Th?y Khu
Ch??ng 7
Montyon v cu?n Thuy?t trnh th?ng k v? B?c H
Trong ch??ng 6, chng ti ? trnh by Chn dung vua Gia Long qua b?n ngi bt khc nhau c?a tc gi? S? K ??i Nam Vi?t, c?a linh m?c Le Labousse ph? t gim m?c B ?a L?c, c?a Shihken Seishi, th?y th? Nh?t b? ??m tu, ??n Gia ??nh cu?i n?m 1794 v c?a John Barrow, nh ngo?i giao Anh. Cc tc gi? ny ? kh?c h?a nn nh?ng nt chnh c?a vua Gia Long, m cho t?i by gi? chng ta ch?a ???c bi?t.
Ch??ng ny, xin gi?i thi?u cu?n sch Expos statistique du Tunkin… c?a Montyon, h?c gi? Php, xu?t hi?n g?n nh? cng th?i v?i sch c?a Barrow v c?ng b? Maybon h?t s?c ch bai, khi ng cho in cu?n La Relation sur le Tonkin et la Cochinchine de M. de la Bissachre (K s? v? B?c H v Nam H c?a ng de La Bissachre) (s? d?n l K s? Bissachre), l th?y t? s? xuyn t?c l?ch s?, m sau ny ng??i ta th??ng d?a vo ?? vi?t l?ch s? c?n ??i Php-Vi?t. Nh?ng tr??c khi Maybon cho in thnh sch, th K s? Bissachre ? xu?t hi?n d??i hai hnh th?c, t? h?n 100 n?m tr??c:
– N?m 1810, Sainte-Croix ? in K s? Bissachre nh?ng khng ?? tn tc gi?, trong cu?n sch c?a mnh t?a ?? Voyage commercial et politique aux Indes orientales… (Hnh trnh th??ng m?i v chnh tr? ? ?ng ?n…).
– N?m 1811 ? Lun ?n v 1812 ? Paris, nam t??c de Montyon vi?t cu?n Expos statistique du Tunkin… sur la Relation de M. de la Bissachre, missionnaire dans le Tunkin (Thuy?t trnh th?ng k v? B?c H… v? K s? c?a ng de La Bissachre, th?a sai ? B?c H), nh?ng n?i dung l?i c r?t t ?i?u do Bissachre vi?t ra.
Tm l?i, ci g?i l K s? Bissachre, ? xu?t hi?n 2 l?n: l?n ??u trong sch c?a Sainte-Croix, (1810) v l?n th? nh trong cu?n K s? Bissacchre do Maybon bin so?n (s? gi?i thi?u sau).
Tc ph?m c?a Montyon, tuy trn ba c tn Bissachre, nh?ng l?i l m?t b? sch hon ton khc bi?t v?i K s? Bissachre, xu?t hi?n sau tc ph?m c?a Barrow vi n?m. ?y l m?t cu?n bin kh?o, ?o su vo x h?i Vi?t Nam cu?i th? k? XVIII, tinh th?n v??t trn nh?ng toan tnh tn gio c?a phi th?a sai v m?u toan chnh tr? c?a phe th?c dn, tc gi? ch ??n nh?ng v?n ?? lin quan ??n Gia Long nh? t? ch?c qun ??i, x h?i dn s? d??i th?i chi?n tranh Nguy?n nh-Ty S?n… ? l cu?n sch c?a m?t tr th?c Php, ??ng trn s? xuyn t?c l?ch s?.
Nam t??c Jean-Baptiste de Montyon (1733-1820) l m?t nh h?o tm v kinh t? gia Php; khi ch?t, ng ?? gia ti cho Institut de France (Php qu?c h?c vi?n) qu?n l, l?p ba gi?i th??ng hng n?m v? ??o ??c, v?n ch??ng v khoa h?c, mang tn Montyon. N?m 1789, cch m?ng bng n?, Montyon ph?i sang Anh t? n?n chnh tr?, ng tr? v? Php n?m 1814, d??i th?i V??ng chnh trng h?ng (Restauration).
N?m 1811 v 1812, Montyon cho in ? Lun ?n m?t b? sch t?a ?? ??y ?? nh? sau: Expos statistique du Tunkin, de la Cochinchine, du Camboge, du Tsiampa, du Laos, du Lac-Tho, par M. M-N sur la Relation de M. de la Bissachre, missionnaire dans le Tunkin (Thuy?t trnh th?ng k v? B?c H, Nam H, Cao Mn, Chim Thnh, Lo, L?c Th?, c?a ng M-N [M-N l ch? Montyon vi?t t?t] v? K s? c?a ng de La Bissachre, th?a sai ? B?c H. (Imprimeries de Vogel et Schulze, Lun ?n, 1811). N?m 1812, ng ti b?n sch ny ? Paris, thay ch? Expos statistique (Thuy?t trnh th?ng k) b?ng ch? Etat actuel (Tnh tr?ng hi?n th?i) v b? ch? “c?a M-N” (Nxb Galignani, Paris, 1812). Tc ph?m in ? Lun ?n n?m 1811, g?m 2 t?p: t?p I, 364 trang v t?p II, 162 trang, s? d?n l Montyon I v II.
??c b? sch dy 532 trang ny[1] ta khng hi?u t?i sao Montyon l?i l?y tn sch l Thuy?t trnh… v? K s? c?a ng de La Bissachre, th?a sai ? B?c H v trong bi Introduction (T?a) l?i ?? cao ???ng s? m?t cch qu ?ng: “ng Bissachre ? ? B?c H 18 n?m, ? ?i kh?p n?i, bi?t nghe v ni ti?ng Vi?t… ? quen bi?t nh?ng ng??i c?m quy?n quan tr?ng, th??ng bn lu?n v?i cc quan, chnh ng c?ng ???c lm quan… nhi?u l?n ???c vua ti?p” b?i v trong sch c r?t t vi?c rt ra t? c?a Bissachre (v nh?ng ch? ?y ph?n nhi?u l sai). V?n phong v t? t??ng cao h?n Bissachre r?t nhi?u. Montyon cho bi?t: “Cn v? nh?ng d? ki?n m ng [Bissachre] ? ??a ra nh?ng khi ni?m, chng ti, t? do tm thm qua nh?ng h?i k, th? t?, c?a nh?ng ng??i ? s?ng ? nh?ng n??c ?y, ? d? ki?n vo nh?ng bi?n c? x?y ra, c ?? t? cch v x?ng ?ng tin c?y” (Introduction, Montyon I, t. 7-8).
Chng ti nh?n th?y, trong sch ny, c:
1- Nh?ng ?i?u chp c?a Bissachre: Trong ph?n hnh lu?t d??i th?i Gia Long, Montyon vi?t: “Nh?ng hnh ph?t cho nh?ng t?i thng th??ng ???c xc ??nh b?ng ?i?u lu?t m?i ng??i ??u bi?t, nh?ng nh?ng t?i n?ng, nh?t l t?i v? qu?c phng, th hnh ph?t ???c p d?ng m?t cch b m?t, ch? quan to x? t?i bi?t, ?i khi vua hay vi?n c? m?t cn lm n?ng thm. V th? m hong ?? ? cho voi x xc ph?n lo?n Ty S?n, v c?t t?ng mi?ng th?t qun ph?n lo?n cho lnh ?n th?t” (Montyon I, t. 230) “Nh?ng ng??i ?n b b? t? hnh cn gh h?n. H? b? voi tung ln tr?i, v khi r?t xu?ng s?ng voi ?m th?ng v b? chn voi d?y xo” (t. 231). C? hai ?o?n ny ??u sai v ph?ng theo ?o?n Bissachre vi?t v? vi?c Gia Long x? t?i voi x xc anh em Ty S?n v hai m? con t??ng Bi Th? Xun r?i cho lnh “?n th?t” b Bi Th? Xun! Chng ti s? ni r h?n trong ph?n vi?t v? Bissachre.
Montyon cho nh?ng chi ti?t v? vi?c Quang Trung ra B?c ?nh qun Thanh: “trn ???ng ?i, b?t t?t c? nh?ng ai c th? c?m kh gi?i ph?i tng qun, khng theo th gi?t, ??t nh…” (Montyon, T?p II, t. 27). ?o?n ny c?ng chp c?a La Bissachre; chng ti s? tr? l?i sau.
2- Nh?ng ?i?u ph?n bc Bissachre: Ph?n vi?t v? tn gio ch?ng t? Montyon bi?t kh r v? tn gio ? ph??ng ?ng; ng ch?ng l?i quan ni?m c?a Bissachre, v ch? trch ng??i u -nh?t l cc th?a sai, cho r?ng dn Vi?t theo ??o th? cng ma qu? (Idoltrie)- v h? khng hi?u ni?m tin c?a ng??i Vi?t, ch? bi?t l?y ??o thin cha lm chu?n m?c cho cc dn t?c khc. ? B?c H, s? “ngu d?t” c?a ng??i u ? khi?n h? coi t?t c? nh?ng vi?c th? cng l h? l?u, ph?i bc b?. ??o gio ? ph??ng ?ng, nh?t l n??c Nam b?t ngu?n t? Trung Hoa v Trung Hoa b?t ngu?n t? ?n ??… Ng??i B?c H c truy?n th?ng ?a th?n, th? nhi?u v? th?n linh siu hnh, v h? tin r?ng t? r?ng ni ??n ??ng b?ng, m?i n?i ??u c m?t v? th?n ng? tr?, c ?nh h??ng ??n ??i s?ng con ng??i (Montyon I, t. 266- 267).
