Văn Việt: Dương Kim Ngân sinh năm 1980 ở Hà Nội, đang sống ở Hà Nội và làm việc tại Công ty Linh Tâm, chuyên tư vấn về tâm lý tình cảm; cộng tác viên của CSAGA – Trung tâm Nghiên cứu và Ứng dụng Khoa học về Giới, Gia đình, Trẻ em, Vị thành niên. 

Chị có hai con nhỏ: con gái 9 tuổi, con trai hơn 2 tuổi và “thực sự mong muốn các con sống trong môi trường không còn những định kiến khiến chúng không thể sống theo cách chúng muốn”.  

Chị viết Trái Sầu đâu chỉ trong một buổi và đó là sáng tác đầu tiên của chị.

Tôi đọc Tháng ba, rét nàng Bân, thấy nhà văn Vũ Bằng ví quả Sầu đâu (xoan ta) giống như người đẹp u buồn, vì quả này trong héo, ngoài tươi, chả khác gì những mỹ nhân ngoài miệng thì cười mà thực ra hàng bữa vẫn chan cơm bằng nước mắt.

Lần đầu, tôi thấy thương cho họ.

Lần thứ hai, tôi thấy họ thật đáng thương.

Lần thứ ba, tôi thấy không chỉ họ, mà đa phần phụ nữ, từ thế hệ các bà, các mẹ, các chị, và cả tôi nữa, có thể đều giống thế, nghĩa là đều đáng thương cả. Chả kể là người đẹp hay người không đẹp.

Chuyện của bà nội:

Bà nội chắc chắn là người đẹp, theo đúng chuẩn mực xưa. Nghĩa là da trắng, người mảnh mai, răng đen hạt huyền, cổ cao ba ngấn… và rất nhiều những tiêu chuẩn khác về hình thức. Nghe kể lại là ngày bà trông cửa hàng đồ mây ở phố hàng Thiếc cho các cụ, đến mấy anh quan Pháp còn mê bà như điếu đổ.  

Nhưng bà chưa bao giờ thẳng thắn nhận là mình đẹp về hình thức, có lẽ, cũng giống như bất cứ phụ nữ cổ xưa nào khác, bà chỉ dám tự hào, dám tự kể và tự tin về vẻ đẹp tinh thần, cái nết của mình.

Bà lấy ông năm mười chín tuổi, và ngay lập tức đảm nhận vai trò “tề gia nội trợ” một cách háo hức. Cho đến ngày mất, bà luôn tâm niệm việc chăm sóc chồng con, chu toàn việc nhà chồng là thiên chức của người phụ nữ. Trên đôi vai mình, bà đã gánh cả gia đình và những niềm tự hào khắc khoải.

Mà bà tự hào về việc gì?

Ông nội là người đào hoa, ngày bà bắt đầu mang bố tôi trong lòng cũng là lúc ông đưa người phụ nữ khác về nhà sống. Bác cả kể rằng ông và người phụ nữ đó nằm giường bên trái thì bà cùng các bác nằm giường bên phải, không có đến một tấm ri-đô ngăn giữa.

Có vẻ bà không ghen, hay đã cố gắng để không tỏ là mình ghen. Bà hòa nhã với cô vợ hờ và vẫn phục tùng chồng. Bà coi việc “trai năm thê bẩy thiếp” là chuyện bình thường, bà phấn khởi thể hiện cái uy của vợ cả, của một phụ nữ biết điều, an phận và nhẫn nhịn chịu đựng cái gông “tam tòng tứ đức” từ mấy nghìn đời đè trên vai mình.  

Bác cả bảo mắt bố tôi giống hệt mắt nhân tình của ông, người phụ nữ mà bà nội có thể nhìn thấy từ giường nằm của mình mỗi đêm. Người phụ nữ ấy nằm gần bà, trong căn nhà của bà, yêu chồng bà và cũng được chồng bà yêu…

Tôi nghe nói khi hoài thai, đứa con trong bụng sẽ giống người mà mẹ hay nghĩ đến. Vậy là chắc chắn bà có nghĩ đến người phụ nữ đó, thậm chí là căm ghét, hận thù, tủi nhục, nhưng bề ngoài bà vẫn bình thản, vẫn tha thứ và rộng lượng. Đó như kiểu một phản xạ có điều kiện mà người ta phải luyện tập trong một thời gian dài. Rất có thể ngày bé bà hiếu động, tinh nghịch nhưng được rèn luyện để trở nên dịu dàng và thùy mị. Rất có thể bà muốn đi học, muốn thành một vĩ nhân, muốn đi đây đi đó, nhưng bị buộc thành một thiếu nữ đảm đang, yêu việc nhà và chỉ muốn ở trong nhà. Dần dà, khi phản xạ có điều kiện trở thành bản năng, bà thản nhiên chấp nhận nằm cạnh chồng mình cùng nhân tình của ông, mặc dù thật đau đớn.  

Mọi chuyện qua đi, những người vợ hờ của ông cũng qua đi, chỉ còn lại bà bên ông. Và bà thường tự hào về điều đó. Sau khi ông mất, vào những dịp giỗ chạp có đầy đủ họ hàng, bà vẫn nhắc lại câu chuyện đó như để chứng tỏ sự rộng lượng, đức hi sinh, lòng kiên nhẫn, vị tha mà một người phụ nữ, đại diện là bà có thể làm được. Liệu đó có phải là đôi cánh giúp bà vượt qua nỗi đau của sự tổn thương?

Chuyện về người phụ nữ tôi chưa từng gặp

Nghe mọi người nói bà ấy khổ vì nhìn trông cái dáng đã thấy không sướng. Tôi không giỏi về nhân tướng học nên không biết cái dáng sướng nó như thế nào và cái dáng khổ nó đáng sợ ra làm sao. Tôi chỉ nghĩ nếu gọi tóc xoăn tự nhiên là khổ thì chắc tai họa đã ập đến với  một phần năm dân số thế giới.

Dù chưa bao giờ gặp bà nhưng tôi có thể đôi phần cảm thấy nỗi đau đó. Trước hết bởi vì tôi là một con người, tôi là một người vợ và cuối cùng, tôi cũng là một người mẹ.

Có con người nào không đau đớn khi bị chà đạp, đánh đập? Có người vợ nào không tủi nhục khi luôn bị chồng nghi ngờ, ruồng rẫy, hắt hủi? Có người mẹ nào không đứt từng khúc ruột khi chứng kiến chồng mình mang đứa con chưa đầy hai tháng tuổi quẳng vào thùng rác – theo đúng nghĩa đen?

Luôn nghi ngờ bà không chung thủy và lấy chuyện đó như một cái cớ để che đậy thói ích kỉ, tính gia trưởng của mình, người đàn ông là chồng của bà, là cha của các con bà chưa bao giờ để cho vợ, con mình có một ngày hạnh phúc. Ông là giáo viên, từng làm phó hiệu trưởng trường Dân tộc Nội trú huyện Kỳ Sơn, tỉnh Nghệ An. Ông đủ khôn ngoan để luôn biết cách che đậy việc coi thường vợ con bằng cách vu cho họ những điều chưa bao giờ làm và cũng không thể làm.

Ông bảo vợ ngoại tình, theo trai dù bà chung thủy và hi vọng đến cùng quẫn rằng một ngày nào đó sẽ lại được chồng thương yêu và tin tưởng. Ông khẳng định từng ấy đứa trẻ bà có với ông là con người khác mặc dù chúng giống ông từ sợi tóc cho đến màu da, từ dòng máu cho đến mọi tế bào…

Ông vứt một đứa con mới hơn hai tháng tuổi vào thùng rác.

Ông đánh đập, hành hạ và ruồng rẫy một đứa con khác đến nỗi khi nó đã thành một người đàn ông tuổi bốn mươi, vẫn thấy sởn da gà bởi tiếng dép lốp ai đó đang đi giống tiếng roi da mà bố từng dùng để quất mình ngày trước.

…

Tôi không biết niềm tin của người phụ nữ ấy vào sự thay đổi của chồng lớn đến mức nào khi bà chấp nhận lén cho đi đứa con rứt ruột đẻ ra để làm hòa với chồng, để hi vọng ông tin tưởng và thương yêu mình. Đem cho đứa con là hành động tuyệt vọng nhất mà người mẹ đau khổ ấy có thể làm, dù biết rằng như thế nghĩa là:  

Khi nhìn thấy bất cứ đứa trẻ nào, mẹ sẽ luôn day dứt.

Khi nghe tiếng trẻ gọi “mẹ ơi”, mẹ sẽ giật mình quay lại, và thảng thốt nhận ra đó không phải tiếng con mình.

Vào những đêm đông, mẹ sẽ đau đớn đến đứt ruột, đứt gan khi không biết giờ này con ra sao, ai sẽ ôm con vào lòng, ai sẽ vuốt tóc và hôn lên vầng trán thơm mùi sữa, ai sẽ chăm sóc, nâng niu trong lòng mỗi khi con ốm đau, sài đẹn?

…

Tôi không biết những cố gắng của người vợ ấy cùng quẫn đến mức nào mà bà nhẫn nhịn khi thấy chồng đánh con đến ngất đi, đuổi nó ra khỏi nhà sống vất vưởng khi mới mười bốn, mười lăm tuổi. Đòn roi quất vào da thịt rồi có ngày sẽ lên da non, liền sẹo, nhưng đòn roi quất vào kí ức, quất vào tiềm thức sẽ mãi còn đó, thỉnh thoảng nó sẽ sống lại, tê tái và buốt giá đớn đau.

Bà đã hiến tế bản thân và con cái cho chồng. Đối với bà, chồng như vị thần ác mà mình vẫn tôn thờ, kính trọng. Tôi cảm thông với nỗi đau của bà, tôi tôn trọng niềm hi vọng và sự chờ đợi của bà nhưng làm sao tôi có thể đồng ý với với sự hi sinh bản thân mù quáng và tuyệt vọng đến vậy?

Thật khốn khổ, vị thần trong lòng bà, người chồng tham lam đó không chấp nhận từng ấy vật hiến tế. Ông ta vẫn bỏ bà đến với người phụ nữ khác, một người có thể không yêu ông ta như bà, chịu đựng ông ta như bà và thần phục ông ta như bà đã từng làm…

Vậy là rất có thể, với một số người, mọi sự hi sinh đều vô nghĩa. Sự chịu đựng, chờ đợi, hi vọng giống như đống củi chỉ tiếp thêm mồi cho đám lửa gia trưởng tham lam thêm bùng lên rừng rực.

Chuyện về những kẻ nô lệ của tự do

Mới tiếp xúc, ai cũng thấy em có vẻ rất tự do. Em có thể vừa có chồng vừa đi công tác quanh năm suốt tháng mà chả bao giờ bị anh ấy bảoi: Em ở nhà đi, sinh con đi, hay nấu cơm cho chồng ăn đi…

Nhưng tự do và có vẻ tự do lại rất khác nhau, mặc kệ hình thức biểu hiện của nó như thế nào!

Không ai hiểu vì sao cô gái bé nhỏ, điềm tĩnh và lơ đễnh đó lại luôn bị tự do thôi thúc. Dường như mỗi lần nghỉ ngơi, ở yên một chỗ hay gắn bó với một người đàn ông là em lại thấy hoảng sợ và bấn loạn. Có lẽ em sợ mình lại giống mẹ, lại tiếp tục cảnh sống trong căn nhà mờ mờ, dưới cái nhìn xoi mói, áp đặt của một ông chồng gia trưởng.

Em ngoại tình, thường thì phụ nữ ít nói ra điều đó. Nhưng em thì khác, em cần nói ra, cần đạp đổ mọi thành kiến, mọi bất bình đẳng giữa nam và nữ. Em muốn thoát khỏi cái vỏ bọc nhỏ bé là bản thân mình để vút lên như một cánh diều, dù là giữa cơn bão. Em khẳng định việc tìm kiếm tình yêu, mặc dù đã có chồng, và cười mỉa vào quan niệm “gái chính chuyên” mà người ta vẫn nói. Bị người đời dè bỉu thì sao? Khinh ghét thì có hề gì? Em có thể làm mọi chuyện để cảm thấy mình đang được tự do, để cảm thấy mình khác hẳn mẹ, khác hẳn sự phụ thuộc, chịu đựng và nhẫn nhục của bà.

Nhiều người nghĩ em đã thoát khỏi những ám ảnh trong quá khứ, nhưng đâu phải, những vết thương đó chưa bao giờ liền sẹo. Em khao khát tự do và bị nó chi phối đến từng giây, từng phút. Đời người, bị giam cầm bởi thành kiến cũng khổ, bị chi phối bởi bất bình đẳng cũng đau, nhưng trở thành nô lệ của tự do thì có hơn gì? Em sẽ hạnh phúc hơn nhiều nếu có thể nghỉ ngơi, có thể ở bên một người đàn ông mà mình yêu, mình cần, mà không cảm thấy hoảng sợ, day dứt và thôi thúc kiếm tìm.

Em giống một kẻ nô lệ của tự do, và làm tất cả chỉ để cảm thấy nó đang tồn tại quanh mình. 

Nghĩ đến nỗi đau của em, tôi nhớ đến bác gái cả, đến rổ lạc luộc và vẻ thảnh thơi của bác trong căn hộ tập thể chỉ hơn hai mươi mét vuông. Chẳng thể lí giải được vì sao tôi luôn cho rằng bác là một phụ nữ hoàn toàn tự do trong khi vẫn sắm vai bà nội trợ chính hiệu. Có lẽ bởi vì trong gia đình bác, mọi công việc đều được san sẻ theo kiểu ai giỏi việc gì thì làm việc đó. Bác trai có thể là người kiếm ra tiền, chịu trách nhiệm kinh tế, nhưng bác gái là người giỏi thu ra, vén vào, giỏi quản lý nhà cửa, con cái. Ai làm việc của người đấy một cách vui vẻ, cố gắng và sẵn sàng chia sẻ nếu người còn lại gặp khó khăn. Giả thử, nếu hai bác có đổi vai trò cho nhau được thì tôi chắc chắn rằng họ vẫn thoải mái và yêu thương như thế, chẳng có gì khác biệt.

Vậy nên, cứ mỗi buổi sáng, sau khi chồng đi dạy, bác bắt đầu ngồi trước ti vi cùng rổ lạc luộc và xem phim. Bác bình thản, vui vẻ và hoàn toàn tự do bởi đã luôn được làm điều mình thích, luôn được sống theo cách phù hợp và yêu thương những người cũng thật lòng thương yêu mình.

Hạnh phúc thật sự nằm ở đâu? Em, một người làm mọi việc để tư do hay bác tôi, một người tự do trong mọi việc mình làm?

Những câu hỏi của con gái

Ngày nhỏ, khi phải sớm học cách nội trợ, cơm nước và lo cho gia đình, tôi hỏi mẹ:

– Mẹ ơi, vì sao con phải nấu cơm còn em thì không?

Và câu trả lời tôi nhận được thường là:

– Vì con là con gái, còn em là con trai.

Nếu tôi hỏi tiếp:

– Mẹ ơi, vì sao con gái phải nấu ăn, còn con trai thì không?

Và bà sẽ luôn trả lời:

– Vì con gái phải lo chuyện trong nhà, còn con trai thì phải lo chuyện lớn ngoài xã hội.

Vậy là, dù chỉ cách nhau có một tuổi nhưng thế giới của tôi và em trai dường như trái ngược hẳn. Trong lúc em vui vẻ chơi với đám bạn ngoài đường thì tôi ở nhà nhặt rau, vo gạo. Còn khi em đi hết biển này đến núi khác thì tôi ngồi trong phòng học khâu vá và cách nhận biết thế nào là một miếng thịt ngon.

Ngày tôi lấy chồng, Mẹ khấp khởi mừng vì đã đào tạo được một cô dâu tốt, biết nội trợ, dịu dàng, ngoan ngoãn. Chắc mẹ nghĩ, phụ nữ chỉ cần cái vốn như vậy để đảm bảo một cuộc sống hạnh phúc sau này và mãi mãi về sau.

Oái oăm thay, việc nấu ăn ngon, biết may vá và chăm sóc nhà cửa, con cái không giúp cuộc sống của tôi hạnh phúc theo ước nguyện của mẹ. Kinh nghiệm trong chuyện chọn một mớ rau ngon hay chặt một đĩa thịt gà đẹp chẳng thể ngăn cản những biến cố lớn đến với gia đình nhỏ của tôi. Chồng tôi không thành công trong làm ăn nhưng một người được dạy dỗ để chỉ làm công việc nội trợ như tôi khó lòng cùng anh chia sẻ những khó khăn về mặt kinh tế. Vào lúc đó, tôi bắt đầu nghĩ về công việc riêng và những gì mình có thể làm được ngoài phòng bếp và mấy cái toa-lét phải cọ rửa hàng ngày. Rất có thể hai chúng tôi đang tự khóa mình vào một cái khung cố định trong khi bản thân là những tấm hình động và luôn cần không gian để vẫy vùng.

Tôi nhớ đến một câu chuyện, đại thể là như thế này:

Anh chồng thích nấu ăn, nhưng cô vợ lại nghĩ đó là sở thích kì quặc và khó chấp nhận với một người đàn ông nên cả hai rất hay mâu thuẫn. Một hôm, anh chồng rán cá, anh để nguyên con để trang trí lên đĩa cho đẹp, nhưng cô vợ cứ khăng khăng phải cắt đôi rồi mới rán. Cô bảo: mẹ em nói rán cá thì phải cắt đôi mới ngon. Tức khí, anh chồng gọi điện cho mẹ vợ hỏi rõ lý do tại sao cứ phải cắt đôi con cá. Bà trả lời là từ thời mẹ bà đã làm như vậy, nên bà cứ thế học theo. Anh chàng lại tiếp tục gọi cho mẹ của mẹ vợ, tức là bà ngoại của vợ. Cụ cười móm mém, bảo rằng phải cắt đôi con cá rồi mới rán vì ngày xưa nhà nghèo, không có chảo to, nên mới cần làm như thế…

Nghe nói sau khi biết được nguyên nhân khiến con cá phải cắt đôi, vợ anh chàng này không bao giờ khó chịu khi thấy chồng nấu ăn nữa. Cô ấy biết rằng, đàn ông cũng như phụ nữ, đều có thể thích và nấu ăn ngon được như nhau.

Nhìn lại chồng mình, tôi thấy thương cho anh, và cả cho tôi nữa,vì trong khi anh cố gồng mình để làm một người đàn ông – theo tiêu chuẩn đàn ông của nhiều người – thì tôi cũng cố gồng mình để không khỏi thoát cái mẫu người phụ nữ – theo tiêu chuẩn phụ nữ của nhiều người. Chúng tôi đều giống nhau, như con cá bị cắt khúc nằm trong cái chảo định kiến bé tí tẹo, đang cố gắng để tự gắn liền mà không biết rằng mọi việc chỉ là cần chuyển sang một cái chảo rộng hơn.  

***

Tôi đã đọc bài thơ Hỏi của Giả Bình Ao từ nhỏ và cố gắng tìm lại được nó vì rất muốn đọc cho con gái mình nghe:

Hỏi

Mẹ ơi, mẹ bảo quả táo trên cây chín đỏ là nhờ có mặt trời. Thế thì củ cải đỏ lớn lên trong lòng đất vì sao mà đỏ?
Mẹ ơi, mẹ bảo gà trống gáy thì trời sáng, thế sao gà trống chết rồi mà trời vẫn sáng?

Mẹ ơi, mẹ bảo con không nên hỏi mẹ như vậy, vì làm mẹ không bao giờ sai. Vậy thì con cũng sẽ không bao giờ sai, vì sau này con cũng là mẹ.

Thật tuyệt vời, vì con gái chúng ta một ngày nào đó cũng sẽ làm mẹ, và cháu cũng sẽ nhận được những câu hỏi như trước kia tôi từng hỏi. Chỉ có điều, sẽ là một câu trả lời khác hẳn, kiểu như:

– Mẹ ơi, vì sao con phải học nấu ăn?

– Vì rất có thể, một hôm nào đó, chồng con sẽ mệt, và con cần chia sẻ việc nhà với chàng ta, đúng không nào?

Tác giả gửi Văn Việt.

*

*       *

Đêm ấy hắn không ngủ được.

Hắn nghĩ tới xà lim, tới khu phạt đang chờ hắn. Đó là một khu nhà nhỏ xây riêng. Tường gạch, mái bê-tông khuất nẻo sau một lùm cây rậm. Chứ không giống những nơi giam tù thường, tường là những cây gỗ bằng bắp chân ken sít nhau, mái lá…

Hắn đã nằm xà lim ở P hơn một năm trong khi giam cứu. Nhưng không thể so sánh được với những xà lim ở VQ. Ai đã ở những xà lim này khi ra không còn hình người nữa.

Chính Vũ Lượng đã ở xà lim bẩy ngày. Kỷ luật với Lượng là mười ngày cùm, húp cháo loãng. Đó là thời gian hai người ở toán văn nghệ. Ở toán này thì nhàn. Cũng phải giồng giọt, cày xới, cũng có thợ cày, nhưng còn tập diễn kịch “Người mẹ địch hậu”, tập hát “Tiếng chày trên sóc Bom Bo”. Nhưng đói. Văn nghệ sĩ thuộc toán văn nghệ trại VQ này cũng đói. Món cải thiện duy nhất là ớt chỉ thiên. Nơi toán văn nghệ sơ tán là một hẻm rừng. Không biết ai đã trồng mấy cây ớt chỉ thiên, nhú quả nào, vặt quả ấy, ăn chỉ thấy hôi xì. Có lần hắn vạch lá tìm được một quả già còn sót, ăn cay mà nhớ tự do cồn cào.

Một cú tạt tập thể vĩ đại của toán văn nghệ đã làm xôn xao cả trại. Gặt hái được nhiều mà cuối cùng chẳng ra gì. Cũng chẳng ngờ đâu sự tình lại xảy ra như vậy. Một buổi chiều đi xới sắn ở nương sắn mới đốt trở về, ông quản giáo, ông vũ trang tự nhiên thấy tù chạy hết vào rừng. Ông Vui quản giáo phụ trách toán, kéo violon tàm tạm, vốn dĩ rất lành, thét:

– Làm cái gì thế?

Ông vũ trang gầm lên:

– Đứng lại!

– Nổi loạn à à à…!

Không ai nghe. Những bộ quần áo xám chạy đến bìa rừng. Hắn lao theo anh em.

Những tiếng súng cảnh cáo xé màng nhĩ. Mặc. Một rừng ớt chỉ thiên chĩa những quả đỏ ối lên giời. Nằm mơ cũng chẳng thấy. Băng qua một con suối. Vượt lên một vạt toàn cỏ săng và những cây con lúp xúp. Tới giáp rừng già. Rừng ớt lưu niên đại thụ sum suê, chen chúc, có thể trèo lên được.

Lại những tiếng súng bắn lên trời. Không gì giữ được anh em tù dừng lại. Tất cả lao tới như hoá dại. Ngắt. Hái. Suốt cả quả xanh, bẻ cả cành. Rồi một tiếng súng đanh. Hình như có tiếng kêu hoảng hốt:

– Chết rồi!

– Chết rồi!

Nhưng chẳng ai để ý. Những bàn tay vượn vẫn thoăn thoắt nhét ớt vào túi. Vất ớt vào nón. Vận ớt vào người. Đổ nước đi để nhét ớt vào cặp lồng, vào ống bương.

Ông vũ trang còn trẻ hơn ông Thanh Vân chạy đến, mặt tái mét, run lên vì xúc động.

Một tiếng súng đanh ngay tại chỗ làm mọi người dừng hết việc hái lượm. Mặt ông đằng đằng sát khí:

– Tôi… bắn…

– Quay về ngay! Tôi bắn!

Ông Vui nắm chắc khẩu súng lực, bước tới, nhìn bọn hắn đầy vẻ căm thù:

– Tập hợp!

Cho đến lúc ấy hắn mới biết A Thềnh, một trong những thợ cày của toán, đã trúng đạn, nằm vật trên đám cỏ săng, cạnh những cây ớt ngoài cùng.

Ông vũ trang, khẩu tiểu liên báng rỗng lăm lăm:

– Tất cả tập hợp bên suối!

Cả toán mang ớt đi cạnh xác A Thềnh nằm nghiêng co quắp. Hắn liếc nhanh: A Thềnh mồm há hốc, chiếc răng vàng sáng loé giữa hàm răng nâu xỉn bắt đầu rụng, áo bông xanh vỡ toang. Máu còn đang sủi bọt từ ngực qua áo tràn xuống đất thành vũng. Những quả ớt chín, những quả ớt xanh, cả lá ớt nữa trong bàn tay A Thềnh xoè năm ngón.

Hắn thấy nhói ở ngực và là người đầu tiên dốc cặp lồng ớt xuống đất. Hắn cảm thấy có máu A Thềnh ở đó.

Tới suối, hai ông cán bộ bắt tập hợp và khám rất kỹ. Một quả ớt cũng không lọt.

Bọn hắn ủ rũ đi về buồng. A Thềnh nằm lại. Cán ở lại. Cùng ông vũ trang. Chắc là để làm biên bản.

May cho bọn hắn. Dạo ấy đang B52. Trừ anh em quản chế và nhà bếp, các toán sơ tán cả ngày lẫn đêm. Nếu không, tất cả hẳn đã vào xà lim. Với lại cũng chẳng xà lim đâu mà cùm cả một toán năm sáu chục người. Bọn hắn chỉ bị hạ mức ăn xuống chín ki-lô. Phải nói rằng đói lả.

Đói và nhớ A Thềnh, người Nùng già đã đem lại cho bọn hắn nhiều phút cười thả phanh. Nhất là Lượng. Vì Lượng hay trêu chọc A Thềnh hơn cả. Bởi vì bọn hắn đã tìm ra điểm yếu của A Thềnh: A Thềnh rất sợ bị coi là lẩm cẩm.

Đi làm về, mỏi nhừ, đói, một tay xách bị quần áo ướt một tay xách đồ đựng nước, rã rời cả phần xác lẫn phần hồn, rã rời đến từng sợi tóc, bọn hắn trêu A Thềnh cho vui lên một tý. A Thềnh suýt soát sáu mươi, mặt đẹp, má hóp, tay xách một ống bương nước dài dễ đến nửa thùng nước. A Thềnh có cách đi rất lạ. Chân cứ vất ra đằng trước, ngửa ngửa đầu về phía sau, kiểu đi của những người chuyên lên dốc, xuống dốc, không quen đi ở đường bằng.

Một anh từ phía sau tiến lên, đi ngang A Thềnh buông một câu:

– A Thềnh lẩm cẩm rồi.

A Thềnh giật mình như bị đụng vào chỗ hiểm, đính chính ngay, giọng vẫn nhẹ nhàng:

– Tôi. Không. Lậm. Cậm. Đâu.

Một anh khác tiến lên thế chỗ anh vừa nãy:

– A Thềnh lẩm cẩm đấy. Tôi bảo thật đấy.

A Thềnh nghiêm mặt cất giọng cao đã hơi run run, giọng của người bị xúc phạm:

– Tôi! Không! Lậm! Cậm! Đâu!

Anh thứ ba bước lên với giọng khinh bỉ ra mặt:

– Lẩm cẩm thế còn cứ chối. Nhận đi!

A Thềnh có vẻ mặt tử vì đạo của người kiên quyết đấu tranh cho sự thật, bảo vệ chân lý trước bọn xuyên tạc trắng trợn:

– TÔI! KHÔNG! LẬM! CẬM! ĐÂU!

Theo thế xa luân chiến, Lượng đang đi đằng trước, đứng lại chờ A Thềnh. Cằm vuông, má hóp, râu ria, Lượng quát anh em không được trêu Thềnh pác. Mặt A Thềnh dịu lại. A Thềnh nhìn Lượng trìu mến và cảm động. Lượng nắm tay A Thềnh, ngả hẳn vào vai A Thềnh, đầu gối chạm cả vào cái ống bương đựng nước của A Thềnh, thân mật nỉ non:

– Chỉ có tôi quí Thềnh pác. Thềnh pác có đồng ý thế không?

