i v?i b?n ?àn em tuy nghiêm kh?c, song c?ng thân m?t, t?n tâm chia c?m s? áo v?i h?, x? thân c?u h? lúc lâm nguy.
Trâu lùa v? ???c r?i h? d?t ?i bán t?i nh?ng n?i khác nhau nh? Long Xuyên, C?n Th?… Ch? hai, ba tháng m?t chuy?n c?ng ?? cho c? b?n s?ng phong l?u.
Ngh? ?ó ngày nay không còn n?a và ng??i ta ph?i gi?i ngh?, ho?c làm ru?ng ho?c ?i n?i khác buôn trâu m?t cách l??ng thi?n.
N?m 1938, tôi còn g?p m?t c? già h?i nh? làm ??u ??ng c??p trâu. C? là con m?t v? cai t?ng mà cai t?ng h?i cu?i th? k? tr??c nh? m?t v? vua nh? trong vùng, h?ng hách vô cùng, có quy?n sinh sát ??i v?i dân, không khác chi lãnh chúa th?i phong ki?n. C? thông ch? Nho, gi?i võ nh?t vùng và gan d? không ai bì, có trên hai ch?c b? h? c? Vi?t l?n Th?. C? thích m?o hi?m nên l?a ngh? nguy nan ?ó, ???c ti?n th??ng giúp ?? bà con nghèo kh?. Trong nhà c? h?i x?a ngày nào c?ng có ti?c tùng, khách kh?a ra vào r?t ?ông và th??ng ??u g??m, ??u côn v?i nhau d??i bóng xoài, trong nh?ng ?êm tr?ng.
° °
°
Không hi?u có ph?i do ?nh h??ng cu?c kh?i nh?a c?a Thiên h? D??ng không mà t? H?ng Ng? t?i Cao Lãnh, làng nào c?ng có vài ba nhà ái qu?c. Khi ch? ?? thu?c ??a ?ã v?ng vàng r?i, nhi?u ng??i còn tính xu?t d??ng m?u ?? ??i s?, không ???c thì ?n nh?n ? nhà d?y con, liên l?c v?i ??ng chí.
Chúng tôi vào th?m m?t ông H??ng c? có tâm huy?t, trong m?t ngôi nhà ngói r?ng c?t d??i tàn sao và ô môi. Khi hay tin anh Bình m?i ? B?c vào, ông h?i th?m v? c? D??ng Bá Tr?c và nói:
– H?i c? C? D??ng b? c??ng bách l?u trú ? Long Xuyên, tôi th??ng l?i th?m c?, tr?ng c? nh? th?y h?c. C? ? nhà ông N?m Khách ? Cái S?n, d?y ch? Nho và h?c ti?ng Pháp.
Trong ??ng ?ông Kinh Ngh?a Th?c còn hai c? n?a b? c??ng bách l?u trú ? Nam là c? Hu?n Quy?n ? B?n Tre và c? C? Võ ? Sa ?éc. Hai th?y ???c bi?t hai c? ch??
Tôi ?áp:
– C? C? th?t là ng??i kh?ng khái. Ng??i ta k? chuy?n có l?n viên chánh tham bi?n Sa ?éc m?i c? ra toà b? 4, h?i c? có mu?n kh?n ru?ng không, nhà n??c s? cho c? m?t khu ??t. C? ?áp không. L?n khác l?i m?i lên, ng? ý mu?n tr? c?p c? m?i tháng 10 ? 5. C? c?ng t? ch?i.
Vì s? t? ch?i ?y m?i có giai tho?i sau này:
M?t l?n c? b? m?t chú lính g?i l?i xét gi?y thu? thân. C? b?o:
– Chú v? nói v?i chánh tham bi?n ?óng cho tôi. Nhà n??c m?y n?m nay thi?u tôi m?y tr?m b?c r?i.
Ý c? mu?n nói Nhà n??c bi?u c? m?i tháng 10 ?, c? không l?y thì ??ng nên b?t c? ?óng thu? thân n?a. Chú lính ng? ngác không hi?u gì c?, nh?ng th?y c? ?n nói ngang tàng quá, làm thinh. Có l? kh?p n??c, ch? có c? kh?i ?óng thu? thân, m?c dù không ???c mi?n.