3- Nh?ng ?i?u chp c?a Barrow: Sch c?a Montyon c vi ?i?m gi?ng sch c?a Barrow ch?ng t? ho?c Montyon ? ??c sch c?a Barrow, ho?c h? dng chung ti li?u.
V? vi?c Nguy?n nh ch?y tr?n n?m 1777, Montyon vi?t: “Ng??i thi?u nin Nguy-en-Chung [Nguy?n Ch?ng, Ch?ng l tn Nguy?n nh h?i nh?, ch? nh?ng ng??i khng bi?t r nh? Montyon ho?c nh?ng ai mu?n h? th?p Nguy?n nh, m?i dng tn ny] ???c m? d?n d?t, tr?n vo r?ng, trong nhi?u thng d??i m?t lm cy r?m r?p…” (Montyon II, t. 22), ?o?n ny chp Barrow, m chng ti ? trch d?ch v ni nh?ng ?i?u sai, trong ph?n vi?t v? Barrow.
V? Ty S?n, Montyon vi?t: “Ng??i em th? nh, Nguy?n L? l m?t thi?n s?, khng thi?t vi?c cng, khng c kh? n?ng ?i?u khi?n, nh?ng ???c gi?i t?ng l? ?ng h?, v gi?i ny ?nh h??ng ??n qu?n chng, t?o ra m?t b? ngoi cng l, m?t gi tr? cao c? cho ??ng [Ty S?n]” (Montyon I, t.19). Ch? ny Montyon dng chung ti li?u v?i Barrow nh?ng vi?t r h?n.
Sch c?a Barrow v Montyon, ??u nn d?ch sang ti?ng Vi?t, b?i ? l nh?ng ?i?u m ng??i ngo?i qu?c ??u th? k? XIX nhn v vi?t v? n??c ta, v?i nh?ng thng tin, ph phn ??i s?ng dn t?c, t? t?p t?c ??n cch ?n ?, tn gio, l?i xy nh, ?ng thuy?n, ki?n trc cung ?i?n Hu?… m?t lo?i “ton th?” nh?, theo quan ?i?m ngo?i qu?c, kh khch quan, khng c ch? bnh v?c chnh sch thu?c ??a. D? nhin c nh?ng ci sai khng th? trnh ???c, nh?ng chng ta c th? ?nh chnh d? dng.
?i?u ?ng ch trong b? sch c?a Montyon, ngoi nh?ng g c tnh cch nghin c?u dn t?c h?c, ??a l chnh tr? x h?i, t? ch?c hnh chnh… ni chung m chng ta c th? ki?m ch?ng l?i qua b? sch ?? s? Khm ??nh ??i Nam H?i ?i?n S? L? [th??ng g?i l H?i ?i?n, c?a N?i Cc tri?u Nguy?n]; tc ph?m cn ?ng ch ? nh?ng ?i?m m qu?c s? khng vi?t, ho?c vi?t thi?u, ho?c vi?t v?i ci nhn khc, c?n ?? v?i ti li?u c?a ng??i n??c ngoi. Tm l?i, Montyon ??a ra nhi?u nh?n ??nh m?i v? Vi?t Nam cu?i th? k? XVIII, khng th?y trong cc sch khc.
V? ki?n trc
Montyon nh?n xt:
“? ?y khng thi?u g ch?t li?u ?? xy d?ng, nhi?u ? ??p, c?ng v bng nh? c?m th?ch, c ??t t?t ?? nung g?ch, nhi?u g? qu, ??p. Dn t?c ny kho lo, tinh x?o l? lng; tuy v?y ki?n trc l?i khi?m khuy?t; v khng bi?t nguyn t?c; ngoi ra, thin nhin v lu?t hnh chnh c?n tr? vi?c xy d?ng nh?ng to nh cn ??i, ??p ??, honh trng. ? nhi?u n?i, s? ?m ??t b?t bu?c ph?i ?? gi?a t?ng tr?t v m?t ??t m?t kho?ng tr?ng. Dn chng khng c quy?n xy nh b?ng ? v nhi?u t?ng; nh?ng c? s? l?n nh? cha chi?n v ??n ?i c?ng lm b?ng g?, ?? khi bo, d? ch?ng ??, ?? b? tn ph. R?t nhi?u dinh th? l?n ch? c t??ng chnh lm b?ng ? hay g?ch, ch? cn l?i l g? c?. Nh c?a khng cn ??i, tuy c?ng c cht ??i x?ng, trng nh? m?t kh?i nhi?u nh r?ng, khng ra hnh d?ng g, tuy nhin, ci v tr?t t? ? c?ng c v? uy nghim ring, n ph?n nh ??a v? quan tr?ng c?a ng??i ch? nh” (Montyon I, t. 148-149).
Nh?n xt kh tinh t?, Montyon ph bnh kh?t khe ki?n trc Vi?t, v ng nhn ki?n trc v trang tr theo quan ni?m u chu, coi nh?ng g Chu lm l “khng c nguyn t?c”. ?i?m ?ng ch ? ?y: tuy ch, nh?ng ng khng vi?t nh? nh?ng ngi bt thu?c ??a, th??ng cho r?ng ki?n trc thnh tr c?a ng??i Vi?t, ton l Vauban do Puymanel xy d?ng, tr??c khi ng??i Php ??n Vi?t Nam khng c g c?!
V? cung ?i?n Ph Xun, ng vi?t:
“Nh?ng thnh ph? c nhi?u nh ??p nh?t l Bac-Kin, th? ? B?c H v Ph Xun, th? ? Nam H, n?i hong ?? ng? tr? cng gia ?nh v qun c?m v?, ?y l m?t thnh ?i chi?n ??u (forteresse). Qu?n th?n v dn chng ? ngo?i thnh. T? khi kinh ? B?c b? tr?ng, m?t ph?n v b? chi?n tranh tn ph nh?ng v?n ?? l?i nh?ng di tch huy hong, th Hong cung (le palais de l’Empereur) l dinh th? ??p nh?t n??c, c nhi?u dinh c?, v??n r?ng mnh mng, c thnh lu? bao quanh, chu vi hai, ba d?m [4 ??n 8 cy s?], c b?n c?a, theo ?ng b?n ph??ng chnh. Vo trong cung ?i?n ph?i xuyn qua nhi?u sn, c sn dnh ring cho tr?i c?m v?, sn dnh cho chu?ng ng?a v voi; cung vua hnh vung, hnh th?c ??c bi?t c?a b?c ?? v??ng; b??c ln m?y b?c c?m th?ch m?i t?i ti?n ?nh. Cung ?i?n c hai t?ng, nhi?u s?nh ???ng l?n v?i r?t nhi?u c?t, c? man l vng, trang hong k? qui v n?ng n?, tr?m tr? khng ??p, nh?ng hnh ?nh u m, vng dt khng ??t hi?u qu?. S? trang hong duy nh?t ?ng khen ng?i l nh?ng c?t g? lim, r?t c?ng, ??c, ch?c, nu s?m, th? g? n?i ti?ng ??p, nh?t l khi n ng? sang m?u g?, c vn gi?ng nh? c?m th?ch, ch b?ng l chu?i th gn n?i ln, nh?n, bng, ??p nh? vc-ni h?o h?ng ngang nh th?y tinh; nh?ng c?t ny ph?n chi?u nh sng, khi?n ta lin t??ng ??n nh?ng lu ?i pha l, kim c??ng, trong truy?n th?n tho?i; nh?ng chng v? ??i m khng cn ??i; nh?ng c?t ? c?a cung ?i?n c khi cao t?i 40 pieds [12,96 m], chu vi chn c?t l 5 pieds [1,62m] ln trn thon d?n, khng c b?, khng c ??u. C?t ??t th?ng trn m?t hn ? vung, chn su d??i ??t, tr?i ln ?? m?t hai t?c.
Nh?t cung ?i?n nh vua, nh ??n cha ngoi B?c, l?n r?ng v trng l? h?n trong Nam. Vi du khch ??u c nh? nhen, hi?u l?m, g?i ch? ch?a ?? t? nhuy?n l ??n” (Montyon I, t.149-151).
C l? ?y l s? m t? s?m nh?t c?a ng??i ngo?i qu?c v? cung ?i?n Hu? khi Gia Long m?i xy xong ph?n c?t li n?m 1805, ? l Cung thnh (sau Minh M?ng g?i l T? c?m thnh) v ?i?n Thi Ho. Khi ?y, Kinh thnh cn ??p ??t, ??n n?m Minh M?ng th? 17 (1836) m?i b?t ??u xy g?ch (??i Nam Nh?t Th?ng Ch, t?p I, nxb Thu?n Ho, 1992, t.18).
Montyon khng thot kh?i ??u c c? h?u c?a ng??i Ty ph??ng, v?n ?em nh?ng m?u m?c v? ci ??p c?a ng??i u ?? ?? v ch cch bi tr cung ?i?n c?a Gia Long.