A Thềnh gật gật sung sướng, tuy môi vẫn hơi run run vì vẫn chưa nguôi tức giận. Nhưng thấy tất cả mọi người, kể cả già Đô tóc hoa râm, mặt chằng chịt những vết nhăn sâu hoắm, cũng long lanh cặp mắt chờ đón trận cuời sắp tới, thì A Thềnh lại cảnh giác. Lượng càng ỏn thót:

– Chúng nó xấu với Thềnh pác lắm. Chỉ tôi tốt, tôi mới nói thật với Thềnh pác thôi.

A Thềnh dãn mặt ra chờ đợi. Lượng nói to dằn từng tiếng:

– Thềnh pác lẩm cẩm quá rồi !

Vừa nói, Lượng vừa du A Thềnh ra và cười hề hề.

Tất cả phá lên cười. Cười ngặt nghẽo. Cười chảy cả nước mắt. A Thềnh loạng choạng vì bị Lượng đẩy, gắng đứng vững, mặt đỏ tía, gầm lên với trời xanh:

– TÔI!! KHÔNG!! LẬM!! CẬM!! ĐÂU!!

Và đi vượt lên, chân lại càng vất ra phía trước. Những người tù ít cười nhất, lầm lũi nhất cũng cười. Lê Bá Di cười, già Đô cười. Già Đô đi cạnh hắn, cái áo bông xanh vá víu, chằm đụp những mụn vá bạc phếch xé ra từ những quần áo tù rách mủn (mấy năm tù cái áo bông của già cũ quá rồi, trông già đeo kính cặm cụi vá áo, khâu bít-tất thật rất sầu đời).

Già cười sảng khoái trước trò chơi của Lượng. Già bảo hắn: “Không biết A Thềnh có biết lẩm cẩm là gì không mà sợ thế?” Và gọi to:

– A Thềnh này. Tiếng Kinh lẩm cẩm là tốt đấy. Người lẩm cẩm là người quý lắm à. Tốt lắm à. Bành lắm à.

A Thềnh giận. A Thềnh không thèm trả lời ai nữa. Hình như A Thềnh cũng chỉ biết mỗi câu tiếng Kinh  “Tôi. Không. Lậm. Cậm. Đâu”, khi nói cứ ngắt ra từng chữ.

Vắng A Thềnh. Con người cao dong dỏng. Mặt đẹp. Má hóp. Cái ống bương nước quá khổ. Buồn. Buồn nhưng phải làm sao cho vui lên. Lượng tìm cách bắt chuyện với anh Mán. Anh Mán hoàn toàn không nói được tiếng Kinh. Anh em người dân tộc cho biết anh ta mồ côi bố mẹ. Đi ở chăn trâu. Làm cháy rừng. Tập trung cải tạo. Điều kỳ lạ là anh ta cũng số lẻ. Anh Mán từ QN lên VQ cùng một chuyến với hắn. Cao lớn, lộc ngộc. Quần áo tù cỡ đại mặc vẫn ngắn cũn cỡn. Mặt mũi vuông vức nhưng ngây ngô. Suốt tháng chẳng thấy nói, chẳng thấy cười. Cũng chẳng biết anh ta buồn hay vui. Nhưng rõ ràng anh ta biết rét biết đói. Vớ được cái gì cũng ăn. Kể cả dế sống. Mùa rét thích sưởi. Quàng chăn sợi đi làm. Quản giáo bắt để chăn ở trại. Rồi thấy anh ta không có cái áo rét nào lại cho mang đi, nhưng bắt phải gấp gọn khi qua cổng trại. Cao hơn mọi người một cái đầu, một nách kẹp cái chăn, nách kia kẹp đôi guốc mộc tự đẽo to như cái hòm, anh Mán là hình ảnh vui mắt nhất trong lúc đi ra đi vào cổng trại mùa đông năm ấy. Đến chỗ làm, đứng ở ruộng khoai, nương sắn, tấm áo choàng phấp phới lại càng buồn cười. Lượng gọi anh là Ô-ten-lô. Thấy toán đi làm về rầu rĩ quá, Lượng đến quàng tay anh Mán:

– Ô-ten-lô. Anh tên là Ô-ten-lô phải không?

Đứng chỉ đến vai anh Mán, Lượng ngước cặp mắt long lanh nhìn lên chờ đợi. Khuôn mặt vàng vàng của anh Mán cúi xuống. Một cái nhìn hoá đá. Một khuôn mặt hoá đá. Lượng kéo hẳn cái chăn đầy rệp của anh Mán khoác trên vai, quấn vào mình:

– Đét-đê-mô-na đâu? Đét-đê-mô-na đẹp lắm. Vợ anh đẹp lắm. Nó có tắc cho anh không?

Im lặng. Như không nghe thấy. Như không có Lượng đang ôm ngang sườn.

– À thôi. Đang đói. Không nói chuyện tình yêu. Đúng rồi, đói bỏ mẹ còn yêu đương gì.

Và Lượng chuyển gam:

– Thế, thế hôm nay bắt được mấy con nhái rồi?

Anh Mán vẫn đi. Vẫn là hoá đá. Vẫn là câm lặng. Bình thản. Nghiêm trang. Không một dấu vết phản xạ.

Lượng lắc đầu, rời anh ta ra:

– Chịu bố!

Lượng là nhân vật nổi trong toán. Vì tật háu đói. Vì tính tình lăng xăng.

Vì Lượng số đen. Hễ tạt cái gì ra tấm ra miếng một tý như nhổ sắn, bẻ bắp cải… y như rằng bị tít.

Lượng còn nổi vì giọng hát và dàn dựng những tốp ca. Khi tập, Lượng lĩnh xướng. Tiếng Lượng vang vang:

– Ơi cô gái ơi! Đã bao đêm canh bên nòng súng…

Cán, có số năm tù bằng Phổ, mười tám năm, là toán trưởng toán văn nghệ. Nghe anh em nói lại, Cán là Việt kiều về thăm đất nước. Khi xách va-li ra sân bay thì được mời ở lại vì có những hoạt động nghi vấn (anh em cũng không biết rõ là những hoạt động gì) bị nghi là gián điệp và vào tù. Mười tám năm, bao nhiêu của ngon vật lạ đều do trại cung cấp, Cán rụng mười bảy cái răng và thong manh. Cán bảo Lượng:

– Lượng ở ngoài chắc nhiều em mê lắm nhỉ?

Lượng được phân công gánh cơm, một việc mọi người đều mơ ước: Được gần nhà bếp. Được đi về một mình. Không có quản giáo đi cùng. Rộng rãi thời gian. Không giấu được phấn khởi, Lượng bảo hắn:

– Lượng ổn rồi, Lượng sẽ chú ý đến anh.

Đường xa, nhiều dốc, nhiều suối, gánh cơm canh cho mấy chục người ăn, Lượng so vai, rụt cổ, gân cổ đỏ rực, nổi lên như lươn, mồ hôi ướt đầm áo. Lượng coi thường vất vả. Lượng tươi hơn hớn. Lượng đã giữ lời hứa: Cho hắn khi dúm muối, khi bọc ớt. Hắn thái ớt ngâm muối trong túi ni-lông, thêm vào đó mấy đọt măng või luộc. Mặn mặn, chua chua, cay cay, thơm nữa. Coi như một món thức ăn mặn.

Cái dạo mới lên đây, Lượng đói suốt ngày. Đến nỗi một hôm thấy già Đô kêu đầy bụng, không ăn hết suất cơm (thực ra sau khi mấy anh tù chết, già hoảng không thiết sống) Lượng thốt lên rất thành thật “Sướng nhỉ!” Thấy ai ăn cái gì, mắt Lượng cứ sáng lên, cứ phải nhìn vào đấy một tý. Lượng không làm chủ được bản thân mình trước miếng ăn. Hắn thông cảm với Lượng. Ai mới vào mà không bị thế. Ăn ít, không có chất, làm nhiều, giao nước. Đến bữa cơm, cố giữ mình bình tĩnh, hắn vẫn ăn như hổ đói. Lùa. Nhai. Nuốt. Hắn ăn mà không hiểu mình ăn gì. Khi biết mình đang ăn cơm, muốn nghiền ngẫm nhẩn nha, thưởng thức hương vị bùi bùi, ngòn ngọt của cơm độn ngô, hay vị deo dẻo của sợi mì lẫn trong cơm thì cái cùi-dìa đã vét quèn quẹt xuống đáy bát men rồi. Mới sáu giờ chiều, bị nhốt nằm trong buồng nhìn ra thung lũng đã đói. Đã mong đến bữa mì sáng mai. Hắn đã viết thư cho vợ hắn: Anh nghĩ tới em không nhiều hơn nghĩ tới mẩu sắn, củ khoai nhặt được ở dọc đường. Ai mới vào tù cũng phải qua cảnh đói vàng mắt ấy. Đúng là vàng mắt. Có lúc mắt chl nhìn thấy chập chờn một đốm vàng vàng.

Lượng may, Lượng rút ngắn được thời gian đó. Anh em trong toán ghét cái tươi hơn hớn của Lượng. “Nó bành”. “Chỉ có mình là meo⁽¹⁾ thôi”. “Có hôm nó gánh vào rừng khợp no cháy”. “Không có đâu”. Bán tín bán nghi.

Một hôm trại được ăn cá mè. Tin đồn xôn xao từ mấy hôm trước. Cũng là tù nói tội nghe thôi ⁽²⁾, nhưng thường đúng. Anh em hướng về khoản gia vị: ớt, rau thơm, củ sả. Cái gì cũng phải có củ sả.

Bao nhiêu lâu nay thèm chất tanh. Lại cá tươi mới tuyệt. Chứ thứ cá khô mục, nấu riêu chỉ thấy xương sống, xương đầu, hốc mắt vàng khè như xương cải mả chìm trong thứ nước nâu nâu, đục đục, lờ lờ thì nói làm gì. Tanh và khắm đến lộn mửa. (Khi thấy xoong riêu cá khô ấy, hắn ngạc nhiên: Thì ra nhà tù mình cũng cho tù ăn cá mục). Lần này là cá mè tươi thứ thiệt. Thật tràn trề hy vọng và mong đợi từng giờ. Gần trưa mọi người ngong ngóng về phía con suối, nơi cái đầu cui cúi, cái đòn gánh cong trĩu trên hai vai rụt lại của Vũ Lượng vẫn hiện ra.

Khi Vũ Lượng lội qua khúc suối lượn quanh lối mòn tới gần bìa rừng, nhìn cái đòn gánh nhún nhảy, mọi người hỏi to:

– Có không?

Vũ Lượng gào lên:

– Có!

Ai cũng biết là có gì. Vũ Lượng lấy vạt áo tù lau mồ hôi đang túa ra đầy mặt để lộ ra cái bụng lông lá bóng ướt mặc dù đang mùa rét. Cân chuyên chia cơm đến trước tiên. Cân cũng về toán văn nghệ, đóng vai nữ rất giống. Có lẽ vì nước da Cân còn sáng và quan trọng hơn, vẻ mặt Cân còn có cái linh hoạt chứ không bì bì, chết như những người tù khác. Vẻ mặt Cân vẫn còn sống động, vẫn còn nói lên hỉ, nộ, ai lạc của đời thường. Cân reo:

– Cá mè.

Anh em quây quanh những xoong cơm, những xoong cá mè kho xăm xắp nước. Thế rồi, không biết ai đã nói gì với ông quản giáo. Từ trong lán ông bước ra:

– Không được chia vội. Để đấy đã.

(1) đói

(2) Tin đồn

Tất cả ngơ ngác. Ông bắt Lượng gánh mấy xoong cá mè trở về nhà bếp.

Không chờ cá, anh em chia cơm ăn với những thứ gì mình có, mình sột sệt được. Trưa ấy thì sột sệt lu bù. Tranh thủ sột sệt.

Lát sau ông áp tải Lượng ra. Mặt ông hầm hầm:

– Chia đi!

Những xoong cá lần này quả có đầy hơn thật. Nhà bếp đã bù. Lượng đã ăn cá dọc đường. Chẳng biết mấy con. Lượng bị vào xà lim. Hắn còn nhớ hôm Lượng được tha từ xà lim ra, tuy Lượng mới bị cùm, ăn cháo loãng có bảy ngày, chưa hết hạn.

Cũng may là hôm ấy, ông thiếu tá chánh giám thị trông coi cả bốn phân trại từ trại trong ra nói chuyện. Cả trại được nghỉ làm, lên hội trường nghe ông nói. Ông nói rất lạ. Trái ngược hoàn toàn với những điều hắn được dạy dỗ, đối xử. Từ ngày vào tù hắn chỉ quen nghe sỉ vả. Nghe mạt sát. Bọn hắn là một lũ tội phạm. Mỗi người một kiểu khác nhau, nhưng cùng phạm những tội ác với nhân dân, với cách mạng, với Đảng. Bọn hắn là địch. Còn nguy hiểm hơn địch. Pháp, Mỹ, mũi lõ mắt xanh, cầm súng bắn vào nhân dân, ai cũng nhận ra. Nhưng bọn hắn khó nhận diện hơn, nên càng nguy hiểm. Tội lỗi ấy không đáng được đối xử như những con người. Không đáng thở bầu không khí chung với nhân dân. Không đáng được gọi là người Việt Nam, một dân tộc anh hùng. Dân tộc xấu hổ vì bọn hắn. Tuy nhiên Đảng vẫn tin tưởng ở cái phần người còn lại trong mỗi kẻ bọn hắn. Đảng nhen nhúm chút phần còn sót lại ấy.

Và bọn hắn được đối xử đúng như vậy. Con trâu cày, con lợn giống còn được các ông quản giáo vỗ về, vuốt ve tình cảm. Bọn hắn, không ai dám mơ tưởng đến hạnh phúc lớn lao ấy. Một lời động viên thông cảm thôi cũng không dám màng. Không được như những cây rau. Luống rau cải bắp, luống rau muống có sâu, hắn phải đem bình vô-pha-tôc ra xịt ngay. (Bọn hắn ốm thử đi xin viên thuốc ở chỗ ông Chắn, công an y tá xem). Gặp ai cũng phải gọi là ông, là bà. Gặp bà công an kế toán bế con trai lên bốn đi chơi là phải kính cẩn:

– Bà với ông đi chơi ạ!

Nhưng hôm ấy ông chánh giám thị nói rất lạ. Không xỉ vả mạt sát ai hết. Lại giảng về hai chữ đồng bào. Cùng một bào thai. Cùng một bọc. Cùng máu đỏ da vàng. Con Rồng, cháu Tiên. Ông nói mọi người phải quên dĩ vãng. Quá khứ là quá khứ. Quá khứ đã qua rồi. Tương lai mới là quan trọng. Phải nghĩ đến tương lai. Đoàn kết xây dựng một nước Việt Nam của Vua Hùng để lại. Ai nghĩ đến quá khứ là tội lỗi. Thật lạ. Nghe mà mát ruột, mát gan. Nghe mà nghi hoặc. Mà cảnh giác. Mà co người lại. Ông nói: Các anh không phải gọi chúng tôi là ông nữa. Mà gọi là anh. Là chị. Rằng chúng tôi sẽ giao cho các anh tự quản. Giao hẳn chìa khoá cho các anh. Sao lại không nhỉ. Rằng từ nay mỗi bữa sẽ có nhiều món ăn. Rất lạ. Lạ đến mức không tin được. Không một ai tin. Tất cả im phăng phắc. Theo dõi từng câu từng ý. Từng điệu bộ, cử chỉ. Từng nét mặt. Như trẻ con theo dõi xiếc. Theo dõi người dạy thú. Người tung hứng. Người ảo thuật. Hắn liên hệ đến bài báo mà Phổ mới đọc cho cả B cùng nghe, sau tin về toà án Bertrand Russell: Xoá bỏ hận thù, khôi phục tình thương. Nhiễu điều phủ lấy giá gương, người trong một nước phải thương nhau cùng. Rất phi giai cấp. Rất mất lập trường. Khác hẳn những bài báo trước đó.

Giữa lúc ấy có tiếng thét to, đều, ngắt ra từng tiếng của anh em bị phạt xà lim:

– Chúng – tôi – xin – được – nghe – ông- chánh – giám – thị – nói – chuyện.

Đó là sáng kiến của Lượng. Chắt mang cháo xuống xà lim, nói cho Lượng tin quan trọng ấy. Cả năm ông chánh giám thị mới ở trại trong ra trại ngoài một lần. Tận dụng cơ hội, Lượng gọi to anh em ở các xà lim khác, thống nhất gào lên, vì ở xà lim đến hội trường khá xa. Ông chánh giám thị lúc đầu không để ý. Nhưng cái điệp khúc ấy cứ lặp đi lặp lại từ phía sau núi vọng lại ông lắng nghe.

– Cái gì thế nhỉ?

Tù chỉ đợi có thế.

– Báo cáo ông, anh em ở xà lim xin được nghe ông nói chuyện ạ.

Ông như chợt hiểu. Hình như đến lúc này ông mới biết trong trại của ông có những người ấy. Ông lại đang nói về tình thương, nghĩa đồng bào, nên thản nhiên nhất đời, ông hạ lệnh:

– Cho các anh ấy ra.

Vũ Lượng đi ra. Xiêu xiêu. Cùng nhiều người nữa. Hắn chưa bao giờ nom thấy Vũ Lượng như thế. Râu quai nón đen sì, kín má. Mắt trũng sâu, lông mày rậm. Tóc rối. Cợp. Áo bông xanh rộng thùng thình. Quần tù xám bạc. Lượng bị mất máu nghiêm trọng. Lượng trông thấy hắn, bước tới. Hắn nhích chỗ, dành cho Lượng. Lượng đứng nghiêm:

– Báo cáo ông chánh giám thị, chúng tôi, anh em trong xà lim có mặt.

– Các anh ngồi xuống.

Lượng ngồi cạnh hắn. Nghĩa là cách dãy trên cùng khoảng ba bốn hàng. Tất cả ngồi bệt xuống những miếng gỗ đặt song song trên nền đất. Hắn nắm chặt tay Lượng. Lượng nói khẽ:

– Meo lắm.

Không biết bằng cách nào, (giờ hắn cũng không nhớ) hắn đã có cái bánh mì đưa cho Lượng. Lượng bóp chặt cái bánh, hai tay khoanh trên đầu gối nhô cao, gục đầu xuống ngoạm. Bàn tay Lượng rứt bánh mì, rứt rất mạnh vì bánh dai, nhưng lại cố để không có một chuyển động đáng ngờ nào. Lượng cúi đầu nhai. Lượng gục đầu ngoạm và rứt. Vai hơi lắc sau mỗi cái rứt. Cái hàm râu ria chuyển động, nghiền, nghiền.

Lượng thở. Phì phò. Ăn gần hết cái bánh Lượng mới ngừng một tý, ngước đôi mắt trắng sâu lên sân khấu cao, nơí ông chánh giám thị đang đứng trước bục.

Xà lim là như thế.

Hắn sẽ vào xà lim. Củ su hào. Túi than. Nắm rau thơm. Quá đủ rồi.
Hắn trằn trọc, lo lắng, suy nghĩ. Gần năm năm tù hắn chưa phải vào những khu nhà biệt lập, hẻo lánh vắng vẻ ấy, trừ hơn một năm giam cứu. Hắn không sợ vào đó là vi phạm kỷ luật, sẽ bị kéo dài thời gian lao cải. Cũng như hắn không tin cải tạo tốt thì sớm được trở về. Không ai tin điều đó, mặc cho quản giáo nói, giám thị nói. Đôi bên quá hiểu nhau rồi. Người nói cứ nói. Thừa hiểu mình nói dối, chẳng ai tin, nhưng cứ nói. Rất thành thật. Thiết tha. Thuyết giảng chân lý. Thuyết giảng con đường. Người nghe làm ra vẻ chăm chú. Rất chăm chú. Mê say. Nhận thức đường đi. Sáng lòng, sáng mắt. Tuy biết tỏng rằng người nói cũng chẳng mảy may tin vào những điều họ nói, thì mình tin sao được. Nhưng vẫn làm ra vẻ tin. Tin thật. Tin lắm. Xuýt xoa, tấm tắc, dù biết người nói nhìn thấu ruột gan mình. Vở diễn cứ thế kéo dài từ năm này sang năm khác. Và vì không ai dám nói ra sự thực ấy, nên vở vẫn cứ diễn. Cứ giả cách nói. Giả cách nghe. Giả cách tin tưởng.

Có là loài vật đâu mà không hiểu được điều sờ sờ ra trước mắt. Nguyễn

Văn Phổ cải tạo tốt thế mà mười tám năm đã được về đâu. Anh em Cầu Giát, Ba Làng đã được về đâu. Tù án hôm trước đánh nhau, hôm sau hết án vẫn được về. Tập trung cải tạo lâu hay chóng là tuỳ thuộc vào tình hình chính trị xã hội chung, đâu có phải vì chấp hành nội qui. Lại càng không phải vì nắm lá rau thơm. Hắn rất thích rau thơm. Gặp là hắn hái. Mùi tàu, rau húng láng, húng chó, rau mùi… Mà mang những thứ ấy về cũng chẳng việc gì. Có lần trực trại khám, bắt được cũng bỏ qua. Hắn đã láu, nhưng không qua được mắt ông ta. Hắn cho các thứ rau thơm vào túi ni-lông, gói vào giữa cái khăn mặt ướt, cầm tay, đi qua chỗ khám, về trại một cách thản nhiên.

– Anh kia! Đứng lại!

Hắn bình tĩnh quay lại, chành miệng bị ra trước mặt ông trực trại một cách tự tin. Bị của hắn hôm ấy chỉ có bộ quần áo ướt giặt ở suối sau khi lao động. Cái điếu cày đã súc sạch nước điếu, kỳ cọ sạch sẽ, cái ca rỗng.

Nhưng ông trực trại, hôm ấy cũng là ông Thanh Vân, không thèm ngó vào bị. Ông bảo hắn:

– Giở khăn mặt ra.

Hắn tưởng ông ta thu túi rau thơm, nhưng ông chỉ nói:

– Các anh tài lắm.

Rồi ông lắc đầu, vẻ không hiểu nổi:

– Ăn cái gì mà hôm nào cũng có anh mang rau thơm vào trại?

Ông không thu. Có lẽ ông chỉ muốn tỏ rằng đừng có qua mặt ông. Không nổi đâu. Ông biết hết. Ông lờ đi cho thì được đấy thôi.

Hắn thầm cảm ơn ông quản giáo và rất muốn nói với ông: “Thưa ông, ông không hiểu chúng tôi. Rau thơm là hương vị của gia đình, hương vị của tự do”.

Nhai ngọn húng, ngọn mùi làm sao không nhớ đến ngày giỗ, ngày tết, ngày ăn tươi, ngày có khách, bố mẹ, vợ con quây quần đầm ấm. Nhớ đến, sống lại những giờ phút ấy. Và nghĩ rằng, tin rằng vẫn còn những cái ấy, kể cả những mùi rau thơm ấy đang đợi mình ở thế giới bên kia. Dù có phải ở đây năm năm, mười năm, hai mươi năm hoặc lâu hơn nữa, thì vẫn còn những cái đó chờ đợi và có thêm nghị lực để vượt qua từng ngày. Từng ngày. Từng ngày một. Hắn nghĩ ngợi, trở mình và thở dài. Già Đô nằm cạnh, khe khẽ:

– Cụ chưa ngủ à?

Hắn chưa đến bốn mươi. Khi bị bắt mới băm tư tuổi. Nhưng già Đô vẫn gọi hắn bằng cụ. Trong tù không được ông ông tôi tôi. Đó là nội qui. Nó lẫn và hạ thấp tiếng ông khi gọi ông quản giáo. Tiếng ông chỉ để nói với cán bộ.

– Chưa.

– Tôi cũng không ngủ được.

Hắn ngồi dậy nói to:

– Báo cáo. Tôi, Nguyễn Văn Tuấn, số tù CR880. Dậy hút điếu thuốc.

Hắn nói vu vơ như vậy, vì đó cũng là nội qui. Hắn đang tra thuốc vào nõ thì ở mãi phía cuối, gần nhà mét có tiếng nói:

– Tôi, Nguyễn Văn Dự, số tù BM229, dậy bắt cái tóp⁽¹⁾ của anh Tuấn.

Thế là không được kéo cho đã, kéo đúng qui cách. Qui cách hút thuốc trong tù đã được tiêu chuẩn hoá. Sẽ nói sau về những cái điếu cầy tiêu chuẩn, nổi tiếng và những người hút thuốc nổi tiếng trong trại. Qui cách hút thuốc lào đầu tiên là mồi thuốc không to, không nhỏ. Vê vừa phải và đặt nó nằm gọn trong cái nõ sạch bong không có tí xỉ nào. Đóm ké, làm bằng gỗ ké, lột dễ như lột giang, trắng, mềm, còn tươi nước cũng cháy đượm. Hắn lúc nào cũng có từng nắm đóm ấy của anh em toán lâm sản cho. Chỉ một khúc gỗ ké bằng cổ tay, lột ra, hút bại.

Đưa đóm vào bập bập mấy cái, kéo vừa phải, lia ngọn lửa quanh cho cháy hết mồi thuốc và dùng hơi dâng nước trong điếu lên sát miệng nõ như nước triều dâng cho tàn thuốc tắt, kết lại thành một viên. Hất mạnh cái điếu, xì một ít nước ra với tàn thuốc. Động tác xì này thật tuyệt. Đầu hơi cúi xuống, rồi hất mạnh lên. Cái tàn có thể bay vòng cầu, qua đầu người khác, rơi đúng chỗ mình muốn cách đó vài ba mét (hắn đã đạt trình độ xạ thủ ấy), nghỉ một tý (có người còn lấy tay xoa xoa miệng điếu) rồi mới ngửa đầu, đưa điếu lên, kéo nhanh một hơi dài. Động tác cuối cùng này cũng lắm cách. Nhiều người đặt điếu chếch về một bên mép mà rít. Phần lớn những anh tù trẻ, tập trung hình sự, cánh lái xe… thích như vậy. Hắn thuộc trường phái chân phương (anh em tù tập trung chính trị thường thuộc trường phái chân phương), hắn úp miệng điếu vào giữa mồm. Tiếng điếu rúc lên lanh lảnh. Rời điếu ra. Thừ thượt một lúc. Rồi nhả khói. Đê mê.

Có anh bắt tóp mất hẳn thú ấy. Chỉ dám kéo một ít. Dành thuốc và dành cả khói lại trong điếu. Qui trình bị phá vỡ, mà lại vỡ ở phần kết thúc tuyệt vời nhất.

Dự biết ý, thì thào:

– Anh cứ kéo mạnh đi.

(1) Hút xái

Hắn lắc đầu đưa điếu cho Dự: “Đủ rồi”.

Dự kéo cái tóp và làm ra vẻ say sưa. Hắn biết Dự hút thế này chẳng ăn thua gì. Cũng như hắn, chẳng đã. Hắn lấy ra gói thuốc lào chỉ còn lại bằng nắm tay, nhưng ưu điểm là được lèn rất chặt để chống mốc, rút ra mấy sợi đưa cho Dự. Dự vê vê lại: Khoảng ba điếu. Dự gật gật với hắn, ra ý cám ơn. Hắn bảo khẽ: “Hút đi”. Dự lắc đầu. Rồi Dự bám vào cái trụ gỗ vuông thẫm bóng, tụt xuống về chỗ. Dự không hút, Dự để dành. Từ chỗ gần nhà mét, có tiếng Dự: “Tôi, Nguyễn Văn Dự số tù BM229 bắt tóp xong, về chỗ”.