– Ngang tàng thì qu? th?t ngang tàng. Coi cái t??ng c?a c? c?ng bi?t ngay. N?m ngoái tôi g?p c?, ?ã b?y ch?c tu?i mà v?n còn qu?c th??c, m?t x??ng, m?t sáng. Hai cái ??c s?c nh?t trong con ng??i c? là gi?ng nói và cái l?ng.
Gi?ng c? sang s?ng, vang mà ?m còn l?ng c? thì nh? m?t cây c?t. C? không bao gi? khòm l?ng và v?n t? khoe v?i ng??i thân:
– Chính cái l?ng tôi nó không cong ???c nên tôi m?i b? Hoàng Cao Kh?i nó sai lính qu?t tôi thì tôi ch?i l?i nó, r?i nó c?ng ch?ng làm cóc gì tôi ???c.
M?t nhà nho mi?n này th??ng giao thi?p v?i c?. C? có làm bài th? và nhà nho ?ó ho? l?i. ?? tôi ??c cho hai th?y nghe.
– D?, xin ông cho bi?t:
– Bài c? C? nh? v?y:
Ngao ngán lòng tôi t?i l?i mai.
Lòng tôi, tôi bi?t gi?i cùng ai?
Ngàn n?m c? qu?c h?n ch?a t?nh,
Hai ch? ??ng tâm nét c?ng sai!
Mài l? chép th? ph?i tr??c m?t,
Coi ti?n nh? m?ng, b? ngoài tai.
Thôi thôi, bi?t nói chi cho h?t!
Càng nói càng thêm n?i th? dài.
Và bài ho? l?i:
Khí phách th??ng nh? bu?i s?m mai,
???ng v?n minh ?ó, h?p chi ai?
??p vòng t?ì ??t chân cho v?ng,
V? m?t giang san, bút dám sai?
C?p b?t tay không ??ng nói khoác,
R?n theo tàn ?u?c c?ng công tai.
Anh em gi? l?y ni?m hòa h?o,
Nòi gi?ng v? sau phúc l?c dài.
??c bài trên, ta th?y g?n b?y ch?c tu?i mà c? C? còn h?ng hái l?m. Th? c? bi?u l? rõ tâm h?n c?a c?, không tài hoa nh?ng kh?ng khái.
Ông h??ng c? gi? chúng tôi l?i dùng c?m, chúng tôi t? ch?i vì m?c vi?c s?. Ông sai gia nhân ??a chúng tôi vào ?ình làng Tân Th?nh gi?i thi?u chúng tôi v?i ng??i gi? ?ình ?? ???c coi b? x??ng cá ?ao dài trên th??c r??i mà dân làng b?t ???c m?y ch?c n?m v? tr??c. H?i ?y nh?ng con cá bi?n th??ng ng??c dòng Ti?n Giang l?c vào ?ây.
° °
°
? ?ình ra, tôi t?t vào th?m thánh th?t Cao ?ài ?? anh Bình bi?t m?t tôn giáo m?i ch?a lan ra B?c. Tôi gi?ng cho anh ?y nghe:
– ??o Cao ?ài m?i l?p m??i m?y n?m nay, th? g?n ?? các giáo ch?: Kh?ng, Lão, Ph?t, Giê-su… và c? nh?ng thi nhân, v?n s? có lòng trong s?ch, th??ng ng??i, nh?: Léon Tolstoi, Victor Hugo, c? Lí B?ch n?a vì Lí B?ch ???c ng??i ??i coi là m?t v? tiên giáng phàm.
Tôn giáo ?ó t? ch?c ?àng hoàng, bành tr??ng khá nhanh, t?nh nào c?ng l?p thánh th?t; toà thánh ? Tây Ninh. Nh?ng ngày l?, tín ?? b?n ?? tr?ng, an chay, t?ng kinh theo m?t ?i?u ??u ??u, không tr?m, b?ng, c? hai ti?ng l?i ng?t l?i.