V Lim, trong bi La Capitale de Thu?n Ho (Hu?) (Kinh ? c?a Thu?n Ho (Hu?), BAVH, 1916, III, (t. 277-288), ? ch?ng minh s? xy d?ng Kinh thnh Hu? do chnh vua Gia Long th?c hi?n. H. Cosserat trong bi La citadelle de Hu?, Cartographie, sau khi trch d?n V Lim, l?i kh?ng ??nh m?t l?n n?a: “Hai trch ?o?n m ti v?a d?n ? trn, nh? ta th?y, tuy?t ??i chnh xc, khng cho php b?ng b?t c? cch no, c th? ngh? r?ng ng??i u ? xa g?n nhng vo vi?c xy thnh ?i Hu?” (BAVH, 1933, t?p I v II, t. 3-4).
Theo H?i ?i?n v ??i Nam Nh?t Th?ng Ch, cng trnh xy c?t cung ?i?n Hu? tr?i di su?t ??i Gia Long sang ??i Minh M?ng.
Ph?n Montyon m t? chnh l Hong thnh v ?i?n Thi Ho, xy n?m 1805, ??i Nam Nh?t Th?ng Ch ghi: “Chu vi 4 d?m linh, cao 1 tr??ng 5 th??c, dy 2 th??c 6 t?c, xy g?ch, nam v b?c ??u di 151 tr??ng 5 th??c, ?ng v ty ??u di 155 tr??ng 5 th??c, m? b?n c?a: phi tr??c l Ng? Mn, phi t? l c?a Hi?n Nhn, pha h?u l c?a Ch??ng ??c, phi sau l c?a Ho Bnh. Phi trong Ng? Mn l ?i?n Thi Ho, l chnh ?i?n ??i tri?u…” (?NNTC, t?p I, t. 20).
Nh?ng thng tin ny xc ??nh kinh ? Hu? l s?n ph?m hon ton Vi?t Nam, khng h? c bn tay Php, c?ng khng theo ki?u Vauban, nh? Cadire l?p l? xc nh?n, s? ni ??n sau.
V? cha Tr?nh v vua Gia Long
Montyon ch? trch cha Tr?nh ? B?c tn c ??c ti v t? knh ph?c ??c ?? c?a cha Nguy?n trong Nam, ng vi?t:
“Trong th?i gian ?y, ?ng Trong do cc cha cai tr?, h?u h?t ??u c ti, ??c, m?t s? l nh?ng v? nhn, t? luy?n, t? h?c, ??t ???c s? kin quy?t l?n lao, tr? thnh ??ch th? c?a th? l?c m h? cn ph? thu?c vo [ch? cha Tr?nh].(…) Ng??i n?i ti?ng nh?t l Hien- Nquien-Vuong [Cha Hi?n Nguy?n Ph??c T?n], nh? ng m ?ng Trong chi?m thm m?t ph?n ??t Chim Thnh, thm nh?ng t?nh ven bi?n c?a Chn L?p, v ki?n ton n?n v?n minh ?ng Trong” (Montyon II, t. 14-15). Montyon k khai tn cc cha trong Nam kh ??y ??, ch? thi?u Qu?c Cha Nguy?n Ph??c Chu (1691-1725). S? nh?n xt v? cc cha c?ng ?ng, ??c bi?t ng bi?t cha Hi?n Nguy?n Ph??c T?n l b?c anh hng, trong khi ? cc ti li?u c?a nh dng th?i ?y, cha Hi?n b? cc th?a sai g?i l “b?o chu”.
V? vua Gia Long, Montyon vi?t:
“Vua Nam H, b? ?nh ?u?i, l?n tr?n, r?i tr? l?i ??t mnh. L?i b? ?u?i ?nh, l?i tr? v?. Bao l?n th?ng, b?i, cu?i cng khi ph?c ???c ngai vng, nh? quy?n th?a k?, nh? s?c chinh ph?c, ng thu h?i c? mi?n B?c, quan tr?ng h?n; v nh? th? trong vng bn ??o ?n ??, ngoi ci sng H?ng, m?t c??ng qu?c ch?a bao gi? l?n nh? th? xu?t hi?n. Qua bao th?ng tr?m tri n?i, ta ? th?y m?t bn l nh?ng ?? thm su ph?i h?p nh? th?, nh?ng b?t trung b?t nghi qu? quy?t nh? th?, nh?ng m?u l??c c? gan, k? l? nh? th?, nh?ng c?nh t??ng bi ?t v tn nh?n nh? th?; m?t bn l s? can ??m ch?ng l?i nh?ng b?t h?nh nh? th?, m?t thin ti trc tuy?t nh? th?, v cu?i cng ??a ??n m?t k?t qu? [b?t ng?] khng lin l?c v?i nh?ng g ? x?y ra tr??c ? nh? th? [ch? s? th?ng nh?t ??t n??c]; t? nh?ng bi?n c? ny, n?i b?t ln m?t d?u ?n phi th??ng, khng gi?ng b?t c? l?ch s? c?a m?t x? no, c?a m?t th? k? no, c? x?a hay hi?n ??i” (Montyon II, t. 3-4).
Chn dung Gia Long, do Montyon phc th?o, c?ng kh g?n g?i g?i v?i nh?ng m t? c?a Le Labousse, Barrow, m chng ti ? trnh by trong ch??ng tr??c. V ng c?ng xc ??nh Gia Long khi ph?c ???c ngai vng, nh? quy?n th?a k?, nh? s?c chinh ph?c, ch? khng ph?i nh? s? gip ?? c?a nh?ng ng??i lnh Php, nh? sau ny ng??i ta tm cch thu d?t nn.
Anh em Ty S?n b?t ho
V? vi?c anh em Ty S?n ?nh nhau, Montyon vi?t: “Qu m?nh ?? ch?p nh?n ng anh l b? trn, Hu? sai ng??i ??n trnh by v?i anh l mnh mu?n ??ng ring m?t ci. Ng??i anh n?i gi?n, sai ch?t ??u cc s? gi? c?a Hu?, v ln c?n tn b?o qu ?ng. Quang Trung tr? th, c?m qun ??n ?nh anh. Nh?ng k?t qu? c?a s? phn li?t ny l h? h?i ?m v?i nhau v? tnh hnh n?i d?y ? mi?n Nam, v b?t bu?c h? ph?i b? qua th h?n” (Montyon II, t. 28).
S? “Nh?c ch?t ??u cc s? gi? c?a Hu?”, khng th?y ghi ? ?u. C th? Montyon ? ??c thng tin c?a m?t v? th?a sai s?ng trong tri?u ?nh Thi ??c. N?u ?ng, ?y l m?t nguyn nhn g?n, c?n tm hi?u thm, n gi?i thch l do t?i sao Nguy?n Hu? ?em binh vy Qui Nh?n, m cc nh nghin c?u th??ng ch? ??a ra gi? thuy?t v “Hu? khng chia cho anh c?a c?i c??p ???c ? B?c H”.
V? vi?c lnh Php gip Nguy?n V??ng
Montyon c l? l ng??i Php hi?m hoi vi?t m?t cu nh? sau: “Vi s? quan Php theo gip Nguy?n Ch?ng, t?p cho qun s? k? c??ng v vi nh bun Php bn tu cho ng.
Dn chng m?i m?t v chi?n tranh, v c?ng v ki?t s?c hai bn t?m d?ng trong m?t th?i gian: nh?ng Nguy?n Ch?ng l?i d?ng c? h?i ny ?? xy d?ng ??n lu? theo l?i Ty ph??ng, lm tu chi?n theo m?u nh?ng tu Php m ng mua ???c” (Montyon II, t. 34).
?i?u Montyon xc nh?n “vi s? quan Php theo gip Nguy?n V??ng” s? ???c ch?ng minh d?n d?n qua cc t? li?u. Nh?ng ngi bt thu?c ??a th?i ph?ng con s? ln thnh vi tr?m.
V? k? ngh? ?ng thuy?n v thuy?n chi?n b?c ??ng c?a Vi?t Nam
V? k? ngh? ?ng thuy?n ? Vi?t Nam, Montyon, trong ph?n trch d?n d??i ?y, so v?i nh?ng g Barrow vi?t v? vi?c ny (? trch d?n trong ch??ng 4) cho th?y hai ng??i c nh?ng ?i?m ??ng quy, nh?ng Montyon c thm nh?ng thng tin khc:
“V? vi?c ?ng thuy?n, n??c ny [n??c Nam] c m?t k? thu?t ??c bi?t: nh?ng t?m vn lm thuy?n ???c bu?c ch?t v?i nhau b?ng dy my, thay ?inh, l?i rp ny khi?n thuy?n uy?n chuy?n h?n, ??c bi?t ch?ng l?i sng bi?n.
Nh?ng thuy?n l?n, ngoi tay li th??ng, cn m?t tay li phng h? c hnh th? ??c bi?t. Tay li th??ng, ng?n, ???c g?n g?n nh? th?ng gc; tay li khc th??ng di h?n, ???c g?n g?n nh? n?m ngang: khi gi to, ng??i ta dng tay li khc th??ng, khi?n tu ?i nhanh h?n. Khi bi?n ??ng, dng c? hai tay li.
Tu ?i g?n bi?n nh? h?n tu c?a ng??i Hoa, c hnh d?ng c? x?a, thu? bn (vnh ?? n??c) cn khi?m khuy?t nn tu ?i ch?m.
t lu nay, ng??i B?c H lm tu ?i b? theo l?i Tu, nghi l phn chia hng ho ra t?ng ng?n ring dnh cho m?i ch?, b?ng vn g?n vo tu v trt cc k? h? cho kn ?? n??c khng th?m ???c; v v?y, khi tu nh?n m?t c s?c m?nh, khng b? r?i lo?n ngay t?c kh?c, v khi tu b? th?ng m?t l? h?ng n??c ch?y vo, c?ng d? bi?t l? ?y ? ?u.