*

*        *

Già Đô lúc đó mới dậy hút. Hút thuốc lào đêm không cần kéo cho kêu. Chỉ hạ điếu để điều chỉnh mức nước điếu là sẽ có tiếng kêu vừa phải. Già Đô lo cho hắn. Già không nói, nhưng hắn biết. Sự im lặng của già cũng là một lời động viên, một sự chia sẻ. Già là công nhân kỹ thuật của một xí nghiệp cơ khí, cũng bị đưa lên QN với hắn một lần. Tới QN hắn với già Đô cùng về một toán: toán tăng gia. Hắn làm đơn kêu oan, già Đô cũng làm đơn kêu oan. Nhưng không ai nói với ai. Hắn không biết già mắc tội gì. Chỉ biết khi từ Trần Phú ra đi, già mày râu nhẵn nhụi. Lên đây già bắt đầu để râu. Mãi về sau, khi thân nhau, hắn mới biết già Đô đã lang bạt nhiều nơi đến thế. Già là một lính thợ Pháp quốc trong đại chiến thế giới thứ hai. Từ Pháp già đã tới Algérie, Maroc (cái lý lịch ấy thật tai vạ cho già). Già đã là thợ đốt lò dưới con tàu Commerce Maritimes thuộc hãng Đầu Ngựa. Hải Phòng – Marseille là hành trình những năm tuổi trẻ của già. Làm được hai năm già thôi việc. Chỉ vì già không chịu được những lời mắng nhiếc của chủ, những “Cochon!”⁽¹⁾, những “Espèce d’andouille”⁽²⁾ từ miệng những người Pháp mỗi khi già làm chưa vừa mắt bọn chúng. Già nắm chặt cán xẻng, mắt long lên:

– Ông không được phép sỉ nhục tôi.

Già bỏ tàu lên thành phố Marseille. Vào quán rượu quen. Uống. Uống nhiều. Và không trở về tàu nữa. Lang thang ở Marseille cho đến đồng frăng cuối cùng, già tìm được việc làm trong một xưởng sửa chữa xe có động cơ. Từ xe gắn máy, các loại ô-tô tới xe nâng, cần cẩu. Tại đây già bị động viên vào một đơn vị cơ giới. Già sang Maroc, Algérie, vẫn làm nhiệm vụ sửa xe.

(1) Đồ lợn

(2) Giống ngu xuẩn

Đại chiến thế giới thứ hai kết thúc. Già trở về Marseille. Trở về xưởng cũ. Lấy vợ. Cô Jeannette bán hoa quả ở gần bến cảng lớn bổng lên khiến già ngỡ ngàng, xao xuyến. Hai vợ chồng vay vốn mở một tiệm rượu nhỏ. Khách là những người phu pooc-tê, những thuỷ thủ, những người thợ nhan nhản ở thành phố Marseille.

Rồi già biết quê nhà đã được độc lập. Niềm sung sướng lớn lao và nỗi nhớ quê hương, nỗi sầu biệt xứ bỗng cồn cào trong lòng không chịu nổi. Càng không chịu nổi khi biết tin hiệp nghị Genève đã ký kết. Một nửa đất nước được độc lập. Lại thêm thôi thúc vì chủ tịch Hồ Chí Minh, lãnh đạo đất nước là người từng lâu năm ở Pháp, cũng từng là một mạch-lô. Già về nước. Khi đó bà Jeannette đã sinh cho già một cô con gái xinh đẹp, có nước da trắng của bà, có mái tóc và đôi mắt đen của già Đô. Mặc bà vợ khóc can ngăn, già nhất định về nước. Rồi già sẽ sang đón bà về. Độc lập rồi, xây dựng sẽ rất nhanh. Đất nước sẽ phát triển rất nhanh. Dân tộc ta thông minh, cần cù, chịu khó lại được bao nước giúp đỡ. Đất nước đang cần những bàn tay như già.

Già vào làm ở xí nghiệp cơ khí T. Đó là những ngày hạnh phúc. Già bảo vậy. Khi đó xí nghiệp được phục hồi từ một cơ sở cũ của Pháp. Điều mấu chốt là phải có việc làm, phải có được hợp đồng sản xuất đầu tiên. Vận may đã đến với xí nghiệp.

Giám đốc đi cùng với già trên chiếc xe Java 05 lên Thái Nguyên. Già đã bỏ một ngày xem xét, sửa chữa chiếc xe tòng tọc này đạt mức tốt nhất. Ở đó có một nhà máy giấy cần được khôi phục. Đi lên suôn sẻ. Công việc thì hơi kinh. Nhà máy giấy bị bom. Các bộ phận hoen gỉ rải rác trong rừng, lẫn với cây cối. Người ta hỏi giám đốc của già:

– Các anh làm được không?

Già không biết giám đốc trả lời thế nào vì già quá biết mấy cái máy tiện cổ lỗ của xí nghiệp. Nhưng giám đốc cười khì:

– Có gì mà không làm được. Nhà máy tôi là nhà máy cơ khí mà. Rỗi, mời các anh xuống tham quan xí nghiệp.

Thật đúng là khẩu khí của một giám đốc, một người thợ công binh xưởng.

Tìm được việc làm, hai người phấn khởi phóng xe về. Chiếc Java 05 không phụ công già sửa lăn nhanh trên con đường bụi đất đỏ. Tới thị xã Thái Nguyên già bị công an huýt còi, kiểm tra bằng. Cả hai người đều không có bằng và cũng không có tiền nộp phạt.

Vét các túi chỉ còn sáu hào. Ngồi trong đồn công an, giám đốc bảo họ:

– Các anh còn giữ chúng tôi lâu thì cho chúng tôi báo cơm.

Sự việc không biết ra sao, nếu không có một anh công an đi xe máy Terrot hai ống xả về đồn. Nhìn chiếc xe phụt khói và nghe tiếng máy giảm từ từ trước khi dừng hẳn, già Đô bảo:

– Xe bị rơ séc-măng. Xăng xuống không đều. Ga kẹt.

Anh công an xuống xe nhìn già, ngơ ngác:

– Đúng. Xe đi chậm bị gằn. Cứ phải phóng nhanh mới êm. Sao bác biết?

– Nghe tiếng máy tôi biết. Để tôi sửa cho.

Già lấy đồ nghề mang theo ra. Họ xúm lại quanh già, thành kính nhìn những động tác của già, thành kính nhìn già tháo gỡ, vặn siết các bộ phận máy.

Sau vài lần nổ thử, già nhảy lên xe, phóng chậm và tăng ga đi về cuối phố. Rồi già trở lại, già lượn vòng số 8, già chồm xe vượt qua một cái rãnh nhỏ và đột ngột khựng lại. Đó là những trò thông thường của các chàng sửa xe ở Marseille.

– Được rồi đấy. Nhưng khói vẫn đen. Phải thay séc-măng. Khi nào có tôi thay cho.

Cả đồn công an tròn xoe mắt nhìn già, kính phục một người thợ lành nghề, một diễn viên xiếc tài ba trong nghề lái mô-tô. Họ cảm ơn và mời hai người khách ra về, không quên dặn:

– Lần sau đi nhớ mang bằng lái xe, hai bác nhé.

Còn sáu hào. Mỗi người một bát phở trâu trên dọc đường đi.

Công việc khôi phục nhà máy giấy bắt đầu. Xí nghiệp cơ khí T sống lại. Già nhận phần khó khăn nhất: Khôi phục nồi hơi của máy xeo giấy. Già thử áp lực nồi hơi bằng nước. Già “bút-sê” những lỗ thủng vì mảnh bom bằng đồng đỏ…

Mấy năm sống gian khổ, nhưng già sung sướng vì đã toại nguyện. Già đã được làm việc cho Tổ Quốc.

Ông giám đốc rất quí già. Nhưng rồi ông giám đốc chuyển đi. Ông Phin giám đốc mới, từ Sở chuyển về.

Những năm tháng nặng nề của già bắt đầu.

Muốn tạo nên một không khí hoàn toàn mới, ông giám đốc Phin xét nét những người mà ông cho là thân cận với ông giám đốc cũ. Già Đô cũng nằm trong diện ấy. Nhưng già không quan tâm. Già nghĩ: Già chỉ muốn làm việc. Ông giám đốc nào mà chẳng muốn người dưới quyền làm việc. Ít họp công đoàn, không chịu viết bích báo, già bị nhận xét là chuyên môn thuần tuý. Cái lý lịch đi lính cho Pháp hẳn có một tác dụng quan trọng khác nữa. Không được là đốc công, già bị chuyển về tổ cơ điện làm thợ, với lý do đó là một ngành quan trọng: “Khâu yếu hiện nay, phải tăng cường đề chuẩn bị tốt cho sản xuất”. Người thay già nhận chức đốc công là cháu ông Phin mới thợ bậc bốn.

Già không quan tâm đến điều ấy. Già cũng không quan tâm đến chuyện ông Phin có xe đạp phân phối rồi lại nhận phiếu mua xe đạp phân phối nữa, mà là chuyện ông lấy sắt thép trong xây dựng cơ bản về xây một căn nhà cho ông. Chính ông trưởng ngành cơ điện biết rõ xe ô-tô chở sắt thẳng từ kho kim khí về nhà ông. Dư luận xì xầm, nhưng không ai dám nói. Họp ngành, già nêu ý kiến. Không ai hưởng ứng già, mặc dù ngoài cuộc họp họ rất ủng hộ già. Hội nghị công nhân viên chức, già nêu vấn đề. Không ai giải quyết. Ông giám đốc kỷ luật già vì tội đã vu cáo ông ta. Ông chuyển già đi dọn nhà tiêu, quét xung quanh khu làm việc, hạ xuống bậc lương khởi điểm. Già kiện lên Sở. Ông giám đốc Sở, một thành uỷ viên, bác đơn của già. Già bị đuổi việc và cũng bị đuổi luôn khỏi chiếc giường một trong khu tập thể.

Không có gia đình, già bơ vơ.

Già đấu tranh theo kiểu Pháp: Làm một cái biểu ngữ. Ngồi ngay cổng xí nghiệp. Tay cầm biểu ngữ. Chữ kẻ trong miếng gỗ dán vuông, có cọc cắm ấy là: Phản đối giám đốc xí nghiệp T vô cớ sa thải công nhân.

Thế là già vào Trần Phú. Già lên QN. Trong tù già cô đơn như ngoài đời già cô đơn. Một hôm xếp hàng đi làm, nhớ đến một bài thơ của Vũ Hoàng Chương, hắn khe khẽ đọc. Già ngồi phía trước quay lại:

– Vẫn yêu đời nhỉ?

Đến lúc ngồi nghỉ ở bờ suối, hắn hát một mình bài hát hồi hắn học tiểu học, không hát mà ư ử trong cổ thành nhịp điệu:

Liberté. Liberté chérie ⁽¹⁾

(1) Tự do, tự do thân yêu ơi

à toi, mon coeur

à toi, ma vie ⁽¹⁾

Thế là già hát thành lời. Tất nhiên là lời Pháp. Già không biết Lê cũng có mặt ở đó. Lê còn trẻ, chưa đến ba mươi, mặt trái xoan, nhưng nhiều trứng cá quá, nên trông cứ thâm sì. Mắt sắc, cứ đảo quanh. Thông minh hay gian giảo. Có lẽ gian giảo nhiều hơn. Lê cũng từ Trần Phú, từ bê dê với hắn chuyển lên. Lê là tù án. Một lịch ⁽²⁾. Về tội gì Lê không nói. Nhưng khi Lê nhận cáo trạng, anh em giật lấy xem và biết tội của Lê: Đột vòm ⁽³⁾ vào nhà các cô gái công trường ăn cắp hai va-li quần áo (họ ghét còn nói là hai va-li ấy toàn xi-líp diềm bâu và vải màn hành kinh).

Lê bị cả bê dê ⁽⁴⁾ ghét. Trong những buổi học tập về tội lỗi, về chính sách cải tạo nhân đạo của Đảng, hễ Lê bắt đầu ngồi thẳng lưng và liếm môi là bọn hắn biết Lê sắp phát biểu. Lê liếm môi trên, liếm môi dưới mấy cái liền như kiểu tra dầu mỡ trước khi vận hành máy. Sau đó bọn hắn chờ động tác thứ hai: giơ tay. Cách Lê giơ tay nó dứt khoát, tin tưởng với một ngón tay trỏ chỉ ra phía trước và bốn tiếng kèm theo rất nhanh: “Tôi có ý kiến”.

Lê nói. Bây giờ mới là giai đoạn cơ bản trong nỗi khiếp sợ của bọn hắn. Lê nói. Lý luận. Thực tiễn. Sự nhân đạo. Tội lỗi của phạm. Thái độ trong chúng ta. Sự thành khẩn. Chỉ có một con đường. Đánh kẻ chạy đi, không ai đánh kẻ chạy lại. Ngày xưa kim ngân phá luật lệ. Nén bạc đâm toạc tờ giấy. Bây giờ pháp luật nghiêm minh. Trị bệnh cứu người. Con người là vốn quí nhất. Tính nhân đạo. Tính ưu việt. Công ơn Đảng, Bác. Tội lỗi chúng ta. Quân giải phóng Miền Nam anh dũng hy sinh. Miền Bắc cánh đồng năm tấn. Tương lai xán lạn.

Lê nói dài. Nhiều. Đúng. Thông suốt. Cháo chảy.

Bọn hắn nghe và nhìn vào môi Lê. Hễ Lê còn liếm môi thì bài diễn văn của Lê còn…

Mắt Lê đăm đăm nhìn vào đám thính giả vô hình. Buổi học tập nào Lê cũng nói ngần ấy điều như vậy. Có lẽ người ta cũng ngờ ngợ rằng Lê đã thấm nhuần, Lê ăn năn hối hận, nếu không có một sự việc xảy ra: Lê yểm một cái

(1) Trái tim ta thuộc về người

 Cuộc đời ta thuộc về người

(2) năm

(3) vào nhà, ăn cắp

(4) B. D. Buồng D

bánh mì trong lúc chia. Thế là màn kịch của Lê đổ nhào. Bị xử một gậy ⁽¹⁾, Lê kêu nặng quá. Và Lê mong được ở lại Trần Phú. Thế nhưng Lê lại phải đi trại Trung ương. Lê cay cú lắm.

Lê đi trước hắn. Hắn gặp lại Lê ở QN, cùng toán. Lê lao động hăng. Tích cực bẩm, sớ. Để được giảm án. Lê đã bóp cổ Voòng Kỷ Mình để Voòng Kỷ Mình lè ra khỏi miệng quả vải thiều vừa tạt được, nhưng chưa nuốt trôi xuống cổ. Lê cầm quả vải ướt nhoe nhoét ấy đi báo cán bộ.

Già Đô hát bằng tiếng Pháp trước mặt Lê có nghĩa là trước mặt cán bộ. Già bị gọi lên giáo dục: Không được nói tiếng nước ngoài. Nói tiếng nước ngoài là phạm nội qui. Già cãi: “Tôi không nói chuyện bằng tiếng nước ngoài. Tôi chỉ hát vài câu tiếng Pháp thôi. Thế còn anh em người dân tộc nói tiếng Hoa thì sao?”

Già cãi rất có lý. Đúng là anh em người dân tộc toàn nói với nhau bằng tiếng Hoa. Đến nỗi hắn cũng thuộc những câu như: “Kỷ tố tỉm” (mấy giờ rồi) “Thủ ngồ mẩu kéng là chà” (đói không sợ bẩn) “Cổi trầu hẩu, tắc kin mìn nhị xập xây tỉm, tỉu háy cái lẩu phồ” (cải tạo tốt, được gặp mặt hai bốn tiếng, ngủ với vợ). Đó là những câu ngồi nhổ cỏ xọng lên cho vui. Và những câu chửi “Tỉu cái nẩu nả, tỉu cái nẩu mủ…”

Cái lý ấy của già khiến già bị phạt. Ba ngày xà lim, hạ mức ăn xuống chín ki-lô. Già đã hiểu cái điều hắn hiểu từ trước, nhưng chính hắn cũng không thực hiện được: Đừng cãi lý với kẻ mạnh. Kỳ ấy hắn mới nhận tiếp tế. Hắn tặng già Đô mấy suất cơm để già Đô ăn thêm, còn lại phơi khô. Đó là một hành động cho máu.

Thế rồi tình cờ, già Đô với hắn nằm cạnh nhau khi chuyển buồng. Hắn với già ăn chung. Để bù lại những thứ già được hưởng của hắn, già tích cực tạt. Và già để râu. Có lẽ già hiểu cái thứ đấu tranh kiểu Pháp ấy hại già. Để râu có lợi hơn. Có thể vì thế mà chóng được về cũng nên.

Râu già Đô mọc nhanh. Dài và hoa râm. Tóc già rễ tre. Râu già rễ tre. Chỗ râu mép lại được hai chòm lông mũi nhọn hoắt cũng rễ tre và cũng hoa râm xông ra chi viện. Khi ăn râu mép, râu cằm, lông mũi trông đến buồn cười. Già rất giữ ý. Già chỉ ăn một ít những thứ tiếp tế hắn lấy ra, mặc dù già tạt được kha khá. Già có thể nướng khoai ngay trước mặt cán bộ mà cán bộ không biết. Già kiếm được cả quả bí xanh gọt vỏ đưa cho hắn xuống suối ăn

(1) năm tù

sống, mát ruột suốt nửa ngày.

Chiến công lớn nhất của già là già đã tóm gọn được một con rồng đất, to bằng cổ tay. Già đang làm thịt một con chão chuộc ở dưới suối thì có tiếng động ngay dưới tảng đá cuội lớn già ngồi. Già ngó xuống: Một con rồng đất. Già vồ hụt. Nó chạy nhanh. Chạy như kiểu thằn lằn và nó chắc cũng là một loại thằn lằn, nhưng có vây lưng từ gáy xuống tới đuôi. Tóm lại: Một chú khủng long bé tý và nhanh nhẹn. Già đuổi, nó leo lên cây. Bò rất nhanh. Tới lưng chừng, nó dừng lại, ngỏng cổ lên nghe ngóng. Già Đô bám vào thân cây leo lên. Thấy động, con rồng đất leo lên cao nữa.

Anh tù nuôi ong Nông Văn Thắng, người Tày, đang đi tìm những tổ ong rừng, bắt về gây đàn cho trại, khi đó cũng có mặt. Anh kêu to:

– Đừng lên, nó chuyển sang cây khác mất đấy.

Thắng rời gốc cây trong đó có những con ong bay vụt ra. Thắng huýt sáo. Con rồng đất ngỏng cổ lên nghe. Thắng bảo:

– Giống này, cứ huýt sáo là nó đứng yên cho bắt.

Nhưng không ai có thể leo lên cành cây chót vót. Thắng giúp già Đô làm cái thòng lọng. Anh chặt một cây nứa dài vót phần ngọn dẻo, làm một cái tròng. Già Đô cầm cây nứa leo lên. Vừa leo vừa huýt sáo. Hoá ra già Đô huýt sáo trong và rất hay.

Liberté, Liberté chérie!

à toi, mon coeur

à toi, ma vie

Đó là khúc hát về tự do đã đưa già tới kỷ luật. Nhưng lúc này già chỉ huýt sáo, chứ không hát lời. Nghe tiếng sáo về tự do, con rồng đất ngây ra. Đến khi già Đô đứng vững trên một cành cây, giơ cái thòng lọng lên cao hơn đầu con rồng đất thì già không huýt sáo được nữa. Già nín thở. Thế là tất cả anh em dưới đất đều huýt sáo. Như một bầy hoạ mi. Chỉ trừ Lê, Lê không thèm nhìn già Đô, không thèm nhìn con rồng. Lê nhìn vào hốc cây nhỏ bên suối, nơi những con ong thợ từ đấy bay vụt ra. Lê lẩm bẩm:

– Tổ này phải bao nhiêu là mật. Ngày nào mình cũng đi qua mà không biết.

Không ai để ý đến Lê. Tất cả đều dẩu mồm ra huýt sáo và nhìn lên già Đô, nhìn lên cái thòng lọng đang hạ dần xuống, run run, đảo đảo trên đầu con vật vẫn ngây ra nghe tiếng nhạc, (Sau này hắn nghĩ. Thật lắm loài chết vì nghệ thuật và thích thú với triết lý ấy của mình.)

– Được rồi!

Tiếng reo đồng thanh như tiếng những người xem bóng đá khi bóng vào lưới.

Con vật giãy giụa. Già Đô tròng tuyệt diệu. Đúng cổ. Già thả chúc cái tròng xuống. Thắng đỡ lấy cây nứa.

Thịt con rồng đất trắng nõn, hai thăn lưng tròn chắc như thăn lợn. Trông thế mà gần miệng cái ca của hắn. Khi làm lòng, già còn bắt được mấy con cua cắp vào lòng. Thắng lợi thật giòn giã.

Hai người ăn được ba ngày. Họ không mời Thắng. Họ biết Thắng chẳng thiếu gì. Mật ong với Thắng là thứ bình thường. Cả trứng gà nữa. Da Thắng đỏ au.

Khi từ Q.N chuyển lên VQ, hắn và già Đô cùng chung một cái khoá tay. Chia nhau mỗi người một nửa chiếc còng số 8. Hắn tay phải, già Đô tay trái. Không biết đi đâu, vì sao phải đi. Đến cuối thị trấn, xe dừng cho anh em tù đi đái. Cứ đôi một nhảy xuống. Hắn và già Đô “hai ba nào” nhảy rất đều. Nếu lệch nhau, kéo nhau ngã dúi, còng số 8 cắt vào đến xương.

Trải qua thử thách năm tháng, hắn biết già Đô quí hắn. Già không ngủ được cũng vì lo cho hắn. Hắn động viên lại già:

– Không có chuyện gì đâu. Cụ cứ yên tâm.

Hắn hút một điếu nữa, lần này được kéo thoải mái, rồi nằm xuống. Già Đô cũng nằm. Lẻ tẻ mấy người nữa dậy hút thuốc hoặc vào nhà mét. Anh em nằm im đấy thôi chứ ít người ngủ được.

Những đêm mất ngủ trong tù thật khủng khiếp. Có những điều gì không nghĩ đến. Cả những chi tiết hồi còn bé tí tưởng đã quên hẳn rồi bỗng vụt sống lại. Như hắn đã nhớ tới một sáng mồng năm tháng Năm, ngủ dậy thấy trời mưa mà hắn buồn mãi. Hắn nghĩ ngay: Phải “giết sâu bọ” trong nhà, ăn chè đỗ đen trong nhà, không được ra ngoài sân. Hắn còn nhớ rõ cái sân sáng hôm đó. Rơm tươi ướt đẫm nước mưa. Cây dâu ở phía góc sân cũng thế.

Hắn gọi mẹ, chìa mười đầu ngón tay, mười đầu ngón chân về phía mẹ. Hắn rút những cuốn lá ở các đầu ngón tay, đầu ngón chân ra. Móng tay móng chân hắn đỏ lừ. Có một cuộn lá rơi ra trong lúc ngủ. Ngón ấy không đỏ bằng các ngón khác. Thôi cũng được. Mẹ hắn cầm bàn tay bé xíu của hắn ấp lên mặt. Hắn ôm lấy mẹ.

Đêm nay hắn lại nhớ tới buổi sớm Tết Đoan ngọ ấy. Mẹ ơi. Mẹ chẳng ngờ con lớn lên lại đến nông nỗi này.

Phía sàn bên kia có tiếng “xạch”. Dưới ánh lù mù của ngọn đèn không thông phong ở cửa nhà mét, khói nhiều mà sáng ít, hắn thấy Hợp khe khẽ vén màn đứng lên. Rồi tiếng xuýt xoa, thất vọng của Hợp “Bé quá!” Cái bẫy chuột của Hợp đã sập. Cái bẫy làm bằng miếng gỗ con, với một khúc dây thép uốn có lò xo. Hợp đặt trên giá, lẫn vào đám nội vụ. Không biết Hợp lấy gì làm mồi?

Lâu lắm lại thấy “xạch” một cái nữa. Rồi lại tiếng Hợp thất vọng một mình: “Bé quá”. Làm gì có chuột to. Chuột to đã bị Dự bắt chén hết rồi. Chạy vun vút trên giá là những con chuột nhắt. Con nhỏ lông xám và con to lông vàng hươm. Hắn nghĩ cũng có thể Hợp bẩm thật. Hợp khổ quá. Vợ Hợp đã bỏ Hợp. Chẳng còn ai lên tiếp tế. Hợp đét. Hợp meo. Ngay thuốc lào cũng gay. Hắn không hiểu làm sao Hợp vẫn có thuốc lào hút. Trong khi ấy hắn nhận tắc. Tiếng giở các túi ni-lông đựng thức ăn cứ loạt soạt loạt soạt ở chỗ hắn làm Hợp không chịu được. Có thể thế.

Lại có tiếng “xạch”. Bẫy lại sập. Và tiếng Hợp reo khe khẽ: “Đây rồi”. Có lẽ đã nửa đêm. “Báo cáo. Tôi, Nguyễn Văn Tuấn, số tù CR880, dậy đi đái”. Hắn vào nhà mét. Khai cay mũi, chảy nước mắt. Nhà mét ngày nào cũng cọ rửa, nhưng anh em về chỉ một tiếng là đã khai cay mắt. Hắn nhắm mắt, nín thở, đái, co bụng lại mà đái cho nhanh. Cái mùi khai thật khó tả: Nó đặc sếnh, có thể bốc vào tay được. Nó có gai cứa vào lỗ mũi, chọc lên óc như kim loại. Như rắc ớt vào mắt. Sau này đi làm, hắn đã ngửi lại mùi nhà mét ở xí nghiệp. Đó là mùi trong nhà máy lạnh bị bục ống ga. Có công nhân đã ngất ngay tại chỗ. Thợ sửa chữa vào đó phải đeo mặt nạ.

Mùi a-mô-ni-ắc.

Văn Việt: Di viết một phần truyện này (Đây là thời đại của chúng tôi – ban đầu có tên Tôi không thích đi học) khi đang là học sinh cấp ba. Sau đó, được gợi ý liệu có thể viết thành một truyện có tính “truyện” hơn, cô đã biến nó thành Mũi tên như dưới đây.

cho những ai đã từng là học sinh, và đang là

1.

Từ sáng thứ hai, người ta không ngừng nói về cô ấy. Ý tôi là, trên ti vi, trên báo giấy, trên báo mạng hay chỉ đơn giản là truyền miệng từ người này qua người khác. Họ nói rất nhiều. Họ hầu hết bình phẩm. Đúng là người đàn bà xấu số.

Tôi biết cô ấy hồi cấp một. Cô lúc nào cũng ủ rũ, chẳng bao giờ tham gia vào các hoạt động tập thể như cảnh sắt bắt kẻ trộm hay cá sấu lên bờ. Cô có một nhóm bạn nhỏ, vài đứa con gái, thi thoảng có một thằng con trai. Đứa con trai này cũng chẳng chơi với ai trong lớp. Hồi ấy tôi không có mấy ấn tượng về đứa trẻ này. Tôi muốn nói, cô ấy đáng lẽ cũng chỉ là một bạn học từng ngồi phía trên tôi vào năm lớp bốn mà thôi.

Hết cấp một chúng tôi vào học tại một trường cấp hai liên thông. Vậy là chúng tôi học với nhau bốn năm nữa. Không rõ vì lí do gì, tôi bắt đầu tìm cách nói chuyện với cô. Lên lớp tám, chúng tôi được xếp ngồi gần nhau. Tôi phát hiện ra rằng cô ấy thích vẽ điên cuồng và có một niềm đam mê khác là đọc. Không phải đọc sách hay đọc truyện tranh hay một cái gì cụ thể, cô ấy chỉ đơn giản là có niềm khoái cảm lạ thường với việc đọc mà thôi. Khi không còn gì để đọc, cô đọc sách ngữ văn và lịch sử. Đọc hết sách giáo khoa rồi, cô mượn quyển từ điển anh-việt của tôi để đọc trong giờ ra chơi.