Vào thánh th?t, chúng tôi ?? ý ngay ??n hình m?t con m?t l?n treo ? trên bàn th?. ?? th? c?ng nh? trong m?i các ?ình, chùa, nh?ng ch? ??ng ng?i cho tín ?? thì phân bi?t bên nam và bên n?.
Anh Bình h?i ng?c nhiên v? ch? ng??i gi? thánh th?t, trong câu chuy?n, nói tr?ng không v?i chúng tôi. Trong ??o có l? coi ai c?ng nh? anh em; không phân bi?t già tr?, sang hèn, g?i nhau b?ng anh ch? h?t. ??i v?i chúng tôi còn l?, g?i anh thì không ti?n, g?i th?y thì trái l?, nên ng??i th? thánh th?t ph?i dùng cách x?ng hô ?y.
? thánh th?t b??c ra, tôi nói v?i anh Bình:
– Theo Chu Duy Chi, tác gi? cu?n Trung Qu?c v?n ngh? t? trào s? l??c, thì mi?n Nam Trung Hoa khí h?u mát m?, ??t cát phì nhiêu, vi?c m?u sinh nh? nhàng, nên dân gian th??ng ???c nhàn h?, có thì gi? không t??ng, suy ngh? v? l? huy?n bí c?a V? tr?, tìm cách thoát t?c tu tiên. Óc t??ng t??ng c?a h? phong phú mà óc th?c t? thì kém, v?n ch??ng lãng m?n phát ??t h?n v?n ch??ng t? th?c. Trang T? và Khu?t Nguyên ??u là ng??i ph??ng Nam, còn Kh?ng T? là ng??i ph??ng B?c.
Thuy?t ?y áp d?ng vào n??c ta c?ng có ch? ?úng. Nh? ? Nam Vi?t này, ??o Kh?ng không phát tri?n m?nh b?ng ??o Ph?t.
Ngoài B?c làng nào c?ng có chùa, và ph? n? th??ng ?i l? Ph?t ??y, song ít nhà có bàn th? Ph?t và s? ng??i ?n chay không ?áng k?.
Anh Bình m?m c??i:
– Anh quên r?ng dân quê B?c Vi?t su?t n?m ?n chay sao? “T? th?i rau mu?ng, t? th?i t??ng”.
– Ngay nh?ng nhà giàu ? thành th? c?ng ít ?n chay, ít l?m, mà có ?n thì ch? ?n t?i chùa, trong nh?ng d?p có h?i hè, l? bái thôi. Trong này m??i gia ?ình thì tám chín gia ?ình có bàn th? Ph?t ho?c bàn th? ông Thiên 6 và nhà nào c?ng có ng??i ?n chay.
?i ghe trong các kinh, r?ch, lúc vào s?m t?i, ta th??ng th?y hai bên b?, c? vài ch?c th??c l?i hi?n nh?ng ?óm ??, nh? nh? ?om ?óm; ?ó là h??ng th?p tr??c m?i nhà. Có xóm vang lên ti?ng t?ng kinh gõ mõ. Có mi?n t?i ngày r?m, mùng m?t, không sao ki?m ???c ? ch? các món th?t, cá. Nhà nào c?ng ?n chay và có nhi?u ng??i ?n chay tr??ng. C?nh ?y, ? B?c Vi?t tuy?t nhiên không th?y.
Chùa chi?n và c? s? phát không m?i n?m hàng ?c v?n cu?n kinh. Nhi?u chùa r?t giàu, tuy không ch?a vàng nh? các chùa Cao Miên nh?ng có nhi?u ru?ng ??t riêng và l?c c?a Ph?t thì d?i dào l?m: trái cây quí ch?t ??y bàn, bánh m?t ch?t t?, nhang ?èn ??t không h?t.
Ch?ng nh?ng các tôn giáo phát ??t, t?i nh?ng ??o nh?ng nhít c?ng có m?t m?t s? ?ông tín ??.