Tu chi?n chia lm 2 lo?i: thuy?n bu?m nhi?u tay cho (galre) ho?c chi?n h?m (vaisseau). Thuy?n chi?n bu?m, di t? 50 ??n 80 pieds [16,20m ??n 25,92m] lm b?ng vn di nh? chi?u di thuy?n. M?i bn c m?t hng ng??i cho, trang b? t? 15 ??n 20 ??i bc, t? 6 ??n 12 ??n v? ??n.
Chi?n h?m, l?n h?n, thn tu v?ng h?n v ki?n trc t?t h?n tu Trung Hoa. T? vi n?m nay, cn c bi?n chuy?n thu?n l?i: ch?p nh?n ph??ng php u chu ?? lm tu, nh?ng ph?n c?t bu?m v cnh bu?m ch?a hon h?o, nhi?u c?t bu?m cn lm b?ng m?t thn cy ??c nh?t, khng v?ng nh? khi ???c gi? b?ng cc ng?n trong t?\u, l?i khng c ?i (hune) trn c?t bu?m nn li kh; tr?c bu?m bu?c vo c?t bu?m, ch? ? hai ??u ch? khng ? gi?a, cnh bu?m ???c b? tr kh ngh? thu?t, ?? c?t gi, nh?ng v lm b?ng l hay nh?ng ch?t khc khng b?n nh? gai, nn khng v?ng ch?ng gi; khi b? th?m m?a, ph?i t??i n??c b? ln, v d b? th?m n??c g, n?u khng kh ngay trong vng 24 ti?ng ??ng h? th s? b? m?c.
Vi?c b?c ??ng v nh?ng k? thu?t tn ti?n khc c?ng ? ???c bi?t ??n, nh? s? ki?m tra cc tu Ty ph??ng, nh?ng ch?a th?y th?c hi?n.” (Montyon I, t. 128-130).
Montyon v Barrow, d??ng nh? dng hai ti li?u khc nhau, nh?ng g?p nhau ? ?i?m: k? thu?t ?ng tu c?a Vi?t Nam khc v?i k? thu?t Ty ph??ng.
Montyon ??c bi?t ch ??n tay li khc th??ng c?a tu chi?n Vi?t Nam:
Nh?ng thuy?n l?n, ngoi tay li th??ng, cn m?t tay li phng h? c hnh th? ??c bi?t. Tay li th??ng, ng?n, ???c g?n g?n nh? th?ng gc; tay li khc th??ng di h?n, ???c g?n g?n nh? n?m ngang: khi gi to, ng??i ta dng tay li khc th??ng, khi?n tu ?i nhanh h?n. Khi bi?n ??ng, dng c? hai tay li.
S? “khc th??ng” ny, chng ti l?i th?y Tr?nh Hoi ??c c vi?t. Trong ?o?n ni v? vi?c ch?t cy, l?y g?, lm l?t, ?ng tu thuy?n; ng ghi s? sng t?o c?a ?? Thanh Nh?n, ??c bi?t trong vi?c ?ng tu chi?n, c cu:
“Thng 7 n?m Canh T (1780)… Thanh Nh?n m?i sng ch? ?ng thuy?n chi?n, lm bnh li di ?? ?i ???ng bi?n yn ?n, nh?ng v?n ?? bnh li trn khi tr??c ?? dng khi ?i ???ng sng, g?i l thuy?n hai bnh li, phi trn gc sn chi?n ??u, hai bn treo phn tre ?? che cho thu? binh ? d??i chuyn lo cho ch?ng, trn th b? tr b? binh ?? xung kch, nh? v?y m k? x?o c?a thu? s? cng tinh nhu?, ??n nay [kho?ng 1820] c?ng v?n theo” (Tr?nh Hoi ??c, V?t s?n ch, Gia ??nh Thnh Thng Ch).
Theo Montyon, khi ng vi?t nh?ng dng ny (vo kho?ng sau 1800) th Nguy?n V??ng ? bi?t cc k? thu?t m?i nh? tu b?c ??ng, nh?ng ch?a p d?ng. Nh?ng c l? ng l?m, Nguy?n V??ng c tu b?c ??ng t? r?t s?m, b?ng cch no th ta s? ph?i ?i?u tra thm. Ch? bi?t:
“Ngy 9/4/1785 (ngy 1/3?t T?), Nguy?n nh sang Xim v?i 30 qu?n th?n, 200 qun v 5 chi?n thuy?n: Ph??ng Phi, B?ng Phi, Hng Tr, Chnh Nghi, Thuy?n ” (TL, I, t. 223).
?i?u ny ch?ng t? Nguy?n nh ? mua ho?c ? ?ng ???c thuy?n b?c ??ng (v Ph??ng Phi v B?ng Phi l tu b?c ??ng) t? n?m 1785. Tu Ph??ng Phi n?m 1790 giao cho Tr?n V?n H?c v Nguy?n V?n Ch?n (Vannier) cai qu?n (Li?t truy?n II, t. 282). Thng 3/1801, Long phi, Ph??ng phi v B?ng phi giao cho Nguy?n V?n Th?ng (Chaigneau), Nguy?n V?n Ch?n (Vannier), v L V?n L?ng (de Forcanz) ?i?u khi?n (TL, I, t. 432).
Li?t truy?n v? V Di Nguy, ghi: “N?m M?u Thn [1788], ma thu, l?y l?i ???c thnh Gia ??nh, vua g?i Di Nguy v?, sai coi thuy?n N?i th?y, Trung th?y, b? lm Khm sai thu?c n?i cai c?, ??c lm thuy?n ??i Chi?n, thuy?n H?i ??o.”
V: “N?m ?t Mo [1795] qun gi?c vo ? Di?n, Di Nguy ?em thuy?n qun ti?n st ??n ??o S?m, h?p v?i Tr??ng Phc Lu?t ?nh gi?, gi?c ph?i lui. Di Nguy cng ngay v?i Ph?m V?n Nhn ?em T? qun ?i thuy?n l?n b?c ??ng ch?y ??n thnh Din Khnh.” (LT, t?p 2, t. 121).
Nh? v?y, ngay t? n?m 1785, Nguy?n nh ? c thuy?n chi?n b?c ??ng, n?m 1788, sai V Di Nguy ??c lm thuy?n ??i Chi?n, thuy?n H?i ??o.
V?y, Montyon c?ng nh? Le Labousse ??u chp l?m khi t??ng r?ng ??n n?m 1800, Nguy?n nh m?i ?ng ???c tu b?c ??ng, nh? trong th? ngy 24/4/1800 c?a Le Labousse, ???c nhi?u ng??i trch d?n.
Thm m?t ch?ng n?a, l trong H?ch c?a Quang Trung thng 8/1792 (s? ??ng k? t?i) c?ng ni ??n tu b?c ??ng, v?y c th? xc ??nh ch?c ch?n l Nguy?n V??ng ? c tu chi?n b?c ??ng t? tr??c 1792, c th? vo n?m 1788, khi sai V Di Nguy ?ng thuy?n ??i chi?n v thuy?n H?i ??o.
Theo b?n th?ng k c?a H?i ?i?n v? cc tu thuy?n ? Hu?, khng ghi r n?m, nh?ng ta hi?u ? l ??u ??i Gia Long, v th?i Minh M?ng ? b?t ??u c tu ch?y b?ng h?i n??c hay my:
“? Kinh s? c 265 chi?c. (Cc h?ng thuy?n b?c ??ng 29 chi?c, thuy?n v?n chuy?n ???ng bi?n 10 chi?c, thuy?n v?n chuy?n ???ng sng 3 chi?c, thuy?n v??t bi?n l?n 25 chi?c, thuy?n v??t bi?n v?a 15 chi?c, thuy?n v??t bi?n nh? 10 chi?c, thuy?n tu 9 chi?c, thuy?n s?n ?? 6 chi?c, thuy?n s?n ?en 14 chi?c, thuy?n ??u nh? 2 chi?c, thuy?n con 19 chi?c, thuy?n xu?ng 11 chi?c, thuy?n xu?ng ki?u m?i 6 chi?c. Cc h?ng thuy?n con 34 chi?c, thuy?n l?ng 2 chi?c, thuy?n nh? 11 chi?c). (H?i ?i?n, B?n nxb Thu?n Ho, 1993, T?p 13, quy?n 205, t. 16-17).
Sau chi?n tranh, m Hu? cn 29 tu b?c ??ng, v?y trong th?i chi?n, Nguy?n V??ng c bao nhiu tu b?c ??ng? Ch?c ch?n khng ch? c ba tu Long Phi, Ph??ng Phi v B?ng Phi, do Chaigneau, Vannier v de Forcanz ?i?u khi?n, ???c cc s? gia thu?c ??a h?t s?c ?? cao, coi nh? ch? c “ng??i Ty” m?i ?i?u khi?n ???c “tu Ty b?c ??ng”.