Suốt những năm cấp hai, tôi có một vài bạn gái. Hầu hết là học sinh trong trường. Họ lớn hơn hoặc nhỏ hơn tôi, họ cao hơn tôi hoặc thấp hơn tôi. Họ giàu có hơn tôi và họ đi học bằng xe máy. Tôi cặp kè với họ một thời gian, rồi sau đợt nghỉ hè ai đi đường nấy.

Tôi lên cấp ba cũng tuần tự y như vậy. Đi học, tốt nghiệp, thi đại học, ra trường, kiếm việc làm, ổn định cuộc sống, có bạn gái, ngủ với nhau ba lần một tuần, thi thoảng ra ngoại ô chơi hoặc vào công viên hóng gió. Tôi không gặp lại cô ấy nữa.

Thứ sáu vừa rồi, trong khi công ty liên hoan mừng tất niên, tôi chui vào một góc và lên mạng kiểm tra kết quả trận đấu ngày hôm trước. Việc xem tỉ số chỉ mất độ mười lăm giây cộng trừ năm giây chờ mạng chạy, nhưng thực lòng tôi thấy mệt và hơi bia rượu làm dạ dày tôi đau. Tôi nán lại trong văn phòng một lát và lướt mạng. Trong lúc xem các tin tức về kinh tế chính trị chuyện hài các kiểu, tôi để ý thấy một mục nhỏ, ghi cáo phó. Chẳng vì lí do gì, tôi ấn vào xem vui vậy thôi. Sáng hôm ấy tôi thấy tên cô ở dòng thân nhân người chết. Con gái cô tự tử ba ngày trước, hình như là treo cổ trong phòng riêng. Tôi ghi lại địa chỉ của cô và lên lịch tới nhà cô vào một ngày gần đó.

Chúng tôi được nghỉ một đợt dài. Ban đầu tôi tính đi du lịch đâu đó, làm một chuyến sang châu phi hoặc mexico buôn thuốc phiện, không thì tới mỹ và nhân tiện thì đến las vegas luôn. Thậm chí tôi còn mua một lô sáu bàn chải đánh răng và dao cạo râu mới để đề phòng trường hợp tôi làm mất những cái cũ trong lúc đi, một cái túi du lịch chuyên dụng và một tá quần áo mùa hè. Hôm đó tôi về nhà, tống tất cả vào tủ rồi khóa lại. Tôi đọc mục cáo phó một lần nữa, khẳng định chắc chắn rằng đó chính là cô ấy rồi đi ngủ.

Có rất nhiều lần, trong những giấc mơ, tôi thấy mình trở về những tháng ngày của tuổi mười lăm trong quá khứ. Thực ra mà nói tôi không nhớ được nhiều lắm những ấn tượng về khoảng thời gian ấy. Tôi biết rằng tôi phải mặc đồng phục, áo sơ mi trắng và quần tây tím than, đeo khăn quàng đỏ. Tuy nhiên có một thứ gì khác luôn gợi tôi nhớ về hình ảnh tôi khi ấy, đứng bên ban công của tầng hai, trước cửa lớp và có lẽ đó là giờ chào cờ vào buổi sáng thứ hai, sân trường nhung nhúc người nhưng các hành lang và lớp học thì trống rỗng. Mỗi khi nhắm mắt lại tôi thường trở về căn phòng ấy. Tôi đứng đút tay vào túi quần, nhìn ra bên ngoài một lúc thật lâu, tôi nhìn về phía những tòa nhà cao và bầu trời sạch sẽ. Dưới sân trường, thi thoảng lại vọng lên tiếng thầy hiệu trưởng đang chỉ đạo các học sinh khối lớp sáu dàn hàng sao cho đều đặn, nhắc nhở một vài học sinh lớp chín bỏ mũ ra và đừng nói chuyện tào lao nữa. Tôi khá chắc về những chuyện ấy. Ý tôi là, chuyện nó phải xảy ra như thế mà.

Khi tôi trở vào lớp để chuẩn bị chép bài tập về nhà, tôi thấy cô ấy ngay. Bàn của chúng tôi là bàn đầu tiên dãy ngoài cùng bên tay phải, sát cửa sổ. Tôi ngồi trong góc, cô ngồi cạnh bên. Vậy là, cô ấy ngồi ở đó. Cô cúi thấp xuống bàn như cô vẫn làm khi vẽ, mái tóc ngắn rủ xuống che đôi tai xinh xắn của cô. Cô có một cái cổ thanh mảnh và trắng như những đụn tuyết bám lấy cành cây, đôi khi chúng còn tỏa ra mùi hương của hoa mộc. Đó là một ngày dịu dàng không có nắng. Ngày hôm đó chẳng có gì. Tiếng loa vẫn dội đều đều và lan tới khắp mọi nơi trong trường học. Tôi thì ở đó và cô cũng ở đó, rồi chúng tôi như bị đông cứng lại giữa lưng chừng thời gian.

Sáng hôm sau tôi dậy sớm hơn mọi ngày nửa tiếng, làm vệ sinh cá nhân kĩ tới mức tôi làm đủ mọi thứ cho răng miệng mà tôi chưa từng làm suốt ba mấy năm qua. Bữa sáng tôi có thói quen ăn ngũ cốc với sữa không đường và một bát bột ngô nhỏ. Sau đó tôi đọc báo và ăn táo, uống cà phê. Sáng nay tôi chỉ uống trà, màn ăn táo có thể để sau. Tôi mặc vest nhưng thấy trịnh trọng quá, tôi thay áo sơ mi và quần bò, thế rồi lại thấy đơn giản quá, tôi quyết định chọn một cái áo phông trắng và quần âu, khi kết hợp chúng vào với nhau tôi mới thấy tủ quần áo của tôi là một cuộc khủng hoảng. Tôi suy nghĩ một lát rồi quyết định tôi cần phải hỏi ý kiến của chuyên gia.

-em này, em thích anh mặc thế nào? – thông thường bạn gái tôi sẽ rất ghét nếu tôi gọi cô ấy trước chín giờ sáng hàng ngày trừ chủ nhật. Cô ấy sẽ rú lên và bảo với tôi rằng đừng hòng có chuyện sờ vào cô ít nhất một tuần tới. Tuy nhiên lúc này đành phải chịu thôi.

-không mặc gì. – cô ấy nói.

-vest? Hay là mặc đơn giản? Anh nghĩ là anh nên mặc vest. Như thế nhìn sẽ nghiêm túc hơn. – tôi nói.

-vest nhìn già lắm, buồn nữa. Tùy anh. Với em thì anh mặc gì cũng được. Đằng nào anh cũng đâu có đẹp trai – cô đáp.

-được rồi, anh sẽ mặc vest vậy. – tôi bảo cô rồi chào tạm biệt.

Đường phố những ngày tết tôi còn lạ gì. Vắng vẻ và giống như là bối cảnh trong một bộ phim viễn tưởng của mỹ khi con người ta đã chết sạch và khỉ nắm quyền cai quản trái đất. Trên xe, tôi mở nhạc của Wham rồi nghĩ thế nào đó, tôi tắt đi, chẳng nghe gì cả. Có một sự yên lặng quái đản nào đó trong không khí và bởi vì tôi nghĩ mình có thể nghe thấy nó, nếu tôi chịu khó lắng nghe. Tôi lái xe xuyên qua ánh sáng và bầu không khí như vô hình của thành phố.

Cô sống trong một khu tập thể. Nhà cô ở tầng năm, số phòng 504. Tôi chỉnh lại cà vạt trước khi bấm chuông. Tôi ấn cái nút nhỏ màu đỏ hai lần. Sau đó tôi yên lặng và quan sát nó. Đã có bao nhiêu người nhấn chuông? Trong số đó có bao nhiêu người được vào và bao nhiêu người bị từ chối? Tôi nằm ở đâu? Loại hai hay loại một? Cô ấy sẽ mở cửa chứ?

Cô ấy sẽ mở cửa chứ?

Cô ấy sẽ không bao giờ mở cửa.

2.

Họ hỏi tôi rất nhiều về việc làm thế nào tôi lại có mặt ở nhà cô vào đúng ngày hôm ấy. Họ cứ hỏi đi hỏi lại mãi, tới nỗi đột nhiên tôi cũng đâm tự hỏi chính mình. Vì sao tôi lại đến nhà cô vào ngày hôm ấy nhỉ?

-tôi biết tin con gái cô ấy vừa mất, vậy là tôi quyết định tới thăm. – tôi trả lời, lần thứ một ngàn không trăm lẻ một. Viên cảnh sát ngồi trước mặt tôi ghi gì đó vào tờ báo cáo của anh ta, nhìn tôi rồi đóng nắp bút lại.

-anh là bạn của người chết à? – viên cảnh sát hỏi. Cậu ta có cái dáng vẻ yếu ớt và trẻ con thế nào đó, nhưng mà không phải loại bọn to hơn bắt nạt được. Có cái gì sâu thẳm trong đôi mắt cậu ta khi hỏi tôi tất cả những câu hỏi mà người khác đã hỏi đến vài chục lần suốt những ngày hôm ấy. Kiểu như là cậu ta đặt ra câu hỏi mà chẳng thèm bận tâm đến việc ai sẽ trả lời.

-vâng, đúng rồi. Bạn học cùng cấp một và cấp hai – tôi đáp.

-cấp ba thì sao? Anh không có thông tin gì hay giữ liên lạc với cô ấy à? – viên cảnh sát hỏi, hai tay anh ta nắm thành nắm đấm và đặt ngay ngắn hai bên. Anh ta sẽ không đánh tôi, tôi biết thế, anh ta không có cái vẻ gì là sẽ làm như thế cả.

-vâng. Tôi không hề gặp lại cô ấy suốt những năm cấp ba cho đến giờ  – tôi trả lời.

-được rồi – viên cảnh sát nói – anh là bạn học với cô ấy gần mười năm, sau đó hai người mất liên lạc mười năm tiếp theo, và đột nhiên anh quan tâm cô ấy tới mức ngoài anh ra không một bạn học nào biết địa chỉ nhà của cô ấy. Anh có vẻ là một người bạn tốt, theo tôi thì là vậy – viên cảnh sát nói. Nếu anh ta đang mỉa mai tôi, tôi cũng sẽ không cách nào nhận ra được. Anh ta nói mọi điều bằng cái giọng bình thản không lên không xuống, không ngữ điệu không trọng âm, không biểu lộ bất cứ một dạng tình cảm gì. Tôi không biết phải trả lời thế nào cả, tôi im lặng.

-anh có thể về. Về đi thôi. Sau này nếu có chuyện gì chúng tôi sẽ gọi anh sau – viên cảnh sát trẻ nói, anh ta đứng lên, đóng tập báo cáo lại rồi bỏ ra khỏi phòng.

Nhưng tôi đã ngồi ở đó một lúc lâu.

“Tôi đợi ai đó ra mở cửa. Rồi tôi nhớ ra con gái cô ấy đã mất. Mục cáo phó không nhắc tới người chồng hoặc bất kì người thân nào khác. Tôi thử nhòm vào bên trong qua cánh cửa sắt mắt cáo rồi thử đẩy một chút. Và thì nó cứ vậy trượt ra thôi. Tôi bước vào. Bóng tối của căn nhà như cảnh giác một người lạ, nó lùi dần ra xa tôi như ánh sáng tạo thành một vòng tròn quanh ngọn nến. Tôi cứ thế, đâm thẳng vào bóng tối. Tôi không rõ nó sâu ra sao nhưng cuối cùng ngón chân tôi cũng chạm đến đáy. Ở dưới đó tôi bắt gặp cô ấy. Đôi tai nhỏ nhắn mà tôi từng rất thích hiện ra lồ lộ trước mắt tôi. Mái tóc ngắn của cô giờ đã dài quá nửa và được buộc gọn gàng lên bằng một sợi dây chun nhỏ. Cô ngả người về phía sau, hai tay đặt trên đùi. Đôi mắt cô nhắm lại. Tôi chậm rãi tiến về phía cô và chạm vào tai cô. Đôi tai mát như một miếng thạch rau câu để lâu ngày trong tủ đá. Căn phòng nhỏ, có cửa sổ nhìn ra bên ngoài và tấm rèm in họa tiết hoa đỗ quyên phấp phới bay. Giường được trải ga và hai cái gối xếp ngay ngắn. Cô ngồi trước bàn trang điểm, như thể cô đang tô lông mày thì buồn ngủ và thế là cô nghĩ, ồ chỉ một chút thôi, rồi điều chỉnh tư thế cho thoải mái, hơi ngả người ra sau và khép mắt lại. Giấc ngủ đến nhanh, bởi vậy nó sâu hơn cô tưởng. Nó sâu đến tận cùng.

Cô yêu giấc ngủ này đến nỗi không một ai có thể lấy nó đi khỏi cô được nữa”.

-anh không sao chứ? – bạn gái tôi hỏi. Cô ngồi ghế lái và tôi nhớ ra ban nãy cô đã đến đón tôi từ sở cảnh sát. Có lẽ tôi đã ngủ ngay khi bước vào xe.

-không sao, chỉ chợp mắt một tí – tôi dụi mắt rồi nói. Nắng tỏa rực rỡ tới phát chói, tới phát đau. Đồng tử tôi nheo lại và tôi che mắt theo phản xạ. Tôi ghét cái sự rõ ràng đến gay gắt như vậy. Nó nói rằng đây là hiện thực chứ không phải một giấc mơ. Và điều đó thì mang ý nghĩa gì được chứ? Nó nghĩa là cô ấy đã thực sự chết rồi. Cô không còn ở đây nữa. Cô không còn ở đâu nữa. Tôi biết cô đang nằm ở bệnh viện nào và người ta sẽ thiêu cô. Tôi biết rõ nhưng đằng nào thì cô cũng sắp biến mất rồi. Sự nhận thức này giờ chẳng còn nghĩa lý gì cả.

-anh nên ngủ đi. Mọi thứ sẽ khá hơn sau khi anh ngủ dậy – cô nói. Cô đang cố gắng trấn an tôi. Nhưng tôi không tài nào ngủ được nữa. Ồ thôi nào, chẳng phải đây vẫn là thế giới sau khi tôi thức dậy hay sao?

Tôi vào phòng ngủ và khóa cửa lại. Bạn gái tôi hỏi liệu tôi có đủ ổn để cô có thể về nhà hay không. Cô sẵn sàng ở đây với tôi, suốt đêm, cả ngày mai hay cả ngày hôm sau nữa. Nhưng tôi nói cô có thể yên tâm và về nhà. Lúc này tôi tốt nhất nên được bỏ lại một mình.

Những ngón tay tôi vẫn còn mát. Cảm giác đó thoang thoảng như một mùi hương lúc được lúc mất lướt qua. Tôi chạm những ngón tay lên mặt mình. Chúng lạnh và hầu như mất cảm giác. Tôi muốn nghĩ ngợi về một điều gì đó nhưng nghĩ mãi mà không rõ nên nghĩ tới điều gì. Vậy là cô ấy tới.

Cô mặc bộ đồng phục và có lẽ đó là phiên trực nhật của chúng tôi. Cô nói cô sẽ nhận phần lau bảng và thay vào đó tôi có thể đi kê lại bàn ghế hoặc quét nhà. Lau bảng xong cô sẽ giúp tôi một tay. Thường là vào buổi sáng, khi đó cô nói nhiều hơn những lúc khác trong ngày. Khi có mọi người trong lớp và chúng ồn ào náo nhiệt như đại nhạc hội của loài ong, cô sẽ ngồi yên trên ghế của mình và cặm cụi vẽ. Hoặc đọc. Cô đọc đủ thứ và hôm nào đó tôi có thể sẽ cho cô mượn thẻ thư viện của tôi. Học sinh ai cũng phải làm một cái thẻ thư viện nhưng hình như cô làm mất nó rồi. Vào giờ ra chơi, tôi cùng lũ bạn chạy khắp nơi và làm đủ trò trong lớp. Có những ngày khác, tôi gục mặt xuống bàn và vờ ngủ, nhưng thực chất tôi ngắm nghía cô từ góc độ nhìn lên như người ta nhỏ bé quá phải ngước mắt mà xem một bức tượng á thần. Tôi thử tưởng tượng cảm giác được chạm vào đôi tai cô và miết nhẹ ngón tay lần theo những đường rãnh của nó, trượt xuống chiếc cổ thon thả mong manh và lùa sâu vào mái tóc. Tôi chạm vào cô chậm rãi và bí mật bằng mắt bằng không khí bằng những ánh nhìn như xuyên thấu như đâm ngang. Thi thoảng tôi tin rằng cô biết. Hẳn là cô biết. Một cái sự gì đó nếu được lặp đi lặp lại một thời gian quá dài như vậy thì thật khó không bị nhận ra. Cô ấy đã nhận ra, phải rồi, là tôi luôn muốn cô, mãi mãi.

Vào mùa hè, khi tôi đến trường để chơi bóng cùng bọn bạn, đôi khi tôi nhìn thấy cô đứng trên ban công. Cô khoanh tay đứng đó, lúc nào cũng dõi lên bầu trời như đang tìm kiếm một cánh chim hoặc một vì sao. Cô chẳng bao giờ nhìn thấy tôi ở gần ngay bên dưới. Cô lúc nào cũng như đang tìm một thứ gì đó ở rất xa. Tôi cũng bắt gặp cả bố mẹ của cô. Mẹ cô tóc dài, mặc đồ công sở. Bố cô đậm người, tóc cắt ngắn gọn gàng và mặc áo sơ mi xanh, quần âu, áo vest vắt trên tay. Họ đi cùng nhau nhưng không trò chuyện. Cũng chẳng thấy ai cười. Tôi đã mong cô không bị khiển trách vì chuyện học tập. Ở trên lớp, điểm số của cô chưa cao bao giờ.

Tôi ngủ thiếp. Tôi ngủ chập chờn, một lát sau tôi lại mở mắt ra như chưa bao giờ nhắm. Tôi ra khỏi giường và lôi cái ví từ trong áo vest. Có một thứ mà tôi không nói với viên cảnh sát trẻ kia hay những viên cảnh sát già cỗi khác. Trong ví của tôi có một lá thư viết tay, giấy kẻ li và những hằn gấp của thời gian nổi lên đặc quánh. Những con chữ nhỏ li ti tuy mờ nhưng tròn trịa và dễ đọc. Tôi đã đọc một lần khi tôi ở nhà cô, bây giờ tôi nghĩ mình sẽ đọc lại một lần nữa.

Tôi đã dành cả đêm để đọc nó, đọc đi rồi đọc lại.

3.

Đây là thời đại của chúng tôi

Cách đây rất nhiều năm, tôi được cho đi học. Bằng một lẽ nào đó, bố mẹ tôi thấy cần phải cho con mình đi học, để tuân theo những quy tắc thông thường trong đời sống xã hội, để làm một gia đình bình thường, có những đứa con bình thường được đến trường theo mong muốn của những bậc làm cha mẹ. Thế là tôi bắt đầu đi học, như rất nhiều đứa trẻ khác cùng trang lứa. Trường cấp một của tôi là ngôi trường danh giá nhất nhì trong thành phố lúc bấy giờ, không may, trường cấp hai và cấp ba của tôi cũng vậy. Kiểu như khi hàng xóm sang chơi nhà tôi vào ngày tết, sau khi lì xì họ hỏi, nào, thế cháu nhà đang học trường gì nhỉ và khi tôi nói cho họ nghe tên trường, họ sẽ ồ lên và, à, ra là trường đó, thế cháu hẳn phải học giỏi lắm. Suốt những năm đi học tôi đã đối mặt với điều này, chưa một lần tự hỏi vì sao chỉ nghe tên một sự vật sự việc gì đó mà người ta có thể quy chụp tính chất của nó và những người liên quan đến nó là một. Đó là một sự vội vàng đầy thiển cận. Tôi không phải một đứa trẻ học giỏi. Một lần cũng không và sẽ chẳng bao giờ là vậy.

Lên cấp hai, cuộc sống học tập của tôi bắt đầu xuất hiện những dấu vết trắc trở. Tôi phát hiện bản thân không thể nuốt nổi các môn tự nhiên và rằng chúng đang giết chết tôi từng ngày. Nhưng ngoài tôi ra, không ai biết điều đó. Tôi muốn nói là, cả thế giới đều biết tôi đầu hàng các môn tự nhiên nhưng không biết chúng đang giết chết tôi từng ngày. Điều đó rất quan trọng, không phải ai cũng biết. Lẽ thường tình, tôi lao vào học thêm. Tôi cũng lo lắng chứ, nhưng sao bằng bố mẹ tôi cho được. Tôi học, học và học như một cỗ máy có đầy rơm trong đầu và người ta nhồi nhét đủ thứ nào các món chất nổ, các công thức tính toán thời gian, các con số có những kí hiệu khốn khổ trên đầu và vâng, những thứ đó đã trở thành một công cụ tuyệt vời cho cuộc sống của tôi biết mấy. Tức là chúng chẳng làm gì cả.

Không biết có bao nhiêu đứa trẻ được cho đi học thêm từ hồi lớp một ở xung quanh tôi. Lần đầu tiên nghe chuyện này tôi nói, im đi, làm gì có chuyện đó. Ấy là sự thật. Tôi không hiểu người ta có thể đưa thứ gì mang tầm cỡ khó hiểu vào đầu một đứa trẻ sáu tuổi, thôi nào, chúng hãy còn nhỏ đến thế cơ mà. Ở cái tuổi như vậy người ta cần làm những điều ngu ngốc như nghịch giun và lăn lê trên sàn nhà, nhổ hoa và đi tè lên nền đất trống, hay vui hơn một chút chúng có thể đánh những thằng bé cùng tuổi và túm tóc một vài đứa bé gái mà chúng thích. Đó mới là những công việc chính của một đứa sáu tuổi, không phải ngồi yên trên ghế trước mặt là tờ bài tập toán, hay tiếng anh, hay tiếng việt và chúng cầm bút trong tay chịu không hiểu thứ gì đang diễn ra trước mắt mình. Những con kiến nhỏ bò trên trang giấy, chúng không biến mất khi bọn trẻ nghiền nát bằng những ngón tay.

Nhưng thực sự thì, mọi thứ chỉ bắt đầu khi tôi lên cấp hai, sau đó là cấp ba. Tôi có thể nói trước điều này, tôi ít nhất trên dưới mười lần muốn đấm vào mặt một thầy cô giáo nào đó, ra khỏi lớp và đi làm ở trạm xăng. Xin mời, tôi là một tấm gương xấu cho bất kì ai muốn trở thành người tốt. Nhưng khoan, các vị có biết tôi không? Đấy, chưa gì đã lại chơi trò chơi theo một cách thiển cận rồi. Các vị cần phải tiếp xúc với gốc rễ của vấn đề, không thì cũng nên nghe cô ta trình bày về cuộc đời của cô ta theo trình tự, cho nó có lớp lang. Có cái này ở người lớn mà tôi thấy thật buồn cười, rằng tại sao các vị chẳng bao giờ nhận ra cần thay đổi. Các vị không bao giờ lắng nghe trọn vẹn con cái của mình. Ý tôi là, các vị nghe chúng nói, nhưng không bao giờ hiểu hết tất cả, các vị nghe đấy, nhưng không hiểu. Chúng đang nói gì đó và thậm chí chúng còn chưa kịp nói cho ngọn ngành thì các vị đã bắt đầu phản bác lại trong đầu mình, những ông bố bà mẹ tâm lí hơn một chút thì đợi con nói xong mới bắt đầu sắp xếp lại các lí luận phản bác. Các vị hầu như đều phản bác.

Quay lại với việc đi học của tôi. Cấp hai là một thiên đường của những điều phức tạp, nhưng nó hãy còn là một thiên đường. Tôi lên cấp ba sau khi kết thúc lớp chín. Từ trước khi thi bố mẹ tôi đã xác định được ngôi trường cần phải vào, làm gì để đạt được nó và tất nhiên là sự hợp tác từ tôi. Nhưng hình như mục đích của hai bên không giống nhau. Bố mẹ muốn tôi vào trường tốt, một phần tốt cho tôi, còn lại tốt cho họ. Đó là chuyện đương nhiên, bố mẹ nào chẳng muốn có gì đó để tự hào về con mình. Ai cũng thế, tất cả mọi người. Trong khi đó mục đích của tôi là vào cùng một trường với bạn bè mình, chưa kể đó là một trường tốt, được đánh giá cao và sau này tôi sẽ được trấn an bằng nhiều lời khen ngợi. Tôi đi học thêm trong tâm trạng phấn khởi, cứ vài bữa tôi cúp học một lần. Sau khi nhận kết quả đỗ, thực tình tôi không vui mừng cho lắm. Nó chỉ đến một cách hiển hiện và rõ ràng khi các cô dì chú bác họ hàng nội ngoại của tôi mừng tôi tiền, ít ra ngôi trường này đã được đóng một cái mác đặc biệt đến thế mà, cái mác của lòng dân. Đến đây tôi muốn nói, những đứa trẻ mười sáu tuổi chưa thể quyết định được cuộc đời của chúng đâu. Bố mẹ chúng đóng một vai trò cực kì quan trọng trong đời chúng, tác động vào chúng, ảnh hưởng lên chúng. Chúng đi đâu, làm gì, tuổi mười sáu không thể nào quyết định được. Chúng chưa đủ khôn ngoan, chưa đủ chín chắn, chúng để mặc mọi thứ và chúng không biết phải làm sao cho đúng. Khi đó, bố mẹ chúng dắt chúng đi. Bố mẹ tôi đã dắt tôi vào cấp ba, một thế giới mới nơi tôi ngày ngày tìm mọi cách trốn chạy.

Tôi ghét đi học. Tôi nhận ra điều này năm tôi học lớp mười một. Khi đó tôi đã sa sút hết mức và không thể tệ hơn được nữa. Mọi chuyện quay cuồng và chúng tôi quay cuồng theo. Tôi, gia đình tôi, mối quan hệ của tôi xuống dốc với mọi người, trường học đè lên tôi, đổ sập dưới chân tôi. Tôi biết được rằng tôi chưa bao giờ thích đi học. Có rất nhiều lựa chọn trong cuộc đời mỗi người. Đến một lúc nào đó các lựa chọn sẽ đến tay tôi. Khi đó tôi được quyền làm chủ cuộc đời mình. Có những lựa chọn sai lầm, có những lựa chọn đúng đắn, nhưng làm thế nào tôi biết được. Phải làm thử thôi, làm tất cả chúng, nghĩ ra là làm. Tôi không muốn uổng phí mọi giây phút trong đời mình kể từ khi tôi nhận ra phải trân trọng nó nhiều hơn. Cuộc đời chúng ta ngắn hơn chúng ta tưởng, đến một lúc nào đó không biết được, nó sẽ vụt khỏi tay và biến mất đi. Phí phạm từng ấy năm trong đời để làm những việc không thích, tôi coi đó là một tội ác, là một mối nguy hàng đầu cho xã hội bởi khi đó chúng ta không bao giờ biết được những kẻ đang chán nản và đầy tội lỗi ấy sẽ làm gì. Chúng sẽ làm gì ư? Đơn giản lắm, chúng sẽ phá bỏ mọi khuôn phép và vận hành thế giới nhỏ bé của chúng theo cách riêng, những đứa trẻ hãy còn quá nhỏ và say mê những trò chơi dại. Có nhiều gia đình để con họ đi học, nhìn chúng học bài, làm bài tập, được điểm tốt, thế là sướng. Tôi không tán thành việc đó. Họ không ở bên con mình ngay từ khi mọi chuyện bắt đầu, khi con họ đột nhiên muốn buông xuôi và chúng mệt mỏi tới nỗi không muốn cố gắng nữa. Những đứa như vậy thường khép mình vào một cái vỏ kiên cố và vững vàng và chúng cố thủ trong đó không bao giờ ló ra. Tận sâu bên trong chúng tính toán những phương thức tàn bạo nhất cho cuộc sống của mình, có những đứa quyết định từ bỏ nó. Chúng chẳng làm gì cả, và từ bỏ nó.

