Hà Nhật
Từ đầu cuộc kháng chiến chống Pháp, xuất hiện bút danh của một nhà thơ, độc đáo là chỉ có một từ: HỮU. Bút danh này xuất hiện với những bài thơ hay, chẳng hạn như bài Đèo Cả, với những câu mà Xuân Diệu khen nức nở trong một bài của mục Tiếng thơ:
Đèo Cả
Đèo Cả
Mây Ai Lao
Sầu đại dương
Đá bia mù sương
Dặm về heo hút
Mà thương ai lên đường
Chầy ngày lạc giữa núi
Sau chân
Lối vàng
xanh tuôn
Hồi ấy nhà thơ đã nổi tiếng.
Tuy nhiên, Hữu chỉ thực nổi tiếng, đến vang dội, sau khi khắp nơi truyền đi một bài thơ: MÀU TÍM HOA SIM.
Có một điều rất lạ: bài thơ của một người lính Việt Minh lại nổi tiếng trong vùng Pháp chiếm hơn là trong vùng mà nó được sinh ra. Từ Hà Nội, đến Huế, Sài Gòn, ở đâu cũng có nhiều người chuyền tay nhau chép rồi ngâm ngợi bài thơ. Chính tôi được một người bạn đưa cho chép rồi thuộc lòng bài thơ này khi đang học ở trường Khải Định – Huế.
Đến sau này, khi anh Nguyễn Bính bảo đưa in bài Màu tím hoa sim lên báo Trăm hoa, tôi cũng từ trí nhớ mà chép lại rồi đưa đến nhà in.
Mãi đến khi Hà Nội giải phóng, ra Hà Nội, tôi mới biết Hữu, không ai khác, chính là Hữu Loan. Còn hay hơn, tôi gặp chính nhà thơ Hữu Loan ở nhà của nhà thơ Nguyễn Bính. Tôi còn nhớ dáng anh trong lần gặp đầu tiên: cao gầy, rắn rỏi, hơi có chút khắc khổ. Có lẽ nhờ cái dáng này mà anh đứng vững trong những năm gay go nhất của cuộc đời.
Bị kỷ luật, bị khai trừ khỏi Hội Nhà văn, anh không thèm chờ đợi bất cứ sự ban ơn nào, mà dứt áo rời khỏi Hà Nội, trở về quê hương Thanh Hoá, bắt đầu một cái nghề kiếm sống cực kỳ vất vả: đẩy xe chở đá. (Cũng nên biết rằng, trong những năm kháng chiến, anh từng là cán bộ chỉ huy, từng là người điều khiển một tờ báo của quân đội: báo Vệ quốc quân).
Hữu Loan phải làm như thế, bởi anh từng viết bài thơ chống những kẻ nịnh hót, với những câu thơ viết về những kẻ ấy:
Hít thượng cấp cứ thơm như múi mít!
Hữu Loan không thể “hít thượng cấp”!
Hữu là thế! Hữu Loan là thế!
Sau này, khi nhận bình thơ cho Đài truyền hình HTV ở Sài Gòn, tôi cố gắng tìm cách đưa lên bài thơ đặc biệt không thể quên của Hữu Loan: Màu tím hoa sim.
Những câu thơ dung dị đến tận cùng, cũng yêu thương đến tận cùng, và cũng đau đến tận cùng. Mở đầu cứ thủ thỉ như lời chuyện trò. Mà đúng hơn, là lời tự mình trò chuyện với mình:
Nàng có ba người anh
Đi bộ đội
Những em nàng
Có em chưa biết nói
.
Tôi
Người Vệ quốc quân
Xa gia đình
Yêu nàng
Như tình yêu em gái…
.
Ngày hợp hôn
Nàng
không đòi may áo cưới
Tôi mặc đồ quân nhân
Đôi giày đinh
Bết bùn đất hành quân
Nàng cười xinh xinh
Bên anh chồng
độc đáo
Đúng là độc đáo: một đám cưới độc đáo, một chú rể độc đáo, một cô dâu độc đáo.
Tôi ở đơn vị về
Cưới nhau xong là đi
Thật giản dị, thật hồn nhiên. Thế mà trong cái vui đã ẩn chứa cái buồn:
Từ chiến khu xa
Nhớ về ái ngại
Lấy chồng đời chiến chinh
Mấy người đi
Trở lại
.
Lỡ khi mình
Không về
Thì thương
Người vợ
Chờ
Bé bỏng
Chiều quê
Đẹp quá, tình yêu của người chồng. Nhưng sao mà buồn thế! Cứ như một dự cảm đau đớn:
Nhưng
Không chết
Người trai
Khói lửa
.
Mà chết
Người
Gái nhỏ
Hậu phương
Rồi dự cảm thành sự thật hiện ra ngay trước mắt:
Tôi về
không
gặp nàng
.
Má tôi ngồi
bên mộ con
Đầy bóng tối
.
Chiếc bình hoa ngày cưới
Thành
bình hương
Tàn lạnh
vây quanh
Khi tóc nàng xanh xanh
Ngắn chưa đầy búi
.
Em ơi
Giây phút cuối
Không được
nghe nhau nói
Không được trông nhau
Một lần
Kỷ niệm cũ ùa về:
Ngày xưa
Nàng yêu hoa sim tím
Áo nàng
màu tím hoa sim
.
Ngày xưa
Đèn khuya bóng nhỏ
Nàng vá cho chồng tấm áo
Ngày xưa…
Đúng là những nỗi đau chỉ thời chiến tranh mới có:
Một chiều rừng mưa
Ba người anh
Trên chiến trường Đông Bắc
Được tin
Em gái
Mất
Trước tin em lấy chồng
.
Một sớm thu về
Dờn dợn
Nước sông
Đứa em nhỏ
Lớn lên
Ngỡ ngàng
Trông
Ảnh chị
.
Những sớm thu về
Cỏ vàng
Chân mộ chí
Chao ôi, một đoạn thơ cuối cùng, đọc là không thể quên, bởi nó đi đến tận cùng nỗi buồn, tận cùng nỗi đau:
Những chiều hành quân
Qua những đồi hoa sim
Những đồi hoa sim
.
Những đồi hoa sim
Dài trong chiều
Không hết
Màu tím hoa sim
Tím chiều hoang biền biệt
.
Nhìn áo rách vai
Tôi hát trong màu hoa
Áo anh đứt chỉ đường tà
Vợ anh mất sớm mẹ già xa lâu…
.
Thật như một sự tình cờ cho thơ Việt Nam: cái chết bất ngờ của cô gái trẻ tên Ninh ở một làng quê Thanh Hoá, đã đưa đến cho thơ Việt Nam một bài thơ tình giản dị mà hay vô cùng. Đây là bài thơ tình hay nhất thời chiến, bài thơ tình hay nhất của thơ Việt Nam!
Tấm lòng một người chồng. Tấm lòng một người lính. Tấm lòng một nhà thơ..
Một màu tím cứ day dứt mãi lòng người!