Gia Long tr?c ti?p ?i?u khi?n vi?c ?ng tu
Nh? trong ch??ng 6, Chn dung vua Gia Long, t?t c? cc tc gi? ??u ni Nguy?n nh tr?c ti?p ?i?u khi?n m?i vi?c, ? ?y, Montyon l?i xc ??nh thm m?t l?n n?a:
“ng [Gia Long] l ng??i gi?i nh?t v? chi?n thu?t, l k? s? gi?i nh?t, l ng??i ki?n trc tu gi?i nh?t, ? x? ng”. V ng ch thch: “?? thu th?p ki?n th?c ?ng tu, ng khng lm nh? Csar Pierre ?? nh?t, l c?m ba, c?ng khng tr? thnh th? m?c, m ng mua m?t chi?n h?m ki?n trc Ty ph??ng, r?i tho ra t?ng m?nh v l?p l?i, ?? bi?t r ??i t??ng: v? tnh ch?t kin c?, v? ch? l?c c?a n v v? s? ch?p n?i t?t c? nh?ng thnh ph?n khc nhau.” (Montyon II, t. 52).
Vi?c Gia Long mua tu chi?n c?a Ty ph??ng lm m?u, Barrow c ghi l?i v Le Labousse c?ng vi?t trong th? ngy 28/4/1800. Theo H?i ?i?n, ph??ng php lm tu th?i Minh M?ng ? ti?n d?n ??n “k? ngh? ho”: ch? m?u s?n t?ng m?nh c?a m?i lo?i thuy?n, tu, th? c? theo th? m rp, l?p.
Tr? l?i vi?c l?y m?t tu Ty ph??ng lm m?u, vi?c ny ? c t? th?i cha Si Nguy?n Ph??c Nguyn (1613-1635), cha ? l?y nh?ng tu Ty ph??ng b? bo d?t vo b? lm m?u, ?? hi?n ??i ho tu thuy?n c?a mnh. V th?, cha Hi?n Nguy?n Ph??c T?n (1648-1687), khi cn l Th? t? D?ng L? H?u ? th?ng h?m ??i c?a Ho Lan ? C?a Eo (c?a Thu?n An) n?m 1644.
Ng??i ??c hm nay s? h?i: lm sao c th? ?ng tu b?ng cch tho ra ghp l?i nh? Nguy?n nh lm? Nh?ng ? cu?i th? k? XVIII, s? ti?n b? v? khoa h?c c?a Ty ph??ng ch?a th?c xa, tu Ty v tu Ta, ch?a khc nhau nhi?u. Trong phim The Bounty c?a Roger Donaldson (I984) v?i Mel Gibson v A. Hopkins, ??o di?n ? thi?t k? r?t r chi?c tu chi?n bu?m c?a qun ??i hong gia Anh n?m 1787, v m t? cu?c s?ng, trnh ?? lnh th?y v cc s? quan. Chng ta c th? xem phim ny ?? hi?u ?i?u ki?n s?ng tn tu, t?i sao lnh thu? ?o ng?, khi t?i chu c, chu , nh?ng vng ??t h?a; v l?i c ng??i b? tu ?i ?nh thu cho Nguy?n nh ho?c ?i bun, tm c?a, tm vng… Chuy?n nh?ng th?y th? n?i lo?n trn tu The Bounty, cho chng ta nh?ng b?c hnh n?i c?a cc chuy?n tu Ty ph??ng sang Chu th?i ?y.
Barrow v Montyon ??u cho bi?t Gia Long khng lm tu gi?ng h?t Ty ph??ng, m ch? l?y nh?ng ci hay c?a tu Ty v gi? l?i ci hay c?a tu Vi?t.
T? ch?c qun ??i c?a Nguy?n nh
H?u h?t cc s? gia thu?c ??a ??u cho r?ng nh?ng ng??i Php ?ng vai tr hng ??u trong t? ch?c qun ??i c?a Nguy?n nh, chnh h? ? xy d?ng nn qun ??i ny v gip Nguy?n nh khi ph?c l?i ngai vng. Chng ta c?n tm hi?u r t? ch?c qun ??i ? l g? ???c c?u trc nh? th? no? Nh?ng ng??i Php ? gi? nh?ng ch?c v? g trong ? v h? ? l?p nh?ng chi?n cng no? Montyon l ng??i bi?t kh r v? tnh tr?ng qun ??i c?a Nguy?n nh, nh? nh?ng ?i?u ng vi?t, m ta c ???c hnh ?nh r nt c?a t? ch?c binh b? ny; tr??c h?t, v? ??i s?ng qun ng?, y ph?c, kh gi?i, sau ??n cch chia ??n v? v b? ch? huy.
V? ?i?u ki?n s?ng v qun ph?c d??i th?i Gia Long, Montyon vi?t:
“Kh?u ph?n lnh m?i ngy l m?t ??i [t] r??i g?o, t?c l vo kho?ng 5 hay 6 c?c caf c?a chng ta [Php] do vua ban. Cn l??ng b?ng v qu?n o th ??a ph??ng lo (…) Th?p nh?t l 2 quan ti?n m?t thng, cao nh?t l 6 quan ti?n [tc gi? ch thch: chi?u theo gi ?? ?n r?t r? th?i ?, th nghi c s? sai l?m trong thng tin] nn c b?t cng trong s? khc bi?t ny.
Lnh ???c pht y ph?c m?t n?m hai l?n, g?m c m?t o n?t m?c st ng??i, b?ng v?i hay l?a, th; trn o n?t l m?t o chi?n b?ng toan hay n? d?y mua c?a Tu c l? bun t? u chu sang. o chi?n tay r?ng, c? ??ng, di t?i ngang l?ng, qu?n di qu ??u g?i; ?ng chn v bn chn ?? tr?n. ??u ??i m? trn c chp, trang tr b?ng m?t chm lng g. M? b?ng r?m hay s?i tre b?n l?i, ?nh vec-ni, khng th?m n??c, ??u qu?n m?t m?nh v?i hay l?a di 15 ??n 20 pieds [4, 86m ??n 6, 48m] ?? trnh b? ki?m chm, c m? ??i ln trn.
T?t c? qu?n o ny, tr? o n?t, l ??ng ph?c, m?u ?? qu?c gia, c vi d?u hi?u ?? phn chia binh ch?ng khc nhau. Ng??i lnh ?eo trn c? hai ti nh?, m?t ??ng tr?u cau v ti kia ?? thu?c l. Ngoi ra, cn khoc trn vai m?t ti d?t ??ng qu?n o c?, ti?n b?c v khi ?i hnh qun ? nh?ng n?i khng c tr?m l??ng th?c, h? ?em theo g?o ?n cho su b?y ngy”.
V? trang b? v? kh v cch dn tr?n, chi?n ??u, Montyon vi?t:
“Hong ?? cung c?p v? kh: m?i ng??i m?t sng tr??ng v dao nh?n c?m ??u sng, m?t thanh ki?m, m?t th??ng di, m?t ba, m?t g?y ch?p hai: t?c l hai g?y b?ng nhau, g? r?t c?ng, ??u b vo nhau b?ng m?t chm tc nh?i vo trong. ? l th? v? kh kinh h?n nh?t: khi bi?t s? d?ng, b?ng m?t c? ??ng ch?p nhong, n chm ??t ki?m, th??ng, v ch?n ??n.
Kh gi?i v cch v?n d?ng ? ti?n tri?n nhi?u. Ng??i ta cn mua c?a Anh v Php sng my v sng l??i l. Hi?n nay, h?u nh? t?t c? qun ??i B?c H ??u ???c trang b? nh? th?, cn sng ho? mai r?t hi?m.
Hong ?? cung c?p cho qun ??i ??i bc u chu, t?t h?n ??i bc b?n x?. Trong nh?ng cng binh x??ng, kh gi?i ???c qu?n l k?, s? l??ng r?t l?n, c?t gi? ch? kn ?? trnh b?n b?t l??ng nhm ng.
D?ng c? m nh?c trong qun ??i l tr?ng, c?ng gi?ng nh? tr?ng u chu, cn thm tr?ng chung, ?ng tiu, cc lo?i kn khc nhau, ch?m cho? (cymbale), hai mi?ng g? g vo nhau. Qun nh?c kh hay, nh?ng h?i ?n, cho php qun ?i ?ng ?i?u.
Thu?c sng ch? t?o ? t?t h?n tr??c, nh?ng v?n ch?a b?ng thu?c sng c?a ng??i u; chy ch?m h?n, v n? nh? h?n”.
Nh? v?y, c? hai mi?n Nam B?c ??u mua kh gi?i c?a n??c ngoi, ?? b? sung cho ph?n v? kh ch? t?o trong n??c. Montyon cho r?ng cch luy?n t?p chi?n ??u c?ng ? t nhi?u ???c hi?n ??i ho theo l?i Ty ph??ng, ng vi?t:
“Cc quan ch? huy, ?i?u khi?n tr?n ??a b?ng nh?ng l c? nh?, v? tr v h??ng c? ch? l?nh. Nh?ng khi ?nh nhau, cc quan khng ?i tr??c: cai ??i ?i sau ??i qun, tr??ng hi?u ?i sau hi?u qun.”
“Ni tm l?i, tr?i qun, dn tr?n, chi?n ??u, t?t c? ??u ???c ?i?u khi?n theo l?i Ty ph??ng, tuy nhin cch v?n d?ng kh gi?i ch?a ???c kho lo, mau l?; m?t nhi?u th gi? ?? ln ??n, b?n ch?a trng l?m, ??i bc ch?a bi?t nh?m trng.
Trong nh?ng tr?n ?nh cu?i cng, ng??i ta ? dng pho bay (artillerie volante), hi?u qu? v cng, ng??i trong n??c [ch? qun hai bn] s? l?m; h? b?o ? l s?m dy v l kh gi?i tn ph khng th? ch?ng l?i ???c“.