Tôi chưa gặp những đứa trẻ cảm thấy chán nản với cuộc sống của mình. Tôi cần gì phải gặp. Bởi tôi là một minh chứng điển hình, đang hít thở và đang sống, tôi biết rõ cảm giác buồn chán bất lực đó như thế nào, tôi cũng biết những đứa trẻ như tôi đang phải đối mặt với mọi thứ ra sao. Tôi nghĩ mình biết. Có lẽ có rất nhiều những đứa trẻ như vậy, chúng không thấy hài lòng với cuộc sống hiện tại, khuôn khổ hiện tại và chúng muốn chạy thoát nhưng không thể. Khi chúng gây chuyện và bố mẹ chúng hỏi, tại sao con không tâm sự với chúng ta khi con bế tắc, trời ạ chúng phải trả lời thế nào đây? Bố mẹ, các vị đã không ở bên con các vị khi chúng cần, vậy thì đừng bao giờ đòi hỏi chúng phải kể cho các vị nghe hôm nay chúng thấy thế nào, chúng mệt ra sao và chúng muốn được nghỉ một buổi học ở trường. Chúng sẽ không bao giờ nói bởi ngay từ đầu chúng đã không được phép nói ra rồi. Con cái lớn lên bằng nỗi sợ. Nỗi sợ bị đánh, bị mắng, bị chửi rủa, có những đứa học cách sống chung với nó và ổn, có những đứa cũng học cách sống chung với nó và bị tổn thương. Những đứa ổn sẽ sống theo cách riêng của chúng và âm thầm không để ai biết được, những đứa không ổn sẽ kiệt quệ từng ngày và kết quả chúng sẽ bỏ cuộc, rất sớm thôi. Số lượng trẻ vị thành niên tự sát không ít. Ta quy kết cho căn bệnh trầm cảm. Vậy nguyên nhân của căn bệnh trầm cảm là gì? Tôi nói, đó là những áp lực trong cuộc sống.

Thế giới này không tạo ra áp lực. Con người mới là kẻ làm điều đó. Tôi đã từng mơ đến một thế giới nơi chúng ta sống bình đẳng với nhau, được làm những điều chúng ta muốn, làm những thứ chúng ta thấy mình cần phải, nơi con người sống với nhau bằng lòng tốt và hòa bình, và những bậc người lớn hiểu con cái của họ hơn. Trong tôi có một phần luôn tin rằng tội ác của con người tất thảy đều bắt nguồn từ giáo dục. Những đứa trẻ sinh ra đều mang một lòng tốt nguyên thủy. Bố mẹ chúng là người điều chỉnh và định hình cho lòng tốt ấy. Giả sử có một đứa sinh ra với tố chất sát nhân trong đầu, bố mẹ chúng sẽ là người bật công tắc khởi động nó lên, hoặc họ sẽ tắt nó đi vĩnh viễn. Nhân cách một đứa trẻ không phụ thuộc vào những gì người ta dạy chúng ở trường, ở trường người ta không dạy chúng tình yêu. Người ta dạy chúng làm thế nào để nổi trội hơn đứa khác và công khai đứa nào dở hơn đứa nào hay hơn. Ai nói trường học là nơi đào tạo các chủ nhân tương lai của đất nước thì tôi sẽ cười vào mặt họ. Các chủ nhân tương lai của đất nước lúc này đang tán phét với nhau và làm bài tập trong nỗi hân hoan hơn người của chúng. Chúng không được dạy làm thế nào để đưa đất nước lên một tầm cao hơn, khiến người dân tự hào về nòi giống của mình hơn, chúng chỉ được dạy làm thế nào để kiếm được nhiều tiền nhất và xây được nhà to nhất. Chủ nhân tương lai của đất nước, tôi tin, là những đứa trẻ có những suy nghĩ nghiêm túc về việc này từ khi chúng nhận thức được mọi chuyện.

Có người sẽ nói, chạy theo ham muốn là con đường nhanh nhất để xuống dốc. Tôi trả lời, chạy theo những ham muốn của anh và duy trì nó, anh sẽ được lên thiên đường. Cái khó trong việc làm theo mong muốn của bản thân là không bao giờ tin vào những mong muốn ấy. Các vị luôn đắn đo và quá quan tâm đến suy nghĩ của người khác. Chính vì thế, các vị luôn thất bại theo ý họ.

Tôi không thích đi học. Bởi trường học không đem lại cho tôi cái gì, ít ra là những cái người khác tin là họ nhận được. Tôi không có niềm vui, không có đam mê, tất cả là nghĩa vụ, là một áp lực. Và tôi biết tôi không phải người duy nhất. Đã đến lúc những đứa trẻ được nói rồi.

4.

Bố mẹ của cô là nhân viên công chức nhà nước. Họ làm việc tận tụy gần ba mươi năm ròng rồi sau đó về hưu. Họ không có mặt trong đám tang của cô ấy. Vì thế, theo như lời bạn gái tôi, tôi nên là người đứng ra chủ trì mọi sự. Những người hàng xóm sống cùng tầng với cô ấy nói rằng từ khi cô tới sống ở đây, hiếm có khi nào họ bắt gặp nhà cô có khách hay họ hàng hoặc bạn bè qua lại. Luôn luôn là thế, người mẹ đi làm từ sáng đến tối khuya, còn đứa con gái thì đi học từ sáng tới chiều, rồi nó đi học thêm và thế là hai mẹ con cứ vắng mặt từ sáng sớm đến tối mịt. Tôi nghe nói cô làm ở bưu điện nhưng không rõ cô giữ vị trí nào. Tôi không nghĩ mình cần phải thông báo cho bất kì ai ở công ty của cô. Không rõ vì sao tôi có cảm giác rằng cô muốn tôi làm thế.

Đám tang nhỏ, một vài người sống ở nhà bên, tôi và nhân viên nhà tang lễ. Những bà bác đó, họ bảo với tôi rằng, cô gái này là một người tốt, khi tôi ngã ở cầu thang cô ấy đã đỡ tôi vào nhà và thường sang thăm hỏi giúp đỡ tôi, phải rồi, một người thêm vào, mặc dù cô ấy thường về muộn nhưng những kì họp hàng tuần của khu cô luôn có mặt đầy đủ và đôi khi nếu cô ấy có ý kiến gì, cô sẽ tham gia và đóng góp đầy thiện chí. Còn con gái cô ấy thì sao, tôi hỏi. Họ nói, con bé đó ít nói lắm, nó chẳng chào hỏi ai bao giờ, nó không thích mẹ nó, tôi nghĩ vậy đấy. Đó là lí do vì sao nó tự sát, đúng thế, đó là lí do vì sao mà nó lại chết đấy.

Vì nó đâu có thích mẹ nó, phải không?

Gần đây, tôi hay uống. Ban đầu tôi chỉ uống cognac hoặc vodka, sau đó vẫn chưa đủ, tôi chuyển sang uống rhum không pha nước. Tôi thức tới sáng và cố gắng suy nghĩ, cố tìm ra hay thử hình dung một lí do thích hợp. Tôi hay đọc lại lá thư mà cô đã viết. Tôi nghĩ về cô theo phương diện mới này. Cô quả thực là một cô gái táo bạo và mạnh mẽ, nhưng đồng thời cũng chịu nhiều tổn thương. Ý tôi là, cô rõ ràng có một cái nhìn quyết liệt về việc học hành và tin rằng nền giáo dục hiện tại là một sai lầm lớn. Nhưng cô đã chẳng thể làm gì. Cô ấy không thể làm gì được.

Cô lớn lên, đương đầu với mọi sự một mình, có một đứa con và, có lẽ chỉ là tôi nghĩ quá lên thôi nhưng tôi đã tin chắc rằng cô không muốn con gái cô phải chịu đựng những khủng hoảng mà cô đã từng có. Và bởi cô biết thế nào là tổn thương và thế nào là bế tắc, cô đã luôn cố gắng theo sát con mình như cô từng mong muốn. Cô tìm cách cứu nó nhưng bằng một lẽ nào đó, chính cô lại đẩy con gái đến bước đường cùng. Đứa trẻ đã viết ra lá thư ấy đâu có phải là cô. Đứa trẻ mười sáu tuổi đó đã bị đứa trẻ mười sáu tuổi mười-năm-về-sau giết chết. Cái áp lực của sự trưởng thành đó đã khiến cô nhận ra cái gông cùm cha mẹ cô đặt lên cô, giờ đây tự tay cô đặt lên con gái mình.

Tôi tìm thấy lá thư này trên bàn trang điểm, đang được mở trước mặt cô. Tôi cũng biết không phải cô đã chết, mà tự đáy lòng cô chỉ muốn cứu chuộc lấy chính mình. Cứu cái đứa nhỏ mà cô đã từng là, một đứa trẻ có niềm tin mãnh liệt vào sự công bằng và hòa bình, và rằng tất cả những đứa trẻ đều xứng đáng được sống và học tập như cuộc đời chúng đã định ra. Cô đã tự loại bỏ phần người-lớn trong cô và bằng cái chết, cô ấy mười-sáu-tuổi một lần nữa.

Tôi nghĩ rằng mình nên đi ngủ. Tôi thấy mệt. Sau khi đặt báo thức, tôi ghi vào lịch làm việc một cái hẹn với tòa soạn vào ngày mai. Tôi nghĩ tôi sẽ làm một cái gì đó. Phải, đúng vậy đấy, nếu cô không thể cứu lấy con gái mình, có lẽ cô sẽ cứu được những đứa trẻ khác. Những đứa trẻ cũng là học sinh, cũng đang bị đè nghiến dưới sức nặng của sự trưởng thành trước mặt, của cha mẹ chúng, của xã hội của nhà trường, Cánh tay của cô ấy dù nhỏ bé như vậy nhưng chúng lại có sức mạnh của ngôn từ. Cô sẽ cùng những đứa nhỏ này nâng cái gánh nặng trên vai chúng lên để chúng có thể ngẩng đầu mà nhìn thấy bầu trời xanh thẳm. Để không phải cúi đầu mà nhìn xuống.

Cô ấy có thể.

Cũng lâu rồi tôi mới lại ngủ ngon.

2014-02-03

12:20 am

Tác giả gửi Văn Việt.

*

*        *

Đã hơn bốn tháng kể từ ngày Ngọc lên thăm hắn.

Hắn vừa cảm thấy như mới gặp Ngọc hôm qua, lại vừa như thấy lâu quá rồi, một thời gian đằng đẵng.

Tất cả mọi thứ Ngọc đem lên đã gần hết. Khi Chắt mở hòm của hắn, trong hòm chỉ còn chừng vài lạng đường chảy nước, một bọc các túi ni-lông giặt sạch cuộn bó vào nhau và một túi cơm khô, thứ cơm độn ngô vàng vàng, trăng trắng.

Nhưng trong hòm hắn lại có một cái bếp than. Đó là một cái ống bơ sữa bò có mấy que thép làm ghi chia đôi hộp. Phía dưới đục làm lỗ thông gió. Cái bếp được để sang một bên.

Chắt cùng hắn giũ tung cái chăn bông to sù, vỏ bằng vải ka-ki vụn đã sờn thủng ở những gân cạnh đường may cộm lên. Không có gì đặc biệt. Bị. Đấy mới là cái cần xem. Hắn khoác bị đi làm và khoác bị về. Một túm rau thơm ướt đẫm nước gói trong một mảnh ni-lông. Một củ su hào bánh xe đã vặt trụi lá hắn tạt được ở vườn rau bên kia suối. Lúc rửa chân tay đi về hắn tót sang, hai tay quơ hai cái là xong…

Ông Thanh Vân gật gù hài lòng.

“Quả tớm”⁽¹⁾ rồi! Hắn bình tĩnh nghĩ. Chắt đặt nắm rau thơm, củ su hào ra một chỗ. Ông Thanh Vân lấy chân đá đá vào cái hòm ra hiệu. Chắt kéo cái hòm ra phía ngoài. Ở giữa hòm gỗ và bức vách là một cái ống quần tù rách một đầu đã được khâu liền, đầu kia buộc túm phồng phồng như một con chuột cống. Đó là một túi đựng than củi. Chắt nhấc cái túi ra. Hắn ấp úng:

– Báo cáo ông. Tôi bị ốm quá, mạn phép ông mang tí than về nấu cháo…

Không thèm nghe, không thèm nói nửa lời, ông Thanh Vân đá vào các

(1) Quả tang

thứ phạm qui và đá cả vào cái hòm. Rồi ông tụt xuống đất. Hắn nhấc vội túi đường, túm ni-lông trong hòm. Chắt xếp các tang vật vào hòm, cắp mang ra.

Còn lại những người tù im lặng. Rồi mỗi người một câu, ầm lên. “Thế là mất sột sệt rồi”. “Ông ấy làm căng quá nhỉ”. “Tôi giả A Tuấn con dao đây”. “Mẻ to rồi”. “Chắc có thằng nào bẩm”. Một anh tù trẻ măng nhảy từ sàn bên kia sang chỗ hắn. Đó là Cân, giáo dân Phát Diệm, mới vào tù mấy tháng nay. Nước da Cân vẫn sáng, săn và thấy rõ hồng cầu. Không giống nước da tù ngăm ngăm tai tái, bờn bợt, sưng sưng kín mít nỗi lòng, khuôn mặt Cân vẫn còn nét riêng, đó là cái linh hoạt, cái biểu hiện tình cảm ra bên ngoài. Từ con người Cân vẫn còn bóng dáng uyển chuyển của Tự do, của đồng ruộng, của luỹ tre gió thổi.

– Hẳn có một thằng chó nào bẩm đây.

Hắn nói và nhìn vào một anh tù ngồi ở sàn bên kia, cũng tầng trên, chênh chếch chỗ hắn ngồi. Già Đô tiếp: “Đó là cái chắc”. Già cũng nhìn vào người ấy.

Trong tù cũng như ngoài đời, hắn căm thù nhất sự phản bội.

Rất nhiều cái nhìn hướng về anh tù sàn bên kia.

Đó là Hợp, một anh lính ngụy quê ở Bắc Ninh đã tập trung cải tạo tới năm thứ chín. Vẫn bình thản chữa cái bẫy chuột, anh ta chép miệng:

– Đã khổ thế này rồi mà còn hành hạ lẫn nhau. Chó lại đi giết chó.

Nhìn Hợp, nghe Hợp nói, hắn lại phân vân, không biết có phải Hợp bẩm không. Anh ta mới ở trại Phú Sơn chuyển về. Cũng như hắn ở trại Q.N chuyển lên.

Sau 16 tháng 4, số lẻ ⁽¹⁾ các nơi nườm nượp về đây. Xe chạy đi chạy lại và nhả ra bao nhiêu tù mặt lạ hoắc.

Anh em ở Phú Sơn cho biết: Hợp thích bẩm, sớ ⁽²⁾ để lập công, sớm được trở về. Muốn gì hắn cũng phải tổ chức bữa uống chè tối nay. Vẫn phải sột sệt. Để cho kẻ nào làm li-cai-tơ ⁽³⁾ thấy rõ họ đã thất bại. Thực lòng hắn rất đau. Nhìn vào chỗ để nội vụ trống một khoảng, hắn xót. Cái hòm. Cái hòm không thể thiếu được của hắn. Hắn đã viết thư cho vợ xin cái hòm sau vụ mất cắp hai gói kẹo. Và vợ hắn đã đèo bằng xe đạp đi gần trăm cây số lên cho hắn. Hắn đã mang cái hòm vào trại trước bao cặp mắt thèm thuồng của các bạn tù.

(1) Tù chính trị (mang số lẻ)

(2) Báo cáo bằng giấy tờ, văn bản

(3) indicateur (chỉ điểm)

Cái hòm đã gắn với hắn đi bao toán. Từ Q.N đến V.Q. Cái hòm với bao nhiêu công dụng. Cái hòm gia sản, tổng kho. Cái hòm ấy mà chác, giá trị không kém cái cặp lồng tốt nhất.

Hắn tiếc túi than. Đây là một túi than đặc biệt. Không phải loại than củi thông thường. Đi làm, việc đầu tiên là phát hoả cái đã. Kiếm cây que đốt lửa đùng đùng. Mùa rét thì sưởi. Mùa hè thì hút thuốc lào. Dúi ngầm vào đó củ khoai, cái bắp ngô nếu tốt số tạt được. Anh nào thích than thì đi tìm củi chắc vứt vào, rồi nhặt than ra, lấp đất lên. (Tất nhiên là phải rình lúc quản giáo không có mặt). Rồi liệu mà bồng về. Đó chỉ là thứ than hoa thường thấy.

Mẻ than vừa mất của hắn là một mẻ than đặc biệt. Lâu rồi toán hắn đốt lửa trên một gốc cây to. Lửa cháy ngún xuống rễ sâu dưới lòng đất. Phải đến tuần lễ sau hắn mới lang thang ra đấy bới đống tro, xem còn ít than sót lại không và phát hiện ra những cái rễ cháy âm ỉ trong đất từ bao giờ. Chúng đã tắt, còn lại than.

Hắn bới đất. Nậy một khúc than nguyên hình rễ cây. Một khúc nữa. Hắn đào. Im lặng đào. Lưng một bị than. Thỏi nào thỏi ấy như than đá, nặng, óng ánh, rơi vào nhau kêu thành tiếng sang sảng. Hắn đã bồng về trại trót lọt, mặc dù hôm ấy ai đi qua cổng trại cũng bị khám. Hắn đã chuẩn bị. Hắn cho than vào cái ống quần tù để dưới đáy bị. Hắn để bộ quần áo ướt lên trên. Và cái ca rỗng nằm nghiêng ở phía trên nữa, cạnh cái khăn mặt ướt. Sau cùng là cái điếu cày nằm chênh chếch từ đáy bị tới miệng bị.

Thấy khám xét, nhiều người sợ hãi. Hắn rướn lên đứng trên cùng. Chờ khám xong một toán, hắn hớn hở bước lên, tay chành sẵn miệng bị. Ông quản giáo không nhìn, phẩy tay ra hiệu cho hắn vào. Hắn bước qua bao nhiêu của cải quí như vàng vất dưới đất, ngay cạnh lối đi, sát bốt gác: nắm lá khoai, túm lá sắn non, túi than, những bó đóm. Có cả những mẩu sắn và mấy củ khoai, chẳng biết của ai mà sao không khợp ngay ở chỗ làm đi, bồng về đến đây để mất. Mẻ than đã nằm gọn trên giá, sau cái hòm. Mẻ than nặng, đượm, chắc, bỏ mấy hòn cháy suốt cả tối, không phải thêm than. Hắn mới sột sệt mấy bữa, còn đun được mươi ngày nữa mới phải lo.

Thế là bây giờ tay trắng.

Hắn ra sân đi bách bộ cho khuây.

*

*        *

Buổi chiều hôm ấy cũng như bao buổi chiều khác.

Những giây phút tự do cuối cùng của một ngày. Những giây phút chưa bị nhốt cuối cùng của một ngày. Chỉ lát nữa thôi, bọn hắn sẽ được lùa vào trong chuồng. Khoá. Nhốt. Như nhốt gà nhốt vịt. Như nhốt trâu bò.

Xam xám, vật vờ, cánh phạm đi quanh sân trại. Người đi một mình, nghiền ngẫm như bao chiều rồi nghiền ngẫm. Người khoác tay nhau rủ rỉ. Chẳng hiểu họ chuyện những gì. Chẳng qua là tri kỷ gượng mà thôi. Vì ở cái chốn này không một ai tin ai. Không một ai cởi mở cùng ai. Cũng có những ngoại lệ, cũng có những người tin nhau. Nhưng chẳng có chuyện gì để nói mãi cùng nhau suốt năm này sang năm khác, bởi vì cuộc đời tù của họ có gì đâu ngoài một chuỗi lặp đi lặp lại những đói, khổ, buồn, nhớ, tuyệt vọng…

Nhưng buổi chiều hôm ấy có một sự kiện làm thay đổi cuộc sống đều đều, buồn tẻ trong trại: Một chiếc xe ô-tô bịt bùng từ ngoài cổng tiến vào sân trại. Mặc dù có tấm vải bạt phủ kín đầy bụi bị mưa dầm làm bết thành từng mảng, nhìn chiếc xe, anh em tù biết ngay là có phạm mới. Không sai. Từ ca-bin, các ông công an nhảy xuống. Cửa sắt cuối đuôi xe mở.

Và hơn hai chục người ăn mặc toàn xi-vin khoá tay đôi một nhảy xuống. Đám tù mới đứng cụm vào một chỗ ở đầu dốc, lối lên hội trường.

Đôi bên đứng cách nhau một khoảng an toàn vừa đủ tò mò nhìn nhau. Hắn cũng đứng ngó đám lính mới. Những người mới đến còn chưa nhuộm một màu tù vì chưa mặc quần áo số, nhưng chỉ ngày mai thôi, đố ai phân biệt được cũ mới từ quần áo đến dáng đi. Lại bắt nữa. Đến bao giờ mới được ra hở giời?

Bỗng có tiếng gọi to bên cạnh hắn:

– Vĩnh! Kiều Xuân Vĩnh!

Tiếng Phổ.

Một người cao, gầy đứng giữa đám tù mới giơ cánh tay không bị khoá lên hoa hoa trên không đáp lại:

– Chào anh Phổ. Khoẻ không?

Phổ cười rất tươi. Phổ cùng toán hắn, nay đã chuyển sang toán chăn nuôi.

– Khoẻ. Nhớ trại quá, lại vào à? Lâu chưa?

Anh tù tên Vĩnh cười:

– Cáo chết ba năm quay đầu về núi. Ở Cổng Giời về được hơn hai năm.

Đang làm thợ mộc thì bị xúc.

– Đến đây khi nào?

– Vĩnh đến đúng 17 giờ 30 giờ GMT, nhưng còn đỗ ngoài kia làm thủ tục nhập kho. Vĩnh đã gặp ông giám thị: “Báo cáo ông thượng uý giám thị phân trại. Tôi đại uý Kiều Xuân Vĩnh có mặt”.

Đứng giữa đám tù bị còng tay ngơ ngơ ngác ngác, Vĩnh lại cười. Cười kha kha.

Tất cả há hốc mồm nghe. Phổ bảo với mọi người xung quanh:

– Cậu Vĩnh này là đại uý trẻ nhất đấy. Tốt nghiệp trường sĩ quan Đà Lạt ít ngày là lên trung uý ngay. Rồi do có tướng quân sự lại đẹp trai, tiếng Pháp nói như gió, nên được cấp trên phong đại uý. Chết vì cái đại uý. Tăng trước mười năm…

Câu chuyện Phổ nói bị ngắt quãng vì anh em được phân công trực nhật đã bưng những xoong cơm xoong canh (tù chuyên gánh cơm chỉ có nhiệm vụ gánh cơm nước một bữa trưa ra chỗ làm và lấy suất ăn sáng) từ nhà bếp đi lên cái dốc xoai xoải tới giữa sân. Cả trại ầm lên. Tiếng gọi nhau “Khợp thôi!” “Khợp thôi!”. Tiếng gõ bát đũa. Tiếng đếm bát đũa của từng mâm. Tiếng chân người huỳnh huỵch chạy từ xa về buồng giam, nhảy lên sàn lấy bát đũa chạy vội ra.

Bữa cơm chiều hôm ấy sao mà ngon. Dù lòng hắn không yên. Lòng anh tù tập trung cải tạo làm sao mà yên được. Yên tâm cải tạo, câu ấy đúng với ai, chứ không đúng với anh tù không án. Ngon như cơm tù. Phải ghi vào từ điển thành ngữ ấy.

Nhưng hãy bắt đầu từ việc chia cơm đã. Đó là một sự im lặng. Im lặng tuyệt đối. Trong sân trại, anh em tù đứng thành mấy chục vòng tròn. (Bao nhiêu mâm thì bấy nhiêu vòng). Những vòng người quần xám, áo xám, mắt trắng dã, mặt nghiêm nghị, căng thẳng, chăm chú nhìn nồi cơm, nồi canh, đếm số bát. Một nhận xét đầu tiên:

– Cơm hôm nay sao ít thế nhỉ?

– Cơm nát.

– Lại độn nhiều khoai quá.

– Đánh đánh cho nó đều, Cân ạ.

– Rau cũng ít quá.

Đó là những thất vọng dù quen thuộc, nhưng vẫn là thất vọng. Cơm đã ít. Lại độn khoai. Lại chỉ có một món rau lõng bõng nấu trong vạc đen sì.

Cách đây ít lâu, ông chánh giám thị đã thực hiện được lời hứa: Bữa ăn có nhiều món. Rau bắp cải mọi khi luộc thì nay chia làm hai: Thái nhỏ muối dưa xổi và luộc. Một tý rau thơm. Một tý muối hoà với nước hàng làm nước chấm. Nhiều bữa có một con cá khô mủn hoặc hai miếng thịt vịt đang đâm lông ống vừa thui vừa luộc, khét lẹt, mỏng dính. Bốn năm món chia chác thật phức tạp. Cân chia ba bốn lần. Nguyễn Văn Phổ nói:

– Tôi mà làm giám thị, tôi sẽ cho ăn nhiều món hơn nữa. Để chỉ chia thôi cũng đã chết. Không còn thời gian nghỉ nữa.

Sau những tiếng xì xầm, giờ đây cả sân lại im lặng. Và căng thẳng. Quá căng thẳng. Tất cả dán mắt vào cái muôi của người chia cơm, vào cái bát được đưa lên cân. Nghĩa là một que củi thẳng và khô làm cán cân. Một đầu treo hòn cuội. Đó là quả cân. Một đầu làm cái quang để vừa một cái bát men hai mươi. Người ta đã lấy một cái bát của một anh cố định làm trọng lượng bì. Qua thực tế người ta khía những nấc ở cán làm định mức trọng lượng. Nấc ngoài là nấc mười tám cân. Nấc trong là nấc mười lăm cân, mười ba cân. Thông thường việc chia có thừa thiếu chút ít. Thừa thiếu càng trở nên phức tạp, khi nhà bếp thổi khô quá hoặc nát quá như hôm nay làm đảo lộn trọng lượng bình thường, phải thêm bớt nhiều lần. Nhìn thìa cơm đổ thêm vào bát mình thì vui, nhưng nhìn cái thìa của người chia cơm xắn tàn bạo vào suất cơm trong bát mình nó vẹt lẹm đi, buốt lòng như có ai bấu rứt đi quả cật. Xén rồi lại xén nữa vì vẫn chưa đủ. Chưa hết một vòng.

– Sao lại nhích vào thế, Kỷ Mình?

– Cơm hôm nay ít lắm à.

– Nhưng nó nát, nó nặng.

– Nặng cũng ít à.

– Gượm, để cho nó đứng hẳn lại đã. Cân còn đang đảo mà.

Ôi! Trông kìa, có hai muôi thôi mà đã được một suất rồi. Ít quá!

Kỷ Mình và Cân cứ chia, cứ xúc. Cầu sao còn được tản ⁽¹⁾ nữa. Chứ thế này thì ít quá. Có khi còn được tản nhiều là khác. Nhưng mới có sáu suất mà đã vẹt nửa xoong cơm rồi. Lại miếng khoai kia. Cầu sao nó đừng vào bát của mình. Miếng khoai to quá.

– Dầm dầm khoai ra, Cân ạ. Cho nó đều.

(1)Chia thêm

– Được rồi. Được rồi.