Không m?t t?ng nào trong n?m, m??i n?m mà không n?y ra m?t ông “??o”. H? khác ng??i m?t chút – nh? cao quá, th?p quá, m?p quá, g?y quá – ho?c có ít hành vi l? lùng là thành ông ??o r?i. Ch?ng h?n có ông ??o Cao, cao trên hai th??c, ?i t?i ?âu tr? c?ng bu l?i ngó; có ông ??o N?m, n?m su?t ngày, su?t n?m, ?n u?ng c?ng n?m, ti?p khách c?ng n?m; có ông ??o Câm, ông không câm th?t ?âu mà không bao gi? m? mi?ng nói, cha m? h?i c?ng không ?áp, ai trêu t?c c?ng làm thinh; l?i có ông ??o ?i r?t ch?m, khoan thai b??c t?ng b??c m?t và c? ?úng ba b??c l?i ng?ng m?t chút, nh?ng hình nh? có l?n b? ông ch? qu?n sai lính qu?t, ??o ta ch?y te te và m?t ch?c ??o t? ?ó; r?i có “??o ?t” ch? ?n c?m v?i ?t, có “??o R?n” luôn luôn có m?t con r?n qu?n cánh tay, sau ch?t vì r?n…
Kì d? nh?t là ông ??o Chó ? mi?n ??c Vàng. Anh em, bà con không còn ai, ??o ta s?ng nh? m?t chi?c ghe nh? m?c nát ?ã kéo lên b?, ngày ngày ?i làm m??n, ho?c chèo ghe, ho?c l?p nhà. Tính tình siêng n?ng và thu?n phác, ch? có m?i m?t t?t là th? Chó. ??o ta nuôi m?t con chó ??m, mua th?t cho nó ?n, may áo cho nó b?n, m?i ngày hai l?n th?p h??ng cúng nó, nh?ng không ph?i dùng nó vào vi?c tìm vàng ?âu, mà ch? ???c cái vui là th? nó thôi. Khi chó ch?t, ??o ta ?óng m?t cái hòm (áo quan nh?) và táng nó long tr?ng nh? táng cha m?, c?ng ?? tang, c?ng khóc lóc th?m thi?t.
Không sao k? h?t hành vi ?iên khùng c?a b?n “??o” ?y. H?u h?t h? ??u vô h?c, ngu xu?n mà ???c nhi?u ng??i nghe và ph?c ch? vì h? ???c cái thu?t nói úp m?, ai mu?n hi?u cách nào c?ng ???c. Tín ?? c?a h? có khi hàng tr?m, hàng ngàn, cung ph?ng h? r?t tr?ng h?u, may qu?n áo r?t sang cho h? b?n, n?u nh?ng món r?t quí cho h? ?n, ?em ti?n b?c l?i cúng cho h? tiêu, lái xe h?i l?i r??c h? v? nhà, h?u h? h? nh? h?u h? vua chúa, ch?m chú ghi chép l?i nói c?a h? nh? nh?ng l?i trong Thánh kinh; h? nh?n m?t là c? nhà s? s?t, van l?y; h? m?m c??i là v? ch?ng hoan h? nh? ???c Tr?i ban ph??c l?n.
Nhà ch?c trách bi?t rõ hành vi c?a h?, nh?ng ngh? h? không qu?y r?i s? tr? an, nên làm ng?, không mu?n ??ng ch?m t?i lòng mê tín c?a dân, vì dân càng mê mu?i càng d? tr?. V? l?i h?i ?âu mà mua vi?c.
B?n “??o” ?y th??ng ???c sung s??ng trong sáu tháng, nhi?u l?m là m?t, hai n?m r?i b?ng nhiên không ai nh?c t?i h? n?a; h? ?i ?âu, s?ng hay còn, t?i sao mà ?i, tuy?t nhiên không ai bi?t, ho?c bi?t mà không nói ra. Ít lâu sau l?i xu?t hi?n nh?ng “ông ??o” khác, c?ng ch? th?nh trong m?t th?i ng?n.
Qu? th?t là ng??i mi?n Nam có lòng tín ng??ng r?t m?nh, nh?ng b?o r?ng thi?u óc th?c t? thì ch?a ch?c ?úng h?n. N?u thi?u thì sao có nh?ng k? khéo l?i d?ng lòng mê tín c?a ??ng bào t?i b?c ?ó?
——————————–