“H? th?ng ??n l?y theo ki?u chu u ? ???c s? d?ng ?? xy thnh ?i, khng th? xm nh?p ???c khi b? nh?ng ng??i trong n??c bao vy” [ch? qun hai bn, ? ?y ni ??n s? kin c? c?a thnh Din Khnh, b? hai bn ?nh ?i chi?m l?i nhi?u l?n, chng ti s? tr? l?i v?n ?? Din Khnh sau] (Montyon I, t. 254-258).
Thu? binh
Theo th? Victor Olivier (de Puymanel) g?i Stanislas Lefbvre ngy 16/4/1798, th h?i qun c?a Nguy?n nh lc ? [1798] g?m 447 chi?n thuy?n v 42.000 ng??i (Salles, Jean Baptiste Chaigneau et sa famille, BAVH, 1923, I, t. 54).
Thu? binh l s?c m?nh c?a qun ??i Nguy?n nh, chuy?n ??ng r?t nhanh khi thu?n gi ma. Theo Montyon, th?y binh ???c trang b? v? kh nh? sau:
“Th?y binh ???c t? ch?c nh? b? binh. Th?y th? l nh?ng ng??i lnh, kh gi?i ch? khc [b? binh] l th??ng c?a h? di h?n. L?c l??ng th?y qun quan tr?ng h?n [l?c qun], khi cc vng -hi?n nay ? quy vo m?t m?i- cn d??i s? lnh ??o c?a nhi?u lnh t?. V cc “n??c” ny ??u n?m trong v?nh, nn m?t b? bi?n c th? t?n cng d? dng b? bi?n khc, ???ng bi?n ng?n h?n ???ng b? nhi?u.
Vua Nam H khi cn d?p lo?n, ch? m?i chi?m l?i vi t?nh, m ? c 200 thuy?n chi?n bu?m (galres) v 25 chi?n h?m (frgates) trang b? 10 ??i bc, ngoi hai c? ? ??u v cu?i tu.
[Sau chi?n tranh] s? thuy?n tu ? gi?m ?i, nh?ng ???c v? l?i ki?u, tr??c h?t l ph?n d??i, r?i ??n ph?n trn, v sau cng l c?t bu?m. C thuy?n chi?n (barque de guerre) ch? 50 ng??i v nh?ng tu nh? (chaloupe) trang b? 25 ??i bc v ??ng tr??c c m?t kh?u ??i bc di, nh? ki?u x?a (coulevrine). Nh?ng tu thay th? thuy?n chi?n bu?m, l?n h?n v t?t h?n, trang b? t? 12 ??n 20 ??i bc, t? 6 ??n 12 ??n v? ??n. Ngoi ra h?m ??i cn ???c t?ng c??ng b?ng nh?ng tu chi?n mua c?a ng??i u.
T? khi ho bnh, hong ?? ? quy t? ???c t?t c? cc s?c m?nh th?y binh ch?ng ??i d??i tr??ng, ng coi nh? th?y binh h?n tr??c, b?i khng th?t c?n thi?t n?a; hai ph?n ba lnh th?y ???c c?i ch? v st nh?p vo b? binh; ng khng mua tu ngo?i qu?c n?a v c?ng t ?ng thm tu. Cn ba chi?n h?m ???c gi? l?i trong s? nh?ng tu ? mua, c?ng khng dng ??n, ?? m?c c?n trong bn, 200 chi?n thuy?n khc ch? dng ch? g?, l??ng th?c, hng ho, l th? thu? ?ng b?ng s?n v?t, dnh ?? cung c?p t? li?u cho nh?ng ?? ch? bi?n c?a nh n??c.
M?c d?u ch?a bi?t r l?i ?ng tu bi?n theo ki?u Ty ph??ng, v c?ng ch?a bi?t thu?t v?n d?ng, thm nh?ng ng??i ch? huy khng bi?t thu?t s? ??ng c?a th?y binh; v khi th?y binh khng c ki?n th?c, khng bi?t dng ??a bn (boussole), th khng th? lm g ???c cho s? v?n chuy?n, cho nh?ng cu?c h?i chi?n.
Tuy nhin ?i?m lm cho th?y binh ny r?t d? d?i, ? l nh?ng ho? pho to b?ng cnh tay, ch?a ??ng ho? ch?t dng ?? ??t ph thuy?n, tu ??ch; n??c ? d??i tu, thay v d?p t?t l?a, l?i lm cho l?a bng ln, ch? c th? d?p t?t b?ng ??t; ng??i ta c?ng dng ho? pho ny trn b?, nh?ng n b?t nguy hi?m h?n v d? d?p t?t.” (Montyon I, t. 258-261).
Nh?ng thng tin trn ??u r?t ?ng ch , duy c nh?n xt: “nh?ng ng??i ch? huy khng bi?t thu?t s? ??ng c?a th?y binh, khng bi?t dng ??a bn, khng bi?t v?n chuy?n”… c?n ph?i xt l?i, b?i n?u qu? th?c tnh tr?ng ch? huy nh? th? th ai l ng??i cai qu?n h?m ??i Kinh ? g?m 265 chi?c tu thuy?n, v?i 29 tu b?c ??ng, 25 thuy?n v??t bi?n l?n, v v… ghi trong H?i ?i?n? V l?y g gi?i thch cc chi?n th?ng c?a Nguy?n V??ng trn qun ??i Ty S?n, ph?n l?n d?a vo th?y chi?n?
Ngoi ra, “ho? pho” m Montyon ni t?i ? ?y, khng bi?t c ph?i l “H? l?a” m Tn S? Ngh? ni t?i trong ?i?u th? n?m c?a b?n Tm ?i?u qun lu?t, r?n t??ng s?, nh? sau:
“Qun Nam khng c “s? tr??ng” g khc. H? ch? dng cc “?ng phun” lm th? l?i kh. Th? l?i kh ?y g?i l “H? l?a”. Trong khi hai bn gip nhau h? dng v?t ?y ??t chy qu?n o ng??i ta, ?? cho ng??i ta ph?i lui. Nh?ng ci thu?t ?y c?ng ch? nh? th? m thi, so v?i sng ?ng c?a ta cn km xa l?m. Hi?n ? ch?a s?n vi tr?m “l ch?n” b?ng da tru s?ng, n?u g?p “?ng phun” c?a ng??i Nam phun l?a, qun ta m?t tay ch?n ?? l?a, m?t tay c?m g??m chm b?a, h? s? ph?i l??t ng” (Hong L nh?t th?ng ch, t. 283).
“H? l?a” c l? khng d? d?p t?t nh? v?y, cho nn Tn S? Ngh? ? khng ??i th?ng. Nh?ng ng??i ngo?i qu?c khi ??n n??c Nam c kinh m?n th??ng hay g?p chuy?n b?t ng?.
Tnh tr?ng dn chng trong chi?n tranh
Theo Montyon, trong chi?n tranh Nguy?n nh-Ty S?n, ng??i dn khng b?t bu?c ph?i theo phe no, h? c quy?n ??ng trung l?p, ng vi?t:
“Chi?n tranh ? x? ny ? gy nh?ng tn ph l?n lao, tn c khn l??ng, tuy nhin c nh?ng tr??ng h?p cc t??ng ? thi?t l?p m?t qun l?nh nghim minh ch?a t?ng th?y ? u chu; trong cng chi?n tranh ny, ng??i ta th?y m?t binh ??i ti?n ?nh qun Tu xm nh?p mi?n B?c lnh th? trn ???ng ?i dng b?o l?c, c??p bc, v cng tn c, b?t t?t c? nh?ng ai c th? c?m kh gi?i ph?i ?i theo, n?u khng th gi?t; khng ch?u ti?p t? cho qun ??i hay l?n tr?n th b? ??t nh; ng??i gi, ?n b, tr? con khng cn g ?? ?n.[?o?n ny vi?t theo Bissachre ch? thi ?? c?a qun Quang Trung khi ?i ?nh qun Thanh, nn r?t sai l?m; Th?c L?c v Li?t Truy?n, ghi r v ?ng h?n]. Nh?ng tr??c ? t lu, m?t ?on qun khc [qun Ty S?n] ??n vy thnh c?a vua Nam H [Gia ??nh] nh?n ???c k? lu?t s?t: lnh khng ???c l?y g c?a dn m khng tr? ?ng gi, khng ???c vo nh dn m khng ???c h? cho php. Binh lnh hai bn ?nh nhau, dn ??ng nhn, ti?p t? cho qun ??i v ???c tr? ?ng gi nh?ng g h? cung c?p, ch? b?t bu?c ph?i cng nh?n ng??i chi?n th?ng lm minh ch?.
?y c?ng l m?t nh?n xt v? cu?c chi?n kh ??c bi?t, cho ta hi?u r h?n tm l ng??i dn, t?i sao dn mi?n Nam c th? s?ng cn qua b?n l?n Nguy?n Hu? ?em qun vo Gia ?inh ?nh ?u?i Nguy?n nh, r?i l?i tr? v? Trung. V Nguy?n nh, sau b?n l?n thua ch?y, v?n ???ng nhin tr? l?i Gia ??nh v ???c qu?n chng ch?p nh?n.