Cơm trong nồi còn ít quá. Khéo thiếu mất. Không, nhưng mà chỉ còn ba suất nữa thôi. Trong xoong to trông nó thế, chứ ba suất thì đủ. Một suất nữa rồi. Sao suất này trông có vẻ nhiều thế nhỉ. À! Nó đã bốc hơi một ít. Đỡ nát hơn. Suất ấy của ai nhỉ. Cán. Cán may rồi. Ai chẳng biết được chia ở cuối xoong bao giờ cũng nhiều hơn một tý vì cơm đã nguội đã bốc hơi.

Nhưng Cán thì không chú tâm đặt bát ở cuối hàng đâu. Chỉ có Lê mới làm như vậy. Ở QN, Lê cứ làm như vô tình ra sau và đặt cái bát men mười sáu⁽¹⁾ của Lê ở cuối hàng. Việc ấy kéo dài được nửa tháng thì bị Kỷ Mình và cả toán phát hiện ra. Nhưng không ai nói gì. Chỉ có Kỷ Mình trả lời bằng hành động. Kỷ Mình cân cơm và đổ ở cuối hàng trước. Khi Lê chuyến bát về đầu hàng, Kỷ Mình lại cân cho bát đầu hàng trước. Lê xếp bát ở giữa hàng, Kỷ Mình đổ từ giữa hàng xoè ra hai đầu. Như một trò chơi ú tim. Như chuyện cổ tích vậy. Lê chẳng dám nói gì. Đành ngậm đắng nuốt cay.

Kỷ Mình chia rất công bằng và không một lần nào suất của Kỷ Mình nhiều hơn suất của người khác. Kỷ Mình vẫn dằm dằm vun vun xúc xúc. Đáy xoong đã lộ ra, những hột cơm dính với khoai bê bết. Không biết chỗ kia chia đôi có được hai suất không? Một suất. Hơi nặng một tý. Xúc ra nửa thìa. Phải nói Kỷ Mình xúc rất chính xác. Mười mấy năm chia cơm có khác. Còn lại trong nồi hơi ít, nhưng trông thế thôi. Vét vào, vun vào chắc chắn sẽ đủ. Đủ là tốt. Sao? Kỷ Mình còn bớt lại à? Không xúc hết à. Xem nào. Vẫn hơi tươi! Xắn một nửa thìa rồi. Vẫn còn tươi, hơi ngỏng. Một xíu nữa. Cái cân bềnh lên hạ xuống. Lại hơi chúc. Ngón tay Kỷ Mình gẩy gẩy mấy hạt cơm ở đầu thìa xuống bát. Được rồi. Ngang cân rồi. Chỉ gần chục hột mà ngang cân. Các cụ bảo “con ruồi đỗ nặng đồng cân”. Đúng thật. Thế là được tản rồi. Mỗi người được một thìa đấy. Còn bát này, bát này chưa. Bát này chưa. Kỷ Mình nhoài người ra đổ vào những bát ở xa. Còn một tí nữa. Tản nữa. Mỗi người hơn chục hột. Còn miếng cháy nữa đấy. Bẻ ra làm hai mươi suất. Được chưa. Thôi mang vào nhé. “Một tý, một tý không cần à!” Nói thế thôi chứ ai mà không cần. Miếng cơm trong tù ngọt hơn cả đòng đòng.

Mọi người cúi xuống nhấc bát cơm, bát canh đứng lên. Có anh đổ ụp luôn bát canh vào bát cơm, cho cù dìa đảo đảo, đứng ăn ngoém hết tại chỗ. Có anh bưng ra ngồi ở góc sân. Kỷ Mình còn lấy tay nhặt mấy hạt cơm dính vào

 (1) Đường kính mười sáu cm

thành xoong.

Hắn và già Đô hai tay hai bát bưng vào buồng. Già Đô cẩn thận trút hai bát rau làm một. Rồi già giở cái cặp lồng của hắn ra. Một cặp lồng rau ngân ngẩn. Cả ngày chỉ ngồi chặt hom sắn, già Đô với hắn cấu vội được một nắm rau tàu bay, khi đi ngang qua khu cơ quan, già tranh thủ suốt được một nắm lá ớt, lá hoa mào gà. Mặc ông áo xanh hét:

– Anh kia làm gì đấy. Có đi vào hàng không?

Hai tay hai nắm rau, ngắt cả cành, già trở về hàng và vừa đi vừa ấn chiến lợi phẩm vào bị. Nhìn già, hắn nghĩ đến những nơi già đã đi qua, đã in dấu chân: Khải Hoàn Môn, tháp Eiffel. Marseille…

May là chỗ làm có nhiều rau tàu bay. Người ta bảo ăn rau tàu bay hại máu. Bọn hắn ăn chỉ thấy ngon. Còn lá mào gà, lá ớt ăn như rau dền vậy. Họ lặng lẽ nhai. Mỗi người một tâm tư. Đắm chìm trong tâm tư ấy.

Vũ Lượng từ nhà mét bước ra. Đó là một anh tù trẻ hơn hắn, cằm vuông, má hóp, râu quai nón. Tay xách một cặp lồng bốc khói, thơm ngào ngạt, thật hấp dẫn. Mùi thơm váng cả buồng giam. Nhưng hắn không quay đầu về phía ấy.

Ở trong tù thái độ đối với miếng ăn là quan trọng. Rất quan trọng. Nhận một quả tắc. Thái độ đối với quả tắc thế nào đây. Không thể mời tất cả mọi người. Nhưng cũng không thể quay mặt vào tường, ăn một mình những món ăn ngoài đời, những món ăn của tự do. Cũng không thể chờ đến lúc đi ngủ, chui vào màn ăn một mình trong bóng tối, tiếng giở các túi ni-lông loạt soạt. Tạt được củ sắn, một kỳ công đấy. Thiết kế rất công phu, chớp thời cơ ngàn năm có một, bồng về trót lọt, đói hoa mắt, nhưng chớ ăn một mình. Trong tù quan hệ con người bị lột truồng. Không thể che đậy. Không thể giả dối. Không thể đánh lừa được ai. Có hai điều quyết định nhất khi anh sống trong tù: Một là thái độ của anh trước bạo lực. Nghĩa là thái độ trước các ông công an, các ông quản giáo, các ông giám thị. Thái độ trước tù đày. Hai là thái độ trước miếng ăn trong khi lúc nào cũng đói rã rời.

Giữ được hai điều đó anh sẽ là người tù chân chính, được cộng đồng công nhận. Mà giữ được hai điều đó nghĩa là phải sẵn sàng chấp nhận những công việc nặng nhọc nhất, meo nhất. Đừng mơ tưởng đến toán nhà bếp, đi nuôi ong, chăn trâu. (Ai bảo chăn trâu là khổ. Không, chăn trâu sướng lắm chứ. Đúng thế đấy. Chăn trâu sướng lắm. Vì được tương đối tự do. Thoải mái sột sệt). Đừng hy vọng cái án cao-su co lại.

Hắn làm được cả hai điều ấy một cách đơn giản tự nhiên. Không phải cố gắng. Vì đó là bản chất của hắn. Chưa bao giờ hắn bẩm, sớ, phản bội anh em, để mua về cho mình một chút lòng tin của giám thị. Điều này dễ thôi. Vì hắn biết chẳng ai tin bọn hắn. Vì hắn biết các ông ấy chỉ là thủ kho. Là những người giữ chìa khoá kho chứa một mặt hàng đặc biệt, biết đi lại, ăn uống như người, nên càng phải cẩn tắc.

Bởi vậy hắn còn tìm mọi cách tránh gặp gỡ các ông ấy. Cái dạo mới từ trại Q.N chuyển lên đây, tù các nơi dồn về nườm nượp, xe con, xe tải, xe ca ngược xuôi như một bến xe náo nhiệt, cái dạo ấy hắn đã được chỉ định làm toán trưởng. (Chắc là có sự bàn giao của trại Q.N, một sự bàn giao tốt về hắn). Hắn lễ phép trình bày với các ông ấy là sức khoẻ hắn kém, hắn không am hiểu nông nghiệp, nên không làm toán trưởng toán làm đồi được. Giám thị đã chỉ định một người khác. Thực ra hắn không muốn làm toán trưởng dù toán trưởng không phải lao động. Chỉ xem xét anh em làm, đôn đốc nhắc nhở anh em. Đi theo ông quản giáo nghe ông nói về công việc, nhắc nhóm này làm dối, nhóm kia ngồi nghỉ quá lâu rồi đấy, hút thuốc gì mà hết nửa ngày thế, nắng cũng nhúc nhắc ra làm thôi, từ sáng đến giờ chưa được mấy công việc. Rồi: “Báo cáo ông, cho anh em củng cố lại cái nhà phân”. “Báo cáo ông, chỗ sắn bị nhổ trộm ấy, tôi đã hỏi nhưng không biết ai. Anh Chí Lồng Sếnh không làm ở đấy. Anh Lượng cũng bảo không có ở đấy…”

Những việc ấy hắn không làm được! Quá sức của hắn. Hắn chỉ có thể sống và làm khổ sai như những anh em tù bình thường khác. Dù phải làm đến kiệt sức. Dù có phải phơi mình ở nương sắn tháng Sáu, nắng chang chang, dù có phải lội xuống suối lạnh buốt giữa mùa đông tháng giá, tím bầm hai chân, vục nước gánh lên đồi tưới rau, phải đút hai bàn chân cóng lạnh không còn cảm giác vào đống lửa, hắn cũng vẫn thấy dễ chịu hơn việc làm toán trưởng, suốt ngày báo cáo ông, báo cáo ông… Dù bàn chân cóng dại cho vào lửa mãi mới thấy nóng, khi đã thấy nóng rồi rút vội chân ra, nhưng cái nóng ở chỗ gan bàn chân da dày, cứ khoan mãi vào người, xoáy mãi vào người, bổi hổi bồi hồi, xuyên lên tận bẹn, phải nằm lăn ra bên cạnh đống lửa mà xuýt xoa, mà kêu, mà cười ra nước mắt thì vẫn còn hơn. Vì bên cạnh mình không phải là ông quản giáo mặc bộ quần áo vàng. Mà là già Đô, là Lượng, là Cân, là Lê Bá Di cũng đang lăn lộn với cái nóng dùi xuyên tuỷ như mình. Làm toán trưởng. không phải lao động, nhưng mất tự do đến hai lần, luôn phải giữ nét mặt kính cẩn và đau khổ, phải quát giục anh em tù khác. Hắn không làm được.

Hắn cũng chưa bao giờ đặt miếng ăn lên trên nhân phẩm. Điều này khó hơn. Cũng may hắn là người cầm bút. Cái máu sĩ đã giúp hắn.

Lượng không về chỗ mình mà cầm cặp lồng đến thẳng chỗ hắn, nụ cười trên khuôn mặt đỏ và nhọ:

– Khợp không? Làm tý nhớ?

Đó là một sự chia sẻ với tổn thất hắn vừa chịu. Là sự tuyên chiến với người vừa bẩm để hắn bị khám, bị thu nội vụ. Như một lời tuyên bố của đồng minh khi lâm chiến. Lại càng quý giá vì người ấy là Lượng, một người quá coi trọng miếng ăn, luôn luôn đói. Lượng cùng quê, thổi kèn clarinette, mới bị đưa lên gần một năm nay. Làm sao bị bắt tù lại là tù chính trị thì có mà trời hiểu. Món quà tặng của Lượng, giá trị vật chất là to lớn, tuy chưa biết rõ nội dung nhưng giá trị tinh thần còn to lớn hơn nhiều.

Hắn hỏi, giọng ấm áp:

– Gì đấy?

– Gà đồng.

Hắn ỡm ờ:

– Ếch à?

Đào đâu ra ếch. Lượng cũng ỡm ờ:

– Không. Em của ếch thôi.

– Nhái à?

Lượng gật gật.

Hắn chìa nắp cặp lồng ra. Lượng xúc cho hắn non nửa, khoảng dăm con. Lượng bảo:

– Sột sệt ở chỗ làm rồi. Về chỉ hâm lại thôi. Nguội ăn sợ tanh. Tanh như nhái mà lại.

Rồi Lượng về chỗ. Chỗ của Lượng cạnh chỗ Cân, sàn phía bên kia.

Lượng sột sệt nhái rất khéo. Chỉ với muối thôi. Nhưng căn bản là có ớt. Và một tý rau thơm. Hắn gọi sang sàn bên với Lượng:

– Đặc sản. Ngon lắm! Mai có lại tiếp tục nhé.

Lượng cười:

– Giá có tý mều⁽¹⁾ thì tuyệt.

(1) mỡ

– Một tý thịt ba chỉ nữa.

Lượng cười rất tươi:

– Một tý đậu phụ, một tý chuối xanh, một tý lá lốt, một tý nghệ, một tý rau rút!

– Thế thì thành món cháo rìu đấy.

Lượng rất vui. Vui vì đã giúp đỡ được bạn, người đã giúp đỡ Lượng rất nhiều. Lượng muốn đến với hắn trong lúc hắn đang gặp khó khăn. Như hắn đã làm thế với Lượng. Lượng muốn ăn chung với hắn, nhưng hắn đã có già Đô rồi. Việc hắn ăn chung với già Đô làm Lượng nể phục. Vì già Đô không tiền lưu ký. Không có ai gặp mặt. Không một quả tắc. Thông thường người ta chọn người ăn chung, ngoài phần tình cảm cũng phải “môn đăng hộ đối” nghĩa là người của ngon vật lạ chỉ trông vào trại thì ăn với nhau, người nhận tắc ăn với người nhận tắc. Lượng ăn một mình như số đông anh em tù với phương châm Cá nhân tác chiến cá nhân bành ⁽¹⁾.

Hắn hỏi khẽ già Đô:

– Bên Pháp người ta có ăn ếch không?

Già Đô cũng trả lời rất khẽ:

– Có chứ, ăn mạnh. Nhưng chỉ ăn đùi thôi. Bên Đông Âu không ăn.

Họ nói gần như thì thào. Sợ có ai nghe tiếng, bẩm với cán bộ là già Đô với hắn ca ngợi Pháp.

– Chỉ tẩm bột rán chứ gì.

Già Đô gật đầu.

– Ăn thế không ngon. Tôi thích nhất ếch om. Nó còn nguyên vị ếch.

– Nó là do thói quen thôi. Dân mình ăn được mắm tôm, nhưng không thể ăn được phó-mát. Mà đó lại là thứ rất ngon. Nhất là phó-mát Hà Lan. Ngon và bổ nữa.

– Tôi chưa được ăn phó-mát. Mắm tôm cũng không biết ăn. Nhưng vào đây biết ăn rồi.

Tự nhiên già Đô ngồi thẳng lên, nhai một cách chăm chỉ. Hợp đã vào. Mấy người khác đã ăn xong ở ngoài sân, mang bát vào. Và đã xách ống bương, cặp lồng nước ra rửa bát.

Thấy Hợp, Lượng hỏi to như có ý khiêu khích.

– Ngon không?

(1) một mình xoay sở, một mình no.

Ngồi ở sàn bên dưới, Voòng Kỷ Mình trả lời thay hắn:

– Hẩu xực à.

– Không biết mai còn làm ở đấy nữa không? Nhiều nhái lắm.

Kỷ Mình đã ăn xong chui ra đứng giữa lối đi:

– Mai vẫn làm ở đấy. Lúc đi tắm thấy ông quản giáo nói với ông vũ trang thế mà.

– Vẫn trảm mộc xì quát, Kỷ Mình pác à?⁽¹⁾

Lượng làm ra vẻ giỏi tiếng Hoa.

– Lượng phấn khởi quá đấy. – Hắn nói.

Lượng vừa nhai xương nhái vừa cười:

– Tối nay, anh bảo gì Lượng cũng làm.

Rửa xong bát đũa, hắn đi ra ngoài sân, qua chỗ Lượng đang lấy cát đánh cặp lồng. Bàn tay Lượng nhọ nhem. Cặp lồng nấu xong phải đánh ngay. Để mai còn xách đi làm. Các ông ấy thấy nhọ là chết với các ông ấy. Nấu trong nhà mét, cấp tập, nhọ lắm. Nấu ở chỗ làm đỡ hơn. Cời than hồng ra đặt lên. Không có than thì đắp đất chung quanh nồi, cặp lồng rồi nấu. Hoặc không đắp đất, có nhọ đấy, nhưng đánh rửa ở ngoài suối vẫn thoải mái hơn. Có những anh ăn luôn ngoài suối chỉ đánh cặp lồng không. Có anh mang cả cặp lồng đựng thức ăn đang sôi xuống suối đánh cát. Vớt nước vào cặp lồng, cặp lồng bốc khói, khô ngay, nóng cả cát ướt.

Ngày nào cũng đánh cặp lồng là một cái thú. Đánh tỷ mẩn. Cả đáy, cả nắp, cả bên trong bên ngoài, cả cái gờ, cả chỗ quai, cả những chỗ lõm vào. Sáng loáng. Một ông áo xanh đã phải kêu lên:

– Các anh thật lạ. Đem nấu cho nó nhọ. Rồi lại đánh cho nó sáng. Mai lại nấu lại nhọ, lại đánh.

Rõ ràng các ông không hiểu bọn hắn. Không đánh sáng gô, cặp lồng, nó sẽ két lại ngay. Nhọ, không cho được vào bị khi cần phải yểm một cái gì đó. Để gô, cặp lồng nhọ đen là tự tố cáo mình trước các ông áo vàng. Là khiêu khích các ông ấy. Là mất cái thú chăm sóc cho gia tài của mình, cái cần câu cơm của mình. Là nhỡ ra khi cần phải chác là mất hẳn đi một nửa giá trị.
Hắn cầm ống bương nước giội cho Lượng, bảo Lượng tối sang uống chè rồi hắn đi bách bộ quanh sân. Đám tù mới đến có Kiều Xuân Vĩnh đã biến đi đâu. Chắc là nhốt rồi. Nhiều người như hắn đi quanh cái sân rộng. Quanh quanh.

(1) Vẫn chặt hom sắn, bác Kỷ Mình à?

Như kiến trong miệng chén. Hắn nhìn trời âm u. Lại sắp mưa đây. Bao nhiêu buổi chiều rồi. Những buổi chiều cứa vào lòng. Những buổi chiều tuyệt diệt vô phương. Hắn bỗng nhìn thấy Cân. Cân đang ngồi với một người trên cái ghế băng ở đầu hội trường trên gần đỉnh đồi cao. Hắn bước về phía đó. Nhận ra Hoá đang ngồi bên Cân, hắn lảng ra chỗ khác. Hoá là một tu sĩ. Theo cánh tù nói, Hoá đã bị buộc tội “lợi dụng những buổi giảng đạo để kích động giáo dân chống lại chủ trương hợp tác hoá nông nghiệp, và gây rối an ninh trật tự”. Anh em công giáo trong trại vẫn tìm đến Hoá để xưng tội, rửa tội.

Và bây giờ Cân đang ngồi bên Hoá.

Hoá ở toán khác.

Hắn đã có một cuộc đối thoại với Hoá, khi Hoá còn cùng một toán với hắn. Hai người xới sắn. Mỗi người một bên luống. Những cây sắn cao ngang đầu gối. Băm băm gốc sắn, vun đất ở rãnh lên luống. Đó là công việc nhẹ nhàng. Nhưng làm lâu cũng mệt. Cũng thở. Hắn hỏi Hoá số lệnh Hoá đã chịu. Hoá bảo kém một năm đầy ba lệnh.

Hắn bảo: “Thế thì anh có nhanh cũng phải mười năm”. Nếu tù hai lệnh là sáu năm, thì sang năm thứ bảy đã được về. Đằng này Hoá đang ở năm thứ tám. Thế là phải ba lệnh. Hết lệnh thứ ba, người ta mới xem xét. Có được ra ngay thì cũng một năm nữa. Tổng hợp các người tù tròn lệnh (ba năm, sáu năm, chín năm, mười tám năm…) cũng phải mất vài tháng. Suy nghĩ, cân nhắc, họp hành hàng tháng. Và nếu mình có trúng số độc đắc, được có tên trong danh sách tha, thì cũng phải chờ vài tháng viết quyết định, vào sổ đóng dấu gửi từ Bộ về trại. Rồi trại vào sổ, xem xét và có thể giữ lại ít ngày…

Hoá bảo:

– Có nhanh nhất cũng phải hai năm nữa.

Rồi Hoá cười:

– Nói thế để có cái mốc mà nghĩ đến thôi. Hai năm nữa được về là tốt lắm rồi.

Hắn cũng nghĩ đến cái mốc của hắn. Nhất nhật tại tù thiên thu tại ngoại.

Thế mà chỉ cần cái khúc đệm để được ra tù thôi cũng tính tới hàng năm!

Sự kiện dồn hết anh em số lẻ về đây và những người mới bị bắt như Cân, Lượng là một triệu chứng xấu. Rất xấu. Sau một thời gian ngưng chiến, máy bay Mỹ ném bom trở lại càng làm cho tình hình của bọn hắn xấu đi.

Hoá hỏi:

– Anh là cộng sản à?

– Cả nhà tôi là cộng sản. Là đảng viên. Nhưng tôi thì chưa. Tôi là quần chúng.

– Vì sao anh chưa được kết nạp?

– Đã có lúc tôi phấn đấu, nhưng chưa được vào.

Hoá nhìn hắn từ đầu đến chân. Định nghĩa cái nhìn ấy là: Anh nói thật. Tôi quí anh vì anh nói thật.

– Vì sao anh bị vào đây? Tôi có tò mò quá không?

– Tôi bị bắt với tội danh “Tuyên truyền phản cách mạng”.

– Ở đây anh em gọi là tội nói sự thực.

Đó là một lời khen. Nói sự thực là một việc khó khăn, nguy hiểm. Từ xưa đến nay vẫn thế. Bao giờ cũng là một việc nguy hiểm. Bố hắn đã nói nhiều lần: Trung ngôn nghịch nhĩ. Thế mà đến bây giờ hắn mới hiểu được điều ấy.

– Chắc là anh viết báo có điều gì…

Hắn cười. Không trả lời. Ai cũng tưởng hắn viết lách gì đó bôi đen chế độ. Cũng như ai cũng biết hắn là nhà báo. Là cộng sản. Cả trại tù này biết hắn là cộng sản. Có người nửa đùa nửa thật nói với hắn:

– Ông cộng sản bị tù đày nhiều, ông ấy cải tiến nhà tù khiếp thật. Bao giờ đến ông chống Đảng này lên cầm quyền còn khiếp nữa. Ông ấy lại cải tiến một lần nữa, chỉ có chết.

Đúng là nhà tù của ta đã cải tiến rất nhiều. Những khe hở của nhà tù đế quốc đã bị bịt kín. Một cái bánh chưng gửi vào cũng được cắt ngang dọc, xem có tài liệu gì trong ruột bánh không, không sao để dành được, chỉ hai ngày sau là mốc xám dài bằng đốt ngón tay đã mọc xù lên dọc hai bên vết cắt. Khi còn giam cứu, gói đường gửi vào cũng bị đổ tung ra. Bao thuốc bị bóc. Điếu thuốc bị xé. Hắn và Hoá thận trọng trao đổi. Trong tù rất thận trọng. Chẳng nên làm phức tạp tình hình. Chẳng nên làm mình thêm lo lắng. Ở ngoài đời tự nhiên đã bị khoác cái tội “tuyên truyền phản cách mạng”. Vào đây lại thêm tội chống đối thì chỉ có mục xương. Nên tù chính trị ai cũng giữ mồm giữ miệng. Chỉ cởi mở với rất ít người đã qua thử thách. Như với già Đô. Với Giang.

Chẳng ai nói với ai những điều sâu kín trong lòng, nhưng tất cả đều hiểu rằng: Không ai chấp nhận cái thứ tù không án. Tù không có ngày về. Không một ai chấp nhận chế độ ăn uống lao dịch khủng khiếp mà họ đang chịu đựng. Hắn quý trọng anh em tù Công giáo. Tất cả đều sống kiên cường, đúng mực. Tốt với bạn tù. Không ai là Giuđa. Không ai bẩm sớ. Có lẽ đó là anh em thực hiện lời dạy của Chúa. Thử thách này cũng là thử thách trước Chúa.

Thấy Cân đang ngồi với Hoá, hắn vòng về phía sau hội trường. Ngồi một mình. Đấy là nơi cao nhất của quả đồi được lấy làm trại tù. Hắn nhìn anh em đi vật vờ, vô mục đích. Những thân hình xác xơ trong những bộ quần áo xác xơ. Những cái đầu cúi chậm rãi đếm bước. Chờ thời gian trôi. Chờ tối xuống. Để ngày mai lại hệt như hôm nay. Hắn nhìn hàng rào ken dày dưới chân đồi. Cỏ mọc lút. Không ai dám tới. Ra đấy làm gì, nếu không có ý định trốn trại. Ở đó vắng teo. Như cầu Hiền Lương, khu phi quân sự. Tháng Tám năm ngoái, bọn hắn đã được ra chỗ đó. Bão. Bão to làm hàng rào đổ mấy chỗ. Bọn hắn phải đẵn gỗ, đẵn cây, đẵn nứa giồng lại. Chỉ một ngày xong. Để nhốt chính bọn hắn. Bao giờ thì mình cũng tự làm hàng rào, làm nhà tù nhốt mình. Đời là thế!

Già Đô đến ngồi cạnh hắn. Già đã đi đảo một vòng và biết khối tin thời sự. Già bảo:

– Cái đám mới lên ấy nhốt chung với toán lò vôi. Chưa phân toán. Có một anh ở Bộ N tên là Đức. Từ Hoả Lò chuyển lên. Còn cái anh Kiều Xuân Vĩnh chính họ Cao. Dòng dõi Cao Bá Quát. Sau vì sợ tru di tam tộc nên đổi thành họ Kiều. Thấy bảo chỉ thêm cái chấm vào thôi thì chữ Cao thành chữ Kiều.

Hắn cơ hồ tuyệt vọng:

– Tình hình xấu lắm, cụ ạ. Ngoài ấy lại đang bắt.

– Hội Vũ Lượng thổi kèn làm gì mà cũng tù chính trị.

– Thì tôi với cụ làm gì mà cũng tù chính trị. Mưu đồ gì. Chống đối gì. Chỉ có tin tưởng ở các ông ấy quá. Tội của chúng mình không phải là mất lòng tin mà là tin tưởng quá.

– Sống thế này không điên kể cũng lạ thật.

– Tôi cũng mong tôi điên. Thật khốn nạn vì mình vẫn không điên lên được.

– Đêm qua, tôi mơ thấy con bé con bên Pháp. Nó vẫn như lúc tôi từ biệt nó. Tôi mơ thấy quán rượu của bà Jeannette. Tôi vào ngồi ở quán. Con bé chạy ra hỏi: Que buvez vous?⁽¹⁾ Vẫn cái giọng nói ấy. Nó chẳng nhớn lên chút nào. Tôi ôm lấy nó: “Không nhận ra bố à? Con mèo con của bố”. Nó khóc, nó giãy tụt khỏi tay tôi. Rồi nó gọi: “Mẹ ơi! Có khách!” Vợ tôi ra đứng sau quầy: “Ông dùng gì?” Tôi cũng nói như một người khách: “Cho một cốc vang và một xăng-đuých”. Kỳ lạ… Bà Jeannette cũng không nhận ra tôi. Tôi thì nhận ra cả hai. Nhưng cứ ngồi uống như một người khách lạ.