T? ch?c qun ??i th?i L
Ph?n c?t li c?a v?n ?? l Nguy?n nh t? ch?c qun ??i theo cch no, ng??i Php c nhng tay vo khng, hay Nguy?n nh v?n gi? truy?n th?ng qun ??i Vi?t, ??i L?
Theo Phan Huy Ch, v? c? b?n, qun ??i Vi?t Nam t? th?i L trung h?ng chia ra nh? sau:
“Binh ch? ??i L, t? Trung h?ng tr? v? sau, ??t lm: Dinh, C?, ??i, Thuy?n; B? binh l Dinh, C?, ??i; Thu? binh l Thuy?n. Dinh l?n th 800 ng??i, th? ??n 160 ng??i. C? l?n th 500 ng??i, th? ??n 200 ng??i. ??i l?n th 275 ng??i, th? ??n 15 ng??i. Thuy?n l?n th 86 ng??i, th? ??n 20 ng??i. C 12 Dinh; 58 C?, 238 ??i v 62 Thuy?n, ??i l??c l nh? th?” (L?ch tri?u hi?n ch??ng, Binh ch? ch, t?p III, t. 22).
Nh?ng Phan Huy Ch c?ng l?u ??n s? qun ??i L, m ng cho l th?ng k khng ph h?p: “Cc qun trong, ngoi, ??i ?a s? b?t qu 56.500. ??n ??i C?nh H?ng [1740-1786] l?i ??t thm 24 c? v? binh. T?ng s? binh ch? ???c h?n 65.700 ng??i thi, ti [Phan Huy Ch] t?ng l?y lm l?, binh c?a nh L, ? bu?i ??u c vi?c g?i ra ??n 20 v?n ng??i, khi m?i trung h?ng ch? l?y binh ? hai x? c?ng ??n h?n 12 v?n, m sau ??i B?o Thi l?i tuy?n thm, ??i V?nh H?u l?i m? thm, ??i C?nh H?ng l?i ??t thm v? binh, th? m s? qun l?i khng ??y 7 v?n l c? lm sao?” (L?ch tri?u hi?n ch??ng, t. 22-23). Phan Huy Ch cho r?ng, ??u ??i L, lu?t t?c nghim minh, ghi chp c?n th?n, khng ai tr?n lnh ???c. ??n cc ??i sau, khng nghim c?n, ?n l?u nhi?u, ghi chp khng c?n th?n, nn s? qun sai v km ?i. Montyon, khng bi?t l?y ti li?u no, chp qun s? B?c H l 140.000 ng??i, t?c l g?p ?i con s? ghi nh?n chnh th?c.
T? ch?c qun ??i th?i Nguy?n nh
Th?i Nguy?n nh, Montyon ghi chp kh r rng, tr??c h?t v? tnh tr?ng chung:
“N?m 1806, tnh tr?ng qun ??i th?i bnh l 150.000 ng??i. (…) Th?i chi?n qun ??i gia t?ng tu? theo tnh hnh chi?n tr?n. Trong th?i k? n?i chi?n, t?t c? nh?ng ai c th? c?m ???c v? kh ??u ph?i tng qun; v n?m 1800, n?m m hong ?? cn l vua Nam H, ch?a chinh ph?c xong c? n??c, m qun ??i c?a ng c?ng ? ln t?i 139.400 ng??i (…) ng??i ta ch?c ch?n r?ng trong th?i bnh, qun ??i B?c H c 140.000 ng??i” (Montyon I, t. 250).
“L?c l??ng qun ??i ???c chia lm 6 Dinh (Armes): Dinh I, phng v? vua, t qun nh?t. B?n dinh k? ti?p ???c 4 ??i th?n c?t tr? tri?u ?nh th?ng lnh. Dinh th? su, ?ng nh?t, ???c m?t v? ??i th?n ??c bi?t do hong ?? ch? ??nh, ?i?u khi?n.
M?i Dinh l?i ???c chia thnh 5 Chi (Corps), Chi th? nh?t ?ng bn quan ??i th?n v c?ng l t??ng ch? huy. B?n chi kia, m?i chi do m?t t??ng nh? ph?m ?i?u khi?n. Chi l?i chia lm Hi?u (V? hay C?) (Rgiment) do m?t chnh, ph Tr??ng hi?u (Colonel ou Sous-colonel) ??ng ??u. M?i Hi?u (V?, C?) g?m 12 ??i (Compagnie). M?i ??i c 50 hay 60 ng??i, do m?t Cai ??i (Capitaine hay Sous-capitaine) ?i?u khi?n. Lnh ???c chia thnh nhm 10 ng??i, do ??i tr??ng (Premier soldat) ch? huy. C 7 ph?m ng?ch quan v, Cai ??i (Capitaine) l ng?ch cu?i cng. (Montyon I, t. 252).
Montyon d?ch kh st nh?ng ch?c v? trong qun ??i Vi?t, so v?i Th?c L?c thng 6/1790 (thng 5 L) ghi: “N?m dinh Trung qun, T? qun, H?u qun, H?u qun v Tin phong, m?i dinh ??u l 5 Chi, m?i chi 5 Hi?u, m?i Hi?u 3 ??i, m?i ??i 4 Th?p” (TL, I, t. 259). “Chi ??t chnh ph Tr??ng chi, Hi?u ??t chnh ph Tr??ng hi?u, ??i ??t Cai ??i, th?p ??t ??i tr??ng”. (TL, I, t. 260).
Theo Th?c L?c, ? th?i ?i?m 1790, nh?ng ng t??ng c?m ??u cc Dinh l: L V?n Qun lm Ch??ng dinh Ti?n Qun. Tn Th?t H?i lm Ch??ng dinh H?u qun. Nguy?n Hu?nh ??c lm Ch??ng dinh H?u qun. V Tnh lm Ch??ng dinh Tin phong. Nguy?n V?n Thnh ch? l Hi?u y ti?n chi Trung qun, c th? chnh Nguy?n nh tr?c ti?p ch? huy Trung Qun. Thng 7/1793, L V?n Duy?t v?n cn lm Cai ??i. ??n thng 12/1793, m?i ???c th?ng V? U.
Tm l?i, kho?ng 1790, b? binh c?a Nguy?n nh chia ??n v? nh? sau: Th?p: 10 ng??i; ??i: 40 ng??i; Hi?u (V?, C?):120; Chi: 600; Dinh: 3000. Th?i ?y cn t qun, sau c thay ??i.
Montyon cho r?ng, n?m 1800, c kho?ng 139. 800 ng??i (theo th?ng k c?a Barisy). Ring b? binh ???c phn chia nh? sau: ??i: 50-60 ng??i; Hi?u (V?, C?): 600; Chi: 3000 ng??i. Dinh: 15.000 ng??i.
Montyon cho in b?n th?ng k ton b? l?c l??ng qun ??i Nguy?n nh n?m 1800, b?n ny g?n gi?ng b?n Barrow m chng ti ? in trong ch??ng 4; cho th?y Nguy?n nh c 12.000 V? binh. D??i nh vua l 5 ng t??ng coi 5 dinh, m?i dinh 6.000 ng??i. T?ng s? qun ??i c?a Nguy?n nh, n?m 1800 l 139.800 ng??i. Trong ph?n ph? l?c ? d??i, chng ti in l?i c? hai b?n ny.
Phc trnh c?a Chaigneau
M?t ti li?u kh quan tr?ng n?a l b?n phc trnh c?a Chaigneau ?? ln chnh ph? Php n?m 1820 ni v? tnh hnh n?i tr?, qun s?, kinh t?, ngo?i giao c?a n??c Vi?t th?i ??u Minh M?ng v s? l?i h?i n?u chi?m Vi?t Nam. Trong bi phc trnh m?t ny, Chaigneau cho bi?t:
“S?c m?nh qun ??i t?i ng? trong th?i bnh c?a vua l 80.000 ng??i; nh?ng ??n th?i chi?n, con s? ny c th? d? dng ln ??n 200.000 ng??i”.
V? tnh tr?ng binh b?, Chaigneau vi?t:
“B? binh: Trong th?i bnh, Hong ?? v?n lun lun phng b?. ??i V? binh c?a vua g?m 30.000 ng??i, ??c l?p v?i 40 Chi (Rgiments) [qun chnh quy] chia lm 5 Dinh (Colonnes): Tin phong (Avant-garde), H?u qun (Droite) T? qun (Gauche), H?u qun (Arrire-Garde) v Trung qun (Centre) (…) Ngoi 5 dinh b? binh, Hong ?? cn m?t binh ??i khc g?m 5 binh ?on (lgions), m?i binh ?on c 5 Chi ???c t? ch?c v phn ph?i nh? nh?ng Dinh, c?ng do nh?ng v? ??i th?n ?i?u khi?n. Cn ph?i k? thm l?c l??ng cc Chi ? m?i t?nh, m con s? thay ??i ty vng. ? Si Gn c kho?ng 16 Chi”.