Già Đô cúi đầu. Hắn thở dài, thèm được như già Đô, giọng rầu rầu:

– Tôi mất khả năng nằm mơ rồi. Đã bao lần tôi ao ước nằm mơ thấy vợ, thấy con. Nhất là các cháu. Lần cuối cùng tôi nằm mơ là thời gian còn ở xà lim 75 Trần Phú⁽²⁾ cách đây hơn ba năm rồi. Phải nói tôi mong nằm mơ thấy các cháu lắm. Thế rồi cầu được ước thấy. Tôi nằm mơ thấy thằng cháu lớn. Hai bố con ở dưới đầm. Nước tới cổ tôi, cổ cháu, mênh mông, nắng loá. Sóng nữa. Tôi bơi lại chỗ cháu. Và cứ thế túm đầu thằng bé mà tát nó, đánh nó. Nó khóc, nó khóc thảm thiết: “Con lạy bố rồi, bố đừng đánh con nữa”. Tôi vẫn cứ ấn nó xuống mà đánh. Nó nhô lên, tóc ướt đẫm. Nó khóc. Nó gào khóc đau đớn: “Con lạy bố rồi. Bố đừng đánh con nữa”. Tôi choàng tỉnh. Run lên. Toát hết mồ hôi. Trống ngực đập thình thịch. Nghĩ thương con quá. Sao tôi lại đánh nó? Tôi chỉ mong nằm mơ thấy chúng, được gặp chúng trong mơ để ôm ấp, yêu chiều. Thế mà mơ thấy nó tôi lại đi đánh nó.

– Tôi cũng thế. Tôi cứ ngồi uống như một khách hàng, thế mới khổ chứ.

Hắn lặng im. Hắn đang nghĩ đến cái ước mơ nằm mơ thấy con của hắn, nằm mơ thấy thằng lớn một lần nữa để hắn sửa chữa tội lỗi làm bố của hắn. Sao hắn lại đánh con hắn như đánh đòn thù? Sao hắn lại là một thằng bố độc ác, vũ phu đến thế? Thằng bé gào lên trong mơ, những tiếng gào thảm thiết cứ vọng mãi bên tai hắn: “Con lạy bố rồi. Bố đừng đánh con nữa”. Sao phải lạy bố, hở con? Ôi! Con tôi, những đứa con khổ đau, côi cút ở bên kia thế giới.

Hắn than thở:

– Đêm nào đi ngủ tôi cũng ao ước nằm mơ thấy cháu một lần nữa. Nhưng từ bấy đến nay tôi không nằm mơ thấy gì hết. Tôi hoàn toàn mất khả năng nằm mơ rồi. Đấy là lẩn nằm mơ cuối cùng của tôi. Tôi thương nó quá.

– Tôi cũng ít nằm mơ. Giá đêm nào tôi cũng nằm mơ thấy Marseille. Thật là một thành phố… Không. Hải Phòng không thể nào bì được. Hải Phòng

(1) Ông uống gì

(2) Tên trại giam ở P . Gọi vậy vì nó nằm trên đường Trần Phú, số 75, nhiều khi còn gọi tắt là Trần (chẳng hạn như “Thằng ấy v ào Trần rồi!”)

xa biển. Đằng này biển gầm thét ngay nơi mình ngủ. Thật là vĩ đại. Những người dân ở đấy thẳng thắn, cởi mở, vui tính… Ông Martin với cây đàn violon và cả bầu đàn thê tử. Đến đâu là hội ở đó. Trẻ con người lớn quây lấy. Thật là những người vô tư lự.

– Đời cụ thật sung sướng. Biết đây, biết đó. Tôi thì từ bé lên rừng, ăn rau muống của cách mạng. Bây giờ lại lên rừng. Rau muống chẳng có mà ăn.

– Tôi về nước với bao ý định tốt đẹp. Thật không ngờ.

– Tôi ao ước được như cụ. Được một lần leo lên tháp Eiffel, đứng trước Khải Hoàn Môn.

Họ nói với chính họ. Mỗi người mang trong lòng nỗi khổ đau quá lớn, đến nỗi trong một lúc không còn khả năng tiếp thu được nỗi lòng người khác.

Có tiếng kẻng vang lên. Một hồi dóng dả dội vào rừng xanh. Kẻng điểm danh buổi tối.

*

*        *

Mọi người lặng lẽ trở về, tụ tập ở khoảng sân trước cửa buồng giam. Chờ cho đến khi thấy ông Quân, theo sau là Chắt từ buồng bên đi đến, tất cả về chỗ ngồi. Người nào ngồi đúng chỗ người ấy. Người sàn trên chiếu thẳng xuống người sàn dưới, đôi ngồi sàn bên này đối đối xứng với đôi ngồi sàn bên kia, xếp bằng tròn, tay đặt lên đùi, ngửa lòng bàn tay lên, đầu cúi nhìn xuống. Đó là nội qui bắt buộc. Ông Quân đi giữa hai hàng sàn gỗ. Ông đi giữa hai hàng tù quần áo số xám xịt ngồi thành dãy như bụt mọc. Ông dứ dứ cái bút máy vào từng người, miệng lẩm nhẩm. Ông đếm bên phải, ông đếm bên trái. Dứ bên trên, dứ bên dưới. Những mặt tù lì lì, bí ẩn. Vẻ mặt ông Quân lạnh lùng, khó hiểu không kém.

Người ta đã tính những lần ông Quân phải đếm trong ngày. Sáng mở cửa ra: Đếm. Đi làm: Đếm. Trưa về: Đếm. Chiều đi làm: Đếm. Đi làm chiều về: Đếm. Đi ngủ: Đếm. Tổng cộng sáu lần đếm trong ngày. Trại cứ tính một nghìn tù cho chẵn. Vậy thì một ngày ông Quân phải đếm sáu nghìn người. Một năm ông phải đếm hơn hai triệu người. Mà ông làm quản giáo đã được hai chục năm rồi, làm từ khi tập kết. Ông đã đếm bốn chục triệu người tù.

Thật là một sức lao động vĩ đại.

Một năm hai triệu khuôn mặt mệt mỏi, lờ đờ, xám xịt diễu qua mặt ông.

Có lẽ vì soi mãi vào tấm gương ấy, ông cũng biến dạng: Mệt mỏi, lạnh, chai, không một tình cảm nào biểu hiện ra ngoài. Ông đã nhiễm phóng xạ của bọn hắn.

Ông đã đếm xong.

Ông bước ra.

Chắt đóng hai cánh cửa, khoá lại.

Khi cánh cửa đóng lại một lúc, nghĩa là đủ thời gian để ông Quân vào phòng bên cạnh, phòng giam ồn lên. Nói. Tẩm quất. Sắp xếp lại nội vụ. Và sột sệt.

Lửa lại cháy đùng đùng trong nhà mét. Khói mù mịt. Chất đốt chủ yếu là nứa. Không hiểu sao họ vẫn kiếm ra nứa.

Có một lần hắn đã lấy được cả một cây nứa để giữa sân trại, trước mắt các ông áo xanh⁽¹⁾ và các ông áo vàng⁽²⁾ đứng trên năm bốt gác chính và phụ cao ngất. Trước mắt hàng trăm người tù. Đi làm về, thấy bó nứa để giữa sân, ngon quá, hắn nhìn lên các bốt gác quan sát. Rõ ràng người trên bốt quay mặt vào sân (nhìn sinh hoạt trong sân tù, dù sao cũng vui hơn nhìn ra rừng già, nhất là buổi chiều tà). Hắn thản nhiên rút một cây nứa dài, chạy vào buồng, gác lên quá giang, cạnh những cây nứa khác, phơi bộ quần áo ướt của hắn và gìà Đô lên đấy. Vừa xong, thì một ông quản giáo chạy vào buồng, giận dữ:

– Anh nào vừa ăn cắp cây nứa chạy vào đây? Đâu rồi?

Hắn đã nằm dài trên sàn, lờ đờ khuôn mặt, dửng dưng với những lời quát nạt của ông. Cứ để ông ta tìm trong gần trăm bộ quần áo số này kẻ đã cầm cây nứa chạy vào đây. Cây nứa của hắn cũng như mọi cây nứa khác đang mang trên mình những bộ quần áo tù rỏ nước, như đã nằm đấy từ bao giờ.

Đó là cách dự trữ chất đốt an toàn nhất và cũng là thứ chất đốt tuyệt diệu nhất đảm bảo cả bốn tiêu chuẩn: nhanh, dễ nhóm, dễ dập, chóng sôi. Chất đốt còn là những mẩu củi, cành cây gẫy, quang sảo rách, thùng gánh nước đái vỡ ⁽³⁾… Nghĩa là tạt được, bồng được về thì vẫn có thức đun.

Người không đun nấu thì quây quần từng nhóm nói chuyện, người nhóm bếp than đun nước pha trà. Anh khác quay mặt vào tường giở suất cơm ra ăn. Có thể anh ta kiếm được cái gì lưng lửng bụng lúc đi làm, nên lùi bữa lại, để đêm đỡ đói. Có thể anh ta ăn thêm với đồ tiếp tế. Những chỗ nào nổi

(1) Công an vũ trang

(2) Công an quản giáo

(3) Thùng làm bằng gỗ thông

bếp than, được coi là loại giầu có, sang trọng. “Nhẩm xà”, uống chè. Có chè uống đều đặn đâu phải chuyện đùa. Phải rất mạnh. Chè lạng là nhất. Thứ này quá sang. Cũng có lần hắn thắng đậm. Hắn tạt được một nắm ở chỗ sao chè của trại. Chè Hà Giang, chè loại hai, đều sang. Chè “chín hào ba”⁽¹⁾ cũng là lý tưởng, được đánh giá ngang với chè U, thứ chè bồm, đồng bào thiểu số ở U sao, ngai ngái mùi ám khói. Bí quá thì lấy lá một loại cây, pha uống ngăm ngăm, ngòn ngọt, hình như có mùi cam thảo. Bọn hắn gọi là cam thảo nguyên.

Hội chè của hắn được mọi người vì nể. Uống khá đều, cho ít chè thôi, lúc tàn thì đặt lên ninh. Hai cái chén hạt mít lau tráng cứ bóng loáng. Tất nhiên vừa uống vừa nghe ngóng. Có tiếng mở khoá thì phải vứt ngay được bếp than đi trước khi ông ấy đến. Có khi ông ấy im lặng đi chung quanh buồng không một tiếng động. Như hổ.

Hôm ấy hắn vẫn sột sệt. Già Đô đưa cái ca con tí xíu của già ra. Đó vừa là cái ấm vừa là cái siêu, ưu điểm là mỏng, đun rất chóng sôi. Hắn lấy bó ni-lông đựng các đồ tiếp tế đã ăn hết và đã được giặt sạch mà ông Thanh Vân để lại cho hắn. Hắn chọn hai túi, một túi đựng kẹo, một túi đựng xúp, và hắn xé một mảnh quần đùi cũ. Hắn bện hai thành phần giẻ và ni-lông thành hai cái đũa dài. Đó là những thanh nhiên liệu.

Già Đô lấy ra một dụng cụ chuyên dùng khác: Một vòng tròn bằng dây thép lồng vừa khít ca có tay cầm dài chống nóng. Già Đô cầm ca. Hắn đun. Lửa bập bùng dưới đít ca. Khói nhiều. Nóng ít. Khói và mùi ni-lông khó chịu. Nhưng không sao. Đượm ra phết. Ca mỏng. Nước đã kêu kêu.

Có tiếng chân đến cửa sổ của hắn. Hắn dụi ngay lửa xuống cái bát sắt đã chuẩn bị sẵn. Rất nhịp nhàng, già Đô đặt cái ca lên trên. Hai bàn tay người nào nắm vào cửa sổ. Tất cả giật mình. Người ấy đu lên: Chắt! Hắn hoảng.

– Khét lắm đấy, các bố ạ. Ông ấy biết là chết đấy. Này, cho miếng cháy này.

Chắt đưa qua cửa sổ cho hắn miếng cháy con và biến mất.

Hắn bị bất ngờ. Ngạc nhiên và ấm lòng. Hắn mới lên đây được một năm. Nhưng thấy tù trật tự trại ở đây khác hẳn Q.N. Tù trật tự trại Q.N là Thất, một anh tù to béo da đỏ au, một vận động viên, trưởng phòng thể dục thể thao một huyện, án hai năm vì biển thủ công quỹ. Không trò chuyện với ai bao giờ, lúc nào cũng đi sau ông Quân (Phải, vẫn là ông Quân. Ông Quân

(1) Chè cám (chín hào ba gói)

cũng từ Q.N chuyển lên trại này sau hắn ít ngày) như cái đuôi. Có lẽ vì suất ấy quá thơm, nên anh ta giữ gìn cẩn thận lắm. Khi tù đi làm, khi tù về trại, Thất đứng bên này cổng, đối diện với ông Quân. Thất cũng đếm. Thất nhắc nhở tù bỏ nón, bỏ guốc. Đi dép thì được. Đi guốc qua mặt quản giáo là không được. Là không tôn kính cán bộ. Là vô lễ.

Nhưng Lê Bá Di đi guốc. Lê Bá Di thì không thể có dép. Người Quảng Trị, tù cũng đã mười năm, gia đình không thể theo đuổi từ trong ấy lên mãi VQ, QN mà tiếp tế được, Lê Bá Di hoàn toàn sống bằng trại. Bữa ăn sang nhất của Di là ba lạng thịt trâu kho chuội choại ngày Tết. Một năm có một lần. Không thuốc đánh răng, không khăn mặt (Di lấy quần áo rách làm khăn mặt) không tiền lưu ký, không bít-tất, không dép… Lê Bá Di đẽo lấy guốc đi. Và cứ đi guốc qua cổng trại.

Thất gọi nhắc nhở. Lê Bá Di cứ đi. Không biết Di không nghe tiếng, hay biết nhưng cứ làm theo ý mình. Thất chạy tới túm vai Di quát mắng và chỉ xuống đôi guốc, sừng sộ. Di cúi xuống nhặt guốc và bỗng nhiên, hắn và tất cả không ngờ: Di quật guốc vào mặt Thất. Hẳn là chỗ guốc ấy có cái đinh lòi ra. Thất vuốt mặt. Mặt đầy máu. Tay đầy máu.

Thất im lặng. Ông Quân im lặng. Bọn hắn im lặng đi qua. Hắn không ngờ Di lại hành động như vậy. Di cùng toán với hắn. Người nhỏ thó, trán hẹp, đầu nhỏ, nhưng quai hàm bạnh ra. Những anh em cùng tù với Di ở Cổng Giời bảo: trước Di không thế đâu. Nhai sắn nhiều nên quai hàm mới bạnh ra. Ai nhai sắn nhiều đều có kiểu mặt hổ mang bành như vậy.

Râu Di đen sì, kín cằm, kín mồm, môi dưới thưỡi ra thâm thâm, cứ như nhọ mõm. Di không chơi thân với ai. Việc Di, Di làm. Lầm lũi như cái bóng. Nhưng gánh khá. Gánh khoán, Di cứ chơi sáu mươi ki-lô phân trâu bò chạy vài cây số, lội bốn suối, vượt vài dốc.

Di cũng rất tự trọng. Có lần hắn cho Di một véo thuốc lào, thế là hôm sau gặp nhau ở bờ con suối cạn, Di dúi cho hắn hai cái bánh khoai vừa bằng cái trôn bát, như hai cái bánh trứng cáy ở quê hắn, toàn xơ. Chắc Di tranh thủ xuống ruộng khoai đã dỡ, mót được.

Di lành. Di khổ. Di ít nói. Bỗng nhiên Di khùng. Nhưng Di lại bị hành hạ theo cách khác.

Buổi chiều đi làm về, hắn đã lấy nước uống và đang đi sang bên toán mộc chơi, thăm Giang, người bạn tù cùng giam ở 75 Trần Phú, thì sau lưng hắn có tiếng rầm rầm. Tiếng thét. Tiếng kêu ú ớ. Hắn quay lại. Thùng nước đổ chỏng chơ. Một đám đông đang đá, đạp, đấm. Lê Bá Di nằm lăn dưới đất. Ba Đen, Phi Cốc, Triều Phỉ, Lập Ba Tai… những tù tập trung hình sự cao lớn, bấy lâu ngứa ngáy chân tay đang đánh đòn hội chợ. Toàn những miếng hiểm. Toàn những miếng vào bụng, vào sườn, vào ngực. Ợ. Ợ. Cứ mỗi đòn Di nhận, Di lại ưỡn lên. Ưỡn, nhưng không kêu. Chỉ ợ ợ. Đòn cuối cùng là một cú đánh bằng gót của Ba Đen nện thẳng xuống mỏ ác. Tứ chi Di rúm lại. Ợ. Ợ.

Thoắt một cái, tất cả đã biến hết. Trận đòn rất nhanh. Như chưa hề xảy ra. Chỉ một mình Di. Quần áo xám, số đỏ, lấm láp, nằm co trên đất. Mắt nhắm nghiền thiêm thiếp. Một lúc sau, Di mở mắt, chớp chớp. Không nhăn nhó, không kêu rên một lời, Di gượng ngồi dậy. Nhặt cái gô⁽¹⁾ lăn lóc, đứng lên phủi quần áo. Đi đến chỗ thùng sắt chắt tí nước cặn còn sót lại, cầm gô vào buồng đặt lên sàn như không có chuyện gì xảy ra.

Hắn đi về phía toán mộc và thấy ông Quân đang lặng lẽ hút thuốc sâu kèn ở cổng trại. Ông có biết không? Hẳn là ông biết. Ầm ầm như thế làm sao không biết. Cũng như cả trại biết Thất đã xuỳ bọn đàn em dạy Lê Bá Di một bài học. Và cũng là dạy tất cả cánh phạm bài học.

So với Thất, Chắt thật dễ chịu. Có lẽ cũng vì Chắt tù lâu quá rồi. Chắt, tập trung hình sự, đã ngót chục năm. Chắt hiểu cánh tập trung. Hắn chưa kịp nói lời cảm ơn với Chắt về miếng cháy thì Chắt đã đi. Hắn lại nhóm lửa. Lác đác vài bếp than. Còn tất cả nằm dài im lặng. Như những xác chết. Anh em đang “mặc niệm tới gia đình”. Hắn lấy ra hai cái chén mắt trâu men trắng. Hắn tự hào về hai cái chén của mình.

Hai cái chén sứ men trắng này làm hội của hắn nổi lên. Nó cũng giống như ngoài đời, người ta uống nước bằng chén cổ đời Lý, đời Trần. Quá ư sang trọng. Bởi vì trong tù người ta uống nước bằng nắp ca, bằng bát… Có chè mà uống là tốt lắm rồi. Hai cái chén “tù bảo” ấy hắn đem từ trại QN lên. Kỷ mệm của Cương, người sĩ quan trẻ tuổi nhất của khoá huấn luyện cuối cùng của lớp sĩ quan Đà Lạt. Cương gầy gò. Không gia đình. Chỉ khoảng ngoài 30 tuổi, nhưng đã chín năm tù. Răng rụng hết. Móm. Đầu trọc. Nom mặt Cương giống hệt cái sọ đầu lâu nằm giữa hai khúc xương bắt chéo trong tấm biển Nguy hiểm chết người. Cũng hốc mắt sâu thế nằm dưới cái sọ to. Cũng hai má hóp, quai hàm xương xẩu. Cương ở toán lâm sản. Cùng với những người tù thiểu

(1)Hộp sữa Guigoz bằng nhôm.

số lực lưỡng. Những Hỉn Sán, Cắm Xìn (không phải Xìn Cắm) những Tằng Xình Quay… leo núi như dê rừng. Cương loẻo khoẻo, nhưng vẫn vác những bó nứa, những cây gỗ đúng tiêu chuẩn. Một buổi lang thang trong rừng đào măng cho ông quản giáo, Cương đi vượt sang bên kia núi và thấy một cây lớn. Trong một hốc trên cây, một bát hương, tàn hương phủ đầy mùn lá mùn gỗ mục. Một cuộn giấy đựng hương phải cố gắng lắm mới nhận ra hình dạng. Và bốn cái chén mắt trâu.

Cương đi đến cây vả gần đấy, hái mấy trái chín để vào trong hốc cây thay cho đồ lễ và xuýt xoa khấn vái thần núi, thần rừng cho xin hai cái chén. Cương đem chén xuống suối, đánh rửa sạch sẽ rồi đem về cho hắn. Mãi sau này hắn mới biết tất cả những chuyện ấy. Hắn cũng thấy hơi chờn chợn.

Nhưng đó là chuyện về sau.

Hai cái chén ấy làm hắn với già Đô nổi tiếng. Nhiều người mang cả chè sang đây uống. Những người thân như Xìn Cắm, Tảng ở QN, Lượng, Cân ở VQ thì mượn về uống tăng hai.

Nhưng hôm nay hắn muốn mời Cân và Lượng sang cùng uống với bọn hắn. Hắn tụt xuống đất và leo lên sàn bên kia. Ngay chỗ Cân. Cân đang ngồi giữa chiếu, xếp bằng tròn, quay mặt về phía tường. Hắn xển đến cạnh Cân, đặt tay lên vai Cân thì thào:

– Sang uống…

Hắn bỗng im bặt, vì Cân ngồi im như tượng gỗ. Không quay lại. Cũng không trả lời. Hắn hiểu. Cân đang cầu nguyện, đang độc thoại trước Chúa. Lượng nằm, thấy hắn tới, vùng dậy:

– Anh về đi, Lượng sang ngay.

Ba người ngồi xụp xoạp. Già Đô uống bằng bát vậy. Cam thảo nguyên đã ngấm. Nước đỏ ngăm ngăm, ngòn ngọt. Vẫn còn cái thú tuyệt vời này. Hôm nay phải uống lâu một tý, già Đô ạ. Uống chè, nhắm cháy. Ngon hơn cả bánh đậu xanh. Hơn cả kẹo trứng chim. Chắt thật là một người tốt. Cám ơn anh. Tôi sẽ nhớ anh cho đến lúc chết. Lượng ơi, tý nữa hát cho mình nghe.
Từ chỗ tận cùng xã hội này, mình đã thấy tận cùng của cái phi lý. Đúng như Lượng nói: Nếu như bây giờ được tha về nhà, có tiếng gõ cửa, ra mở, thấy có một người tự xưng là Giời thì cũng chẳng có gì ngạc nhiên. Cứ việc mời Giời vào uống chè mà không phải băn khoăn. Mọi việc đều có thể xảy ra. Sao lại không có một ông Giời xuống uống chè với mình được. Cân nó vẫn còn cầu nguyện. Nó dọn mình trước Chúa. Nó có một niềm tin vào Chúa. Còn mình chẳng biết tin vào đâu nữa. “Sung sướng thay những kẻ có lòng tin”. Đó là một câu phương ngôn Pháp.

Mỗi người đến đây bằng một con đường khác nhau. Một hoàn cảnh khác nhau. Hắn khác. Lượng khác. Già Đô khác. Nhưng đều giống nhau ở một điểm: Sự ngây thơ. Nhẹ dạ. Cả tin. Và đều phải trả giá. Ngọc có lại thăm Trà Mi. Mình mong muốn hai người thân thiết với nhau. Hắn uống cam thảo nguyên và im lặng. Lượng, già Đô im lặng.

Tô Hoàng

1

Tôi viết những dòng này không nhắm “rủa” ông bạn vàng của tôi – nhà văn Nguyễn Khắc Phục. Cũng không nhắm biện minh cho những gì anh đã và đang nói; đã và đang làm hôm nay. Tôi kể lại câu chuyện xảy ra với anh cách đây đã ba chục năm mà tôi là một chứng nhân.

Trước hết bởi một nỗi day dứt lâu nay thường ám ảnh tôi: Mình biết một sự thật về Phục mà khoảng chục năm trước không thể kể, không thể viết, bây giờ được “tháo cũi sổ lồng”, sao mình không kể đi? Nếu bỗng dưng một ngày nào đó ông bạn nhiều bệnh tật, hay nghĩ ngợi, thích dâng hiến đến kiệt cùng sức lực này bỗng nhiên đốc chứng muốn đi theo đám bạn bè Lưu Quang Vũ, Xuân Quỳnh, Nguyễn Lâm, Nghiêm Đa Văn, Tường Vân, Phạm Tiến Duật, Lý Biên Cương…? Tôi viết còn vì một thôi thúc nữa: Sao thiên hạ bây giờ nhiều người mắc phải căn bệnh “quay quắt” khốn khổ đến như vậy? Họ đang cố thanh minh thanh nga rằng họ sáng suốt, họ rạch ròi đã từ rất lâu; họ đã biết xua tay không hề tham dự vào công việc này, sự kiện nọ; họ bị bắt buộc, bị thúc ép, họ không mù quáng, cuồng tín đâu, nhưng họ đơn chiếc, lẻ loi, mà đã là số ít họ “đành” phải theo số đông.

Tôi sẽ kể lại chuyến đi Liên Xô học đạo diễn điện ảnh VGIK của Phục vào mùa hè năm 1980.

Có người nói, anh sang Moskva không học nổi nghề này nên “bị đuổi” về nước. Có người nói anh ở nước Nga đâu đó một năm rồi mới về Việt Nam. Lại có người khẳng định anh chỉ ở Moskva chừng hai tháng. Lại có người vắn gọn: Gã ấy làm sao sống nổi ở nơi ấy thì bỏ về cũng phải thôi…

Tôi là người bạn đồng hành lớn tuổi duy nhất cùng sang Moskva với Phục chuyến ấy, tôi cũng không rõ nguyên do nếp tẻ ra sao. Thành thử nghe gì, thấy gì cứ kể lại để bạn hữu, đồng nghiệp của anh biết cho vui thôi…

Phục lưu lại Moskva chừng hơn tháng.

Nhớ trước hôm ra sân bay về nước khoảng hai, ba ngày, Phục mở toang cái vali và gọi bạn bè tới:

“Các cậu muốn gửi cho bố mẹ, vợ con phim ảnh, đồng hồ báo thức, sâm nước [những mặt hàng dạo đó về Việt Nam bán chạy, lời lãi khá cao] cứ ném ráo vào đây, tớ sẽ chuyển giùm cho. Nhưng làm chứng giúp tớ một điều: Tớ sang Nga và quay về ngay như thế này không phải để đánh quả đâu nhé!”.

Ngược thời gian, cách đó chừng ba tuần, tôi theo Phục lên sứ quán Việt Nam tại Liên Xô. Một gã quan chức mặt bự thịt, mắt ti hí gian giảo vừa nhìn thấy Phục đã cao giọng phủ đầu: “Anh thừa biết, bao nhiêu người mơ ước mà không được sang đây. Còn Nhà nước bỏ tiền mua vé máy bay, chi tiền cho anh ăn học ở đây 5 năm nữa, bỗng dưng anh nằng nặc đòi về lại Việt Nam là sao? Anh dám phung phí từng ấy tiền bạc của Nhà nước a?”.

Gã quan “Sứ” thao thao, hùng hổ đến toát cả mồ hôi trán. Phục im lặng, cười cười. Chờ cho gã kia thấm mệt, Phục hỏi: “Thưa, ông đã nói hết chưa?”. Gã kia chán: “Hết rồi!”. Đến lượt Phục: “Bây giờ tôi xin phép được hỏi lại ông. Đúng, Nhà nước đã tốn từng ấy tiền mua vé máy bay cho tôi. Nhưng sang tới đây tôi tự thấy mình sẽ không học tiếp nổi. Vậy xin hỏi ông, Nhà nước có nên tiếp tục tốn tiền để cho một thằng như tôi ở lại đây thêm 5 năm nữa, hay nên cho tôi về nước để giảm bớt chi phí ăn học của tôi 5 năm tới?”. Lẽ đương nhiên quan “Sứ” đuối lý đành ký xoẹt vào tờ đơn để Phục “hồi hương”!

Trước khi kể tiếp chuyện du ký ngắn ngày của Phục tại nước Nga, người kể chuyện xin được lược ghi tiểu sử trích ngang sáng tác của Phục – tính đến thời điểm đó:

Bạn văn chương cùng lứa tuổi chúng tôi hẳn còn nhớ, khoảng những năm 1966, 1967, 1968 những truyện ngắn của Đỗ Chu hầu như thống lĩnh văn đàn của những cây bút trẻ mới xuất hiện những năm đầu chiến tranh chống Mỹ. Bất ngờ, trên tạp chí Văn Nghệ Quân Đội xuất hiện truyện ngắn “Hoa cúc biển” và ngay sau đó là “Ngã ba Vô Tình” của Phục. Vẫn là chất trong sáng, nhân hậu, đầy chất thơ như văn chương của Đỗ Chu, mà khác hẳn Đỗ Chu, mà tài năng ngang ngửa Đỗ Chu. Một cú mở đầu ngoạn mục khiến thiên hạ lao xao. Và Phục nhanh chóng gia nhập hàng ngũ cùng những Thi Hoàng, Hoàng Hưng, Vũ Quần Phương, Lưu Quang Vũ, Bằng Việt… Rồi Phục lên đường vào chiến trường Khu V để không bao lâu sau có ngay trường ca “Ăn cốm giữa sân”, kịch “Vườn thầy Năm”. Vào năm 1977, 1978, anh có kịch bản văn học “Thành phố không bị chiếm” (Nhà xuất bản Tác Phẩm Mới – Hội Nhà văn đã in vở kịch này thành sách), đạo diễn Phạm Kỳ Nam dựng thành một bộ phim truyện nhựa dài với tên mới “Tự thú trước bình minh”. Từ chiến tranh bước ra, 30 tuổi, gia tài văn chương như vậy đâu có phải là mỏng?

Chín tháng học tiếng Nga ở Hà Nội, Phục vui vẻ, hào hứng. Và thấy rõ, Phục cũng hào hứng với chuyến ra nước ngoài lần đầu. Sau tháng 4 năm 1975, Phục lang thang ở Sài Gòn, vùi đầu đọc đủ các loại sách, tiếp xúc với đủ loại người, làm quen và hưởng thụ nền văn minh Akai, Honda chừng hai năm. Trước chuyến sang Nga, anh tỏ ra “sành điệu” để “tân trang” cho tôi nào giày mũi quả táo, quần ống loe, áo chim cò thắt túm ngang lưng… những mốt thời thượng thuở ấy của Sài Gòn. Nhưng tôi đoan chắc rằng, Phục vẫn rất yêu, thậm chí sùng mộ Liên Xô và nền văn hoá Nga Xô viết, như tất cả anh em thế hệ tôi. Chả thế mà, khi con trai tôi chào đời, nhờ Phục đặt tên giúp, anh đặt tên cháu là Tô Đoài Minh. Phục giải thích cho vợ chồng tôi hiểu “Đoài Minh tức Phương Tây sáng”. Cái Phương Tây ấy, ở thời điểm ấy, tôi đoan chắc đối với Phục tuyệt nhiên không phải, chưa phải là Pháp, là Đức, là Mỹ như địa chỉ trong tim bạn trẻ bây giờ.

Vậy sao Phục lưu lại ở Moskva chỉ hơn một tháng và nằng nặc đòi về?

2

Máy bay rời sân bay Nội Bài (hồi đó những bác thợ cày quanh vùng vẫn có thể ngang nhiên khoác áo tơi lá, thung thăng dắt trâu cắt qua đường băng) vào một chiều mùa hè mây giăng mù mịt, mưa rơi tầm tã. Mù mịt, tầm tã như thế qua đất Lào, Myanmar. Và máy bay hạ thấp độ cao, nghỉ tiếp dầu ở hai sân bay Calcutta (Ấn Độ), Karachi (Pakistan). Vào tới phòng đợi sân bay là chìm ngập trong những quầy hàng đủ loại quần jean, áo pull, rượu mạnh; là lần đầu nhìn thấy tivi màu với các chương trình quảng cáo của Nhật, của Mỹ. Cái gì cũng mới, cũng lạ đến hoa cả mắt, chóng cả mặt. Phục tỏ ra sành sỏi giải thích cho chúng tôi mọi thứ. Thiếp ngủ chừng 7, 8 tiếng đồng hồ, 3 giờ sáng xe chở chúng tôi vào thành phố Moskva. Ấn tượng đầu tiên – thành phố chỉ một màu điện đỏ vừa đủ soi tầm nhìn (sau này chúng tôi biết rằng, người Nga không khuyến khích vui chơi về đêm, cần ngủ sớm để tái sản xuất sức lao động, vì thế khoảng 9, 10 giờ tối nhà máy đèn được lệnh giảm công suất). Tuyệt nhiên không hề có những tấm biển nhấp nháy đèn đủ màu để quảng cáo hàng. Thỉnh thoảng lướt qua cửa xe là những khẩu hiệu thắp bằng bóng điện to đùng: “Liên Xô – trụ cột hoà bình”, “Vinh quang thay Đảng Cộng sản Liên Xô”, “Nguyên tử dùng vào mục đích hoà bình”, “Lao động là vinh quang”… Chỉ vào những tấm biển ấy, Phục nói bên tai tôi: “Y hệt bên nước mình!”.

Chúng tôi phải theo học 9 tháng tiếng Nga nữa tại Khoa dự bị tiếng, Đại học Lomonosov. Người ta giải thích, học nghề đạo diễn, tiếng Nga phải giỏi cả nghe lẫn nói. Đã học một năm tiếng Nga tại Trường Ngoại ngữ Thanh Xuân – Hà Nội, lại thêm một năm ngoại ngữ nữa ư? Sau chiến tranh Phục đang ấp ủ bao nhiêu dự định cho tiểu thuyết, trường ca, kịch bản điện ảnh và sân khấu (như ta biết, sau khi ở Nga về, Phục lần lượt cho ra đời bộ ba tiểu thuyết “Học phí trả bằng máu”, “Đầu sóng”, “ Thành phố đứng trước biển” và hàng chục vở kịch sân khấu…). Phải chăng, đây là lý do để Phục đòi về nước?

Phục học tiếng Nga buổi đực buổi cái. Không cặp, không túi, cuốn vở tập nhét túi quần. Thời gian còn lại thường ngồi cà phê hút thuốc, đăm chiêu. Hoặc ra rạp xem phim để về giễu cợt, chê bai các phim công thức, giáo huấn của Điện ảnh Xô viết. Ở lớp dự bị tiếng, dù học để tăng cường khả năng nghe và nói tiếng Nga nhưng cũng đủ các môn như địa lý, lịch sử, văn chương, chính trị. Giáo trình phát cho sinh viên, Phục lật xem rất nhanh và phát hiện cũng rất nhanh: “Địa lý, sử sách, văn chương ráo trọi đều nói về người Nga, nước Nga thôi. Không một dòng nào đả động đến văn hoá văn minh thế giới cả. Thế nghĩa là làm sao?” – Phục lưu ý chúng tôi. Ở Moskva chừng ba tuần, Phục mua một tấm bản đồ thành phố Moskva về mở rộng trước mặt chúng tôi để có thêm một phát hiện nữa: “Người Nga tự hào coi Moskva là trung tâm văn hoá của nhân loại. Các cậu xem này, đến ông Paven Coorsaghin, bà Zoia Cosmedienskaia còn được đặt tên cho đường phố. Thế mà đố tìm ra một bức tượng, một dãy phố nào mang tên Cervantes, Shakespeare, Dickens, Hugo hay bà Marie Curie?”.

Nhưng điều khiến Phục buồn bã, nghĩ ngợi nhiều hơn cả có lẽ là tình trạng “cứu đói khẩn cấp” – như mấy chữ Phục thích dùng dạo đó, của lưu học sinh, nghiên cứu sinh người mình ở Moskva. Sáng lên lớp, trưa ăn nguội ở quầy buffet, ngay sau đó túi nải khoác vai, như một đàn kiến tha mồi, chúng tôi đã vội vã sục sạo các ngõ ngách Moskva để lùng hàng; hoặc tới các khách sạn có người quen từ Việt Nam sang để bán hộ hàng kiếm chút lời, nhờ vả để gửi hàng về cho người thân trong nước. Còn phải 3 hay 4 năm nữa người Việt lao động xuất khẩu mới sang bên này, nhưng việc mua bán, nhận hàng sang gửi hàng về nhà đã trở nên sôi sục, năng động và thiết thực nhất của sinh viên, nghiên cứu sinh Việt Nam. Bởi một lẽ đơn giản: gửi về được tới Việt Nam cứ 5 cuốn phim “Svetma” Nga bán đi đã bằng một tháng lương, một chiếc bàn là Nga bằng 4 hoặc 5 tháng lương của cha mẹ, vợ con mình. Mà ở quê hương thì đang đói, đang thiếu đú mọi thứ. Từ mảnh vải hoa, chiếc soong nhôm, cái phích đựng nước đến sợi mayso, cái kim khâu, cục xà phòng đen, nắm bùi nhùi bằng thép để cọ bựa cơm trong nồi… Cái gì gửi được về Việt Nam cũng đều có giá, đều được cha mẹ, vợ con viết thư sang tỏ ý hỉ hả, mừng rỡ coi người chồng hay đứa con ấy như một người anh hùng, một bậc cứu tinh. Những chàng lính, những cô thanh niên xung phong chúng tôi, thoát chết vì chiến tranh, vội vã lấy vợ lấy chồng, vội vã sinh con để nối nghiệp tổ tông, phải lao vào cuộc mưu sinh này còn là điều hợp lẽ. Đám trẻ hơn, mới 16, 17 tuổi, vừa tốt nghiệp phổ thông, sang đến đây cũng đã biết bó mồm bó miệng, dành dụm từng đồng rúp học bổng để mua hàng Nga gửi về trợ giúp cha mẹ nuôi đàn em nhỏ. Mua chân gà, cẳng heo (những thứ ở cửa hàng bán từng ký người Nga mua về cho chó ăn dần ) để nấu và đưa ra ngoài cửa sổ giá rét thành thịt đông ăn cả tuần với bắp cải luộc. Thay nhau nghỉ ở nhà, rắc gạo rủ chim bồ câu vào phòng, bắt chim để hầm để ninh, để bớt tiền mua thịt thà, bơ sữa… Chứng kiến các em các cháu như đàn kiến tụ vào, toả ra ở các cửa hàng cửa hiệu để kiếm một loại kháng sinh, chiếc đồng hồ báo thức gửi về cho cha mẹ, nghĩ mà tội nghiệp. Đàn chú, đàn anh đã không biết tới tuổi thanh xuân vì bị cuốn vào cuộc chiến; chả lẽ đến lượt các em, các cháu cũng không được sống đúng tuổi hồn nhiên, vô tư của chúng vì miếng cơm manh áo hay sao? Loắt choắt, bé như viên kẹo cũng len lỏi, chen lấn giữa các bà phụ nữ Nga bụng to như cái thúng để giành giật mua cho được mươi mét vải láng đen, dăm ba chục mét vải màn. Giữa mùa đông giá rét, các em các cháu toát mồ hôi, lôi kéo, khênh vác hàng chục thùng gỗ nặng chịch khỏi cửa hàng. Hỏi ra, mỗi thùng chứa khoảng 50 cục xà phòng đen…

Phục không đi “đánh hàng” nhưng dù ngồi ở ký túc xá, tối tối Phục vẫn phải chứng kiến cái không khí hỉ hả, mãn nguyện hoặc than van, ủ dột vì bị làm nhục sau một buổi chiều đi “đánh quả” trở về của đám đồng hương lớn bé. Những lúc như thế, anh thường im lặng, hít hết điếu thuốc này tới điếu thuốc khác và dù râu tóc chưa bạc phếch như bây giờ, nhưng tôi nhớ như in gương mặt anh nhăn nhúm, méo mó y như một quả táo khô. Nhớ một lần, sang chơi bên Nhạc viện Chaikovsky về, Phục bỏ cơm, chăn trùm kím đầu, tôi đã ngỡ anh bị cảm lạnh. Nằm lâu lắm, Phục hất chăn ra, nhỏ giọng với tôi: “Thằng K, thằng H bên ấy hôm nay nói thẳng vào mặt mình: Học hành, nghiên cứu làm gì. Hãy vứt ráo sách vở vào sọt rác mà đi buôn thôi! Đã tới thời buổi thằng nào nhiều tiền, thằng ấy là thống soái! Có tiền thì bằng cấp, chức tước, tiếng tăm, thậm chí đến quyền lực cũng mua được tất. Có đúng là đã xuất hiện thời buổi ấy rồi không, ông?”.

Có thể vì bức tranh ảm đạm của người Việt ở Moskva như vậy mà Phục nằng nặc xin về nước? …

3

Trở về với chuyện “Tại sao họ lại giống mình thế?”. (Sau này, khi tâm sự với một anh bạn Nga, anh ta sửng sốt hỏi lại chúng tôi: “Tại sao chúng tao giống chúng mày a? Phải ngược lại chứ! Chúng mày giống chúng tao mới phải. Thi hào Puskin chẳng từng nói: Tất cả đều từ ống tay áo này mà bay ra là gì?”).

Phục tìm đâu được quyển Điều lệ của Đoàn Komxomon (Đoàn Thanh niên Cộng sản Liên Xô) quăng cho chúng tôi. “Đọc ngay phần mở đầu thôi! Có phải trong ấy ghi Đoàn thanh niên là cánh tay, đội hậu bị của Đảng không? Chả lẽ các bậc tiền bối của chúng ta chỉ là những người dịch tồi thôi à?”.

Thời gian đầu, sinh viên Việt Nam Khoa dự bị tiếng Nga được bố trí ở tầng 3, tầng 4. Ít lâu sau bị dồn hết lên tầng 8 – tầng cao nhất, cùng với sinh viên các nước châu Phi. Lý do đơn giản, vì hay mang nước mắm đi lại trong tháng máy, hay nướng chân gà, chân giò heo trong khu bếp chung – những mùi vị mà người Nga rất dị ứng. Ở đầu thang gác lối xuống tầng dưới có treo một tấm panô dán ngay ngắn chừng trên 20 tấm bưu ảnh về đời sống và hoạt động cách mạng của ông Lênin. Một buổi sáng, trên tấm panô ấy có ai bóc lấy đi bốn tấm. Những ô trống quả là nom như những con mắt mù. Buổi chiều, ông phụ trách người nước ngoài – một sĩ quan Hồng quân cấp tá thời chiến tranh – bỗng triệu tập tất cả sinh viên Việt Nam trong một cuộc họp. (Tôi xin nói ngay, tất cả những cựu sĩ quan Liên Xô đã từng tham gia Chiến tranh cứu nước năm 1941-1945 như ông phụ trách chúng tôi và những người chúng tôi có dịp làm quen sau này, đều rất nhân hậu, rất thương yêu, tôn trọng sinh viên, nghiên cứu sinh Việt Nam nói chung, cánh lính chúng tôi nói riêng. Đối với đám sinh viên là lính chúng tôi, điều đầu tiên các cựu binh Nga thường quan tâm là, vấn đề tiếp tục việc học hành và giải quyết công ăn việc làm cho các quân nhân Việt Nam sau chiến tranh ra sao? Bởi theo họ, đây từng là vấn đề đeo đẳng lâu dài và làm đau đầu xã hội Xô viết hàng chục năm sau khi chiến tranh kết thúc). Tôi còn nhớ rõ, sau khi ông già cựu binh người Nga phụ trách Khoa dự bị tiếng giải thích lý do triệu tập cuộc gặp mặt, Phục là người giơ tay đầu tiên cật vấn, đại ý: Tại sao ở đầu bên kia tầng 8 có rất đông sinh viên châu Phi mà mất mấy tấm bưu ảnh Lênin, ông lại triệu tập riêng sinh viên Việt Nam? Đợi Phục nói dứt, ông già Nga mỉm cười hiền lành trả lời: “Nếu các sinh viên châu Phi mà yêu ông Lênin đến như vậy, chúng tôi thật mừng! Các bạn Việt Nam cứ bình tĩnh góp ý với nhau, làm như thế là không văn hoá đâu!”. Hôm sau, họp riêng Việt Nam lại, chúng tôi tìm ngay ra, thủ phạm là một em sinh viên quê Nghệ An đã bóc bốn bức bưu thiếp Lênin để gửi về quê cho cha mẹ. Còn lý do à? Đơn giản lắm. Để bớt được vài chục xu mua bốn tấm bưu ảnh – số tiền ấy có thể mua hai cái bắp cải! Tối ấy Phục lục xục trong chăn mãi không ngủ, khói thuốc lá phun kín căn phòng, anh cười nói với chúng tôi: “Cái anh vô sản Việt Nam yêu lãnh tụ Lênin quả là theo đúng cách Việt Nam!”.

Một chuyện khác. Gần ký túc xá của chúng tôi, có một khuôn viên nhỏ trồng cỏ xanh, xây mấy chòi ngồi nghỉ, mấy cái đu bập bênh dành cho bọn trẻ nhỏ. Những buổi chiều tôi không đi dạo phố xá lùng hàng, Phục thường rủ tôi ra đấy ngồi. Ở nơi này chúng tôi đã kết bạn với một ông già, cũng cựu binh Nga. Ông già Nga thường ra đây chơi với đứa cháu nội bảy tuổi. Cậu bé ưa trò sưu tầm tem. Một lần, nhận thư vợ từ Hà Nội gửi sang, tôi bóc khéo con tem vẽ anh bộ dội Việt Nam, tay cầm khẩu A.K đứng dưới lá cờ Tổ quốc mang tặng cậu bé. Dĩ nhiên cậu bé Nga rất thích con tem này. Ngắm nghía con tem một lúc, cậu ta thản nhiên nói với ông nội và hai chúng tôi: “Người là của các ông. Vũ khí là của chúng tôi!”. Tôi và Phục thật bất ngờ. Ông cựu sĩ quan Hồng quân lúng túng, ngượng ngùng hồi lâu, mãi một lúc sau mới nói được: “Tôi xin lỗi hai anh. Ông bà nội ngoại nó, bố mẹ nó không bao giờ dạy nó như vậy cả. Nhưng còn ở nhà trường và xã hội…”. Trên đường trở về ký túc, Phục ngúc ngắc đầu rên rẩm: “Thật không thể nào hiểu nổi! Thật không thể nào…”.

Câu chuyện kể về Phục hình như đã quá dài. Trước khi kể nốt hai mẩu chuyện cuối, nên chăng lặp lại điều đã nói. Phục hiểu sâu sắc và đánh giá rất cao nền văn hoá Nga của Puskin, Lev Tolstoi, Repin, Levitan, Turgenev, Chekhov… Anh nhiều lần nói với tôi: Văn học hiện sinh Tây Âu được khởi nguồn bởi chính ông già điên họ Đốt. Với chế độ Xô viết cũng thế. Phục nói, nuớc Nga hồi cuối thế kỷ 19 thường bị phương Tây coi thường như xứ sở của những gã nghiện rượu, suốt mùa đông ngủ li bì trên lò sưởi đắp đất. Công lao ông Lênin là ở chỗ, ông ta đã quất roi vào đít những gã mugic lúc nào cũng say bí tỉ ấy, ép họ tới làm việc ở các công trường cộng sản. Do vậy nước Nga vượt qua được đói nghèo của những năm Tân kinh tế, thực hiện điện khí hoá toàn quốc để rồi lập nên hai kỳ tích khiến Mỹ, Anh, Pháp phải cúi đầu bái phục: đánh thắng bọn phát xít Đức và phóng ông Gagarin lên vũ trụ. Vốn tính nhạy cảm kết hợp với một bộ óc thông minh, cặp mắt quan sát nhanh nhậy hiếm có, Phục dị ứng rất nhanh với cái đơn điệu, tẻ nhạt, với thứ trì trệ, ngưng đọng, với bệnh công thức, giáo điều của xã hội Nga – những gì mà sau này trong thời kỳ Đổi mới chính người Nga đã chỉ ra.

Phục từng áp tải xàlan chở gạo, đường, mì chính từ cảng Hải Phòng ra vào tiếp tế cho các tỉnh phía Nam khu IV cũ trong những năm máy bay phản lực, hạm tàu Mỹ phong toả gắt gao vùng biển miền Bắc. Anh từng theo du kích Giarai, Êđê ra phục kích xe giặc trên đỉnh đèo Măng Giang, từng đạt kỷ lục vác bao gạo nặng nhất từ các làng ven biển miền Trung, len lỏi qua các đồn bốt, các chốt phục kích của bọn Mỹ lên chiến khu để cứu đói cho đồng chí đồng đội. Phục không từ nan hiểm nguy, gắn bó từng vui buồn, âu lo với cuộc sống của bà con dân thường, bộ đội, du kích ở những vùng chiến sự ác liệt nhất. Không hút sách, không trai gái chơi bời, không thu vén bất cứ thứ tài sản gì cho bản thân khi sống ở các đô thị miền Nam sau ngày thống nhất. Giống như tất cả anh chị em cùng thế hệ mình, trong kiệt cùng những chịu đựng, những cố gắng và sự tự hoàn thiện mình như thế chỉ để mong được kết bện máu thịt với xứ sở của mình, dân tộc mình, để hiểu ra rằng nhân dân là khái niệm có thật chứ không phải là những bích chương, những tem mác lòe loẹt ai đó cố tình trương ra nhằm che đậy những mục đích vụ lợi bẩn thỉu.

Sang Nga, Phục quá sửng sốt khi nhận ra người mình sao chép vội vã, không chọn lọc, chưa kịp tiêu hoá những mô hình của Nga; dù quê hương còn lạc hậu, đói nghèo. Anh phản ứng quyết liệt thái độ kể công hoặc ban ơn của siêu cường; anh không co rúm người, khiếp hãi trước những gì của thế giới văn minh, hiện đại; sau hết anh đau đáu xót xa, phập phồng dõi theo thân phận dật dờ, truân chuyên của đồng bào mình chưa kịp hồi phục sau cuộc chiến này đã phải bước vào một cuộc chiến khác…

Hai mẩu chuyện cuối về Phục

Cô giáo dạy tiếng Nga của bọn tôi tên là Galina Vaxilievna. Tóc màu hạt dẻ, mắt mơ màng, nụ cười dịu dàng, hệt như những nhân vật nữ trong “Chiến tranh và Hoà bình”, “Suối mùa xuân”, “Ba chị em”, “Vườn anh đào”… mà chúng tôi thường tưởng tượng ra khi còn ở Việt Nam. Cô giáo Galina có lẽ còn ít tuổi hơn Phục. Phục tới lớp thất thường, chúng tôi vẫn nhận ra mối thiện cảm vượt mức bình thường cô giáo Galina dành cho Phục; dù ngồi trong lớp thỉnh thoảng Phục thường nhăn nhó như khỉ ăn gừng vì bị cơn đau bao tử hành hạ..

Vào một sáng Chủ nhật, cô Galina đưa lớp tôi tới Quảng trường Đỏ, viếng thăm ông Lênin. Mục đích để sáng hôm sau chúng tôi viết và đọc ngay tại lớp những gì đã nhìn, đã cảm nhận được.

Sáng thứ hai, một, hai, ba sinh viên đọc trước. Lẽ dĩ nhiên quan sát và ý nghĩ giống nhau. Cô giáo Galina hệt như đã chờ đợi từ lâu bài luận văn tiếng Nga của Phục. Cũng là trời xanh mây trắng. Cũng là những viên gạch Hồng trường đã in dấu chân bao người. Cũng là trong dòng người xếp hàng vào viếng Lênin có đủ các màu da, xôn xao đủ giọng nói của các châu lục. Nhà văn Việt Nam đã có tiếng tăm này không thể hú gió gọi mưa hơn thế được vì vốn tiếng Nga cũng chỉ chừng ấy! Nhưng cứ sau từng dòng của Phục, cô giáo Galina lại xuýt xoa: “Tuyệt! Tuyệt! Tiếp tục!”. Phục tả đến đoạn dòng người tiến đến gần nơi ông Lênin nằm, Phục thấy ông như cựa quậy. Cô giáo Galina càng nức nở khen: “Anh từ đất nước Việt Nam xa xôi, đến thăm lãnh tụ Lênin mà thấy Người sinh sắc, sống động như vậy, hay lắm”. Phục: “Và ông Lênin bỗng ngồi nhổm dạy, trỏ tay vào mặt chúng tôi thét lên: “Vô sản thế giới hãy buông nhau ra!”. Cô giáo Nga lặng ngắt, đôi mắt mở to hoảng hốt, chừng một phút sau như kịp trấn tĩnh, mới cất tiếng hỏi Phục: “Anh không chọn nhầm động từ đấy chứ! Lãnh tụ Lênin nói rằng vô sản thế giới liên hiệp lại cơ mà?”. Phục thủng thẳng: “Thưa cô giáo, tôi không hề chọn nhầm nếu cô biết rằng, vào giờ phút này ở biên giới phía Bắc nước tôi vô sản đói rách Việt Nam và vô sản đói rách Tàu vì không tìm ra việc gì để làm, đang lao vào cấu xé, đâm chém nhau. Thiết tưởng nếu ông Lênin sống lại, vén mây nhìn xuống hạ giới, ông sẽ thét lên như thế!”.

Khoảng một tuần sau tới ngày kỷ niệm Hiến pháp Liên Xô – một ngày lễ trọng chỉ đứng sau lễ Cách mạng tháng Mười Nga. Mở đầu sáng hôm ấy, cô giáo Galina giảng giải về Hiến pháp Xô viết chừng hơn tiếng đồng hồ trên lớp. Sau đấy cô giáo Nga đưa chúng tôi ra hành lang, nơi đã kịp treo những tấm panô, vẽ các sơ đồ, dán những tấm ảnh màu cũng nói về uy tín của Liên Xô, thành tích của đất nước Xô viết sau những năm thông qua hiến pháp. Cô giáo Galina đang thao thao giảng giải cho sinh viên nghe, bất ngờ cô nhận ra sinh viên Nguyễn Khắc Phục đứng quay lưng lại. Vẫn cái vẻ thảng thốt, bị bất ngờ hôm trước, cô Galina hỏi Phục: “Hôm nay là một ngày lễ trọng của Liên bang Xô viết. Sao anh đứng quay lưng lại không nghe tôi nói?”. Phục rành rẽ: “Thưa cô giáo, sáng nay ở trong lớp cô giới thiệu Hiến pháp Xô viết hơn một tiếng đồng hồ, đối với tôi thế là quá đủ. Tôi thiết tưởng, bản Hiến pháp ấy không liên quan, ảnh hưởng gì tới cuộc sống áo cơm của đồng bào tôi ở Việt Nam hiện nay!”.

Những chuyện tôi vừa kể để các bạn nghe xảy ra vào những ngày cuối đông Moskva năm 1979. Xin nhắc lại: cuối mùa đông năm 1979. Còn mất 7 năm nữa ông Gorbachov mới khởi xướng công cuộc Perestroika ở xứ sở bạch dương này. Và muộn hơn nữa, Việt Nam mới bước vào thời kỳ Đổi mới.

Bốn năm sau, tình cờ tôi gặp lại cô giáo Galina Vasilievna. Cô tỏ vẻ rất vui sướng vì cuộc hội ngộ. Không kìm nén được tình cảm, cô hỏi tôi có thư từ thường xuyên với Phục không, sức khỏe của Phục ra sao, hiện Phục đang làm gì?

Sau những lời thăm hỏi ấy, cô Galina tủm tỉm cười, hạ thấp giọng như hé lộ chuyện gì rất riêng tư: “Thú thật, cách xử sự của ông Phục khiến tôi rất kính trọng. Nhưng hồi đó ông ấy cũng làm tôi hồn xiêu phách lạc. Thử tưởng tượng xem, nếu có ai mách lên đảng ủy nhà trường tôi có một học trò như ông Phục, thì sao? Chả là hồi ấy tôi đang là đảng viên dự bị Đảng Cộng sản Liên Xô mà!”.

Biết sao được, thưa cô giáo Nga khi “tử vi” của cô buộc cô có một lần trong đời nhà giáo, phải “dạy” một gã điên…

TP Hồ Chí Minh, đầu tháng 5 năm 2010

Tác giả gửi Văn Việt.