Nh? v?y, Chaigneau, khi lm th?ng k qun ??i ??u tri?u Minh M?ng, c?ng v?n ghi t? ch?c gi?ng nh? th?i tr??c, ch? c s? qun trong m?i ??n v?, c t nhi?u thay ??i:
“M?i Dinh c 8 Chi. M?i Chi c 10 ??i. M?i ??i c 60 ng??i (ring ??i V? binh c 120 ng??i). Tm l?i: m?t Chi c 600 ng??i. M?t Dinh c 4800 ng??i. M?t v? ??i th?n ch? huy m?t Dinh. M?t chnh, m?t ph tr??ng Chi (Colonel, Lieutenant-colonel) cho m?i Chi, v m?t chnh, m?t ph ??i tr??ng (Capitaine, Lieutenant) cho m?i ??i, t?o thnh b? ch? huy”
So v?i Th?c L?c th th?y: Chaigneau d?ch ??i l Compagnie (40-60 ng??i), Chi (600 ng??i) l Rgiment, v Dinh (3000-5000 ng??i) d?ch l Colonne (4800 ng??i). Nh? v?y, kho?ng 1820, khi Chaigneau lm b?n phc trnh ny, th ho?c ng ? b? qun ??n v? Hi?u, V? (120 ng??i) ho?c t? ch?c qun ??i nh Nguy?n ? ??n gi?n ho ?i, t?c l b? ??n v? Hi?u gi?a ??i v Chi, ?? quay v? v?i t? ch?c th?i L, t?c l ch? cn ba ??n v? c? b?n: ??i (40-60 ng??i), C? (hay Chi, 600 ng??i) v Dinh (trn 3000 ng??i).
?i?m ??c bi?t l Chaigneau cho bi?t c? s? voi tr?n:
“Ton b? voi trong qun ??i l 800 con, k? c? 120 con trong ??i V? binh. T??ng binh d??i quy?n ?i?u khi?n c?a m?t v? ??i th?n” (Andr Salles, Notice sur la Cochinchine fournie par M. Chaigneau (Ti?u d?n v? n??c Nam c?a ng Chaigneau), BAVH, 1923, II, t. 265-266).
Th?ng k c?a Chaigneau cng t? ??m nt t? ch?c qun ??i c?a Nguy?n nh, t? cch phn chia ??i ng? ??n n?i dung qun ??i: k? binh tru, t??ng, khng c g l Ty ph??ng c?.[2]
Ch?c v? v nhi?m v? c?a nh?ng ng??i Php trong qun ??i Nguy?n nh
Cadire tm cch d?ch cc ch?c v? trong qun ??i c?a Gia Long sang ti?ng Php, ph?n ni v? ch?c v? c?a Chaigneau, ng vi?t nh? sau:
“Chaingeau, tr??c 1802, l Cai c? “Commandant de rgiment”. N?m 1802, Gia Long cho th?ng Ch??ng c? “Gnral de rgiment”. Qun ??i Vi?t chia thnh “compagnies” (??i), do m?t ??i tr??ng “Premier de la Compagnie” v m?t Cai ??i “Commandant de compagnie” ?i?u khi?n, ch?c sau cao h?n ch?c tr??c. Chng ta s? th?y c Ph cai ??i “Commandant de compagnie en second”. Nhi?u ??i lm thnh m?t C? “Rgiment”. M?i Rgiment do m?t Cai C? “Commandant de rgiment” v m?t Ch??ng c?, m ti d?ch l “Gnral de rgiment” ?i?u khi?n. Ch??ng C? l?n h?n Cai c?. Ti khng bi?t n?u Ch??ng c? coi m?t hay nhi?u C?. Nh?ng c l? m?t C? th ?ng h?n, b?i v, nh? ta ? th?y, trong v?n b?ng c?a Chaigneau, sau khi ???c th?ng Ch??ng c?, c?ng ch? coi c hai ??i qun, t?c l ??i m?t v ??i hai Kin-Thu?.
Trong Li?t truy?n, c m?t bi m ta s? th?y sau, ni r?ng ?a-??t (??i v?i ti li?u ny l Chaigneau), Ba-ni-, L-V?n-L?ng (de Forcant) v -li-vi, khi m?i t? u chu ??n, ??u ???c nh?n ch?c Cai-??i. ?i?u ? ?ng v?i Vannier, Dayot, Barisy, Isle-Sell, v Lebrun. Khng c ai, trong bu?i ??u, nh?n ch?c ph Cai ??i. V?y chng ta ?nh ph?i cng nh?n, m?c d v?n c cht h? nghi, r?ng Chaigneau, khi ??n Nam H, c?ng nh?n ???c ch?c Cai ??i, tr? phi ng ???c h??ng n hu? ??c bi?t, ln th?ng ch?c “Cai c?”.
N?m C?nh H?ng th? 51, 1790, t lu sau khi ??n Nam H, nh?ng ng??i b?n c?a Chaigneau, nh?n ???c ch?c Cai ??i hay ph Cai ??i. Chaigneau ??n vi n?m sau, 1794, lc ?y m?i nh?n ch?c Cai ??i hay Cai c?“. (Cadire, Les francais au service de Gia Long, Leurs nom, titres et…, BAVH, 1920, I, t.150)
Th?c ra, Vannier, Chaigneau v de Forcant (c ch? vi?t Forcanz), ??n thng 2-3/1800 (thng 2 L) khi ???c cai qu?n cc tu hi?u: Ph??ng Phi, Long Phi v B?ng Phi, v?n cn l Cai ??i (TL, I, t. 407). Ni khc ?i, Vannier ? ch?c Cai ??i 11 n?m (1790-1801), Chaigneau 7 n?m (1794-1801), de Forcant khng bi?t ??n Gia ??nh lc no; v trong su?t th?i gian ny, h? ch? ???c cai qu?n kho?ng 40- 50 ng??i lnh, k? c? khi ???c li cc tu hi?u Ph??ng Phi, Long Phi v B?ng Phi, h? v?n ph?i ? d??i quy?n m?t vin Cai c? ng??i Vi?t. Nh? v?y ?? bi?t vi?c ln ch?c khng d? dng.
??n thng 7/1801 (thng 6 L), ba ng??i ny m?i ???c ln ch?c Cai c? [c th? cai qu?n t? 120 ??n 300 ng??i, v cc tu Ph??ng Phi, Long Phi v B?ng Phi c th? ch? t?i 300 lnh]. Th?c L?c vi?t: “Cho Khm sai thu?c n?i cai ??i Nguy?n V?n Th?ng [Chaigneau], Nguy?n V?n Ch?n [Vannier] v L V?n L?ng [de Forcant] lm Khm sai thu?c n?i Cai c?, v?n qu?n cc thuy?n hi?u Long phi, Ph??ng phi v B?ng phi” (TL, I, t. 451).
Cu?i cng, ??n thng 6/1802, sau chi?n th?ng ton di?n, c? ba ???c th?ng ln Ch??ng c? [c th? cai qu?n 600 qun], theo s? ln ch?c chung c?a ton th? qun ??i. V?n b?ng c?a Vannier ghi ngy 6/12/1802; Chaigneau ghi ngy 6/12/1802, (Andr Salles, Notice sur la Cochinchine fournie par M. Chaigneau, BAVH, 1923, II, t.270).
Nh?ng Chaigneau c?ng ch? ???c coi c hai ??i qun, t?c l ??i m?t v ??i hai Kin-Thu?, nghi l vo kho?ng h?n 100 qun.
De Forcant m?t n?m 1811, sau ? ch? cn Chaigneau v Vannier ? l?i trong tri?u, v?i ch?c t??c v ???c h?u ?i: vua cho gi? l?i 50 lnh thu? lm qun h?u c?n, nh?ng h? khng c qun v c?ng khng cho thuy?n hi?u ?? cai qu?n. ? l nh?ng ng??i lm vi?c lu nh?t cho Gia Long.
Ring tr??ng h?p Olivier de Puymanel, t? thng 7-8/1792 (thng 6 L) ? ???c th?ng t? Cai ??i ln V? U ban tr?c tuy?n phong h?u v? Th?n sch (TL, I, t.286), ??n thng 6/1795 Puymanel b? ?i Macao r?i l?i tr? v? lm m?t s? nhi?m v? khc cho vua, v m?t n?m 1799, ? Malacca.
K?t lu?n v? t? ch?c v s? c?i t? qun ??i c?a Nguy?n nh
Nhn l?i t? ch?c ny, ta th?y c nh?ng ?i?m ?ng ch sau ?y:
1/ Nh?ng ?i?u Montyon, Chaigneau, v c? Cadire vi?t, ch?ng t? qun ??i Nguy?n nh khng c g l “Ty ph??ng” c?, t? cch trang b? v? kh ??n n?i dung cc binh ?on.
2/ Qun ??i Nguy?n nh ???c t? ch?c gi?ng nh? ??i L: ??i, C?, Dinh, ch? thay ??i tn, s? ng??i v ch?c t??c cc quan v. ??n v? qun ??i v?n b?t ??u t? ??i (40-50) ng??i, ??n Hi?u, (V?, C?) (t? 3 ??n 10 ??i), sau t?i Chi (5 ??n 10 C?) v sau cng l Dinh (5 Chi tr? ln). Hai ??n v? ? gi?a: C? v Chi, c th? b? ?i m?t, ty theo th?i ?i?m.
3/ Khng c g ch?ng t? nh?ng “s? quan” Php ? c?i t? qun ??i Nguy?n nh theo l?i Ty ph??ng. Chnh h?c gi? Cadire, m?t trong nh?ng ng??i bi?n h? cho ?i?u ny, c?ng r?t b?i r?i khi ng ph?i d?ch nh?ng ch?c v? trong qun ??i Gia Long sang ti?ng Php. N?u qun ??i ny ???c t? ch?c theo ki?u Php, th ng ? khng g?p kh kh?n ?.
4/ C th? ni Nguy?n nh c?i t? qun ??i, theo ?i h?i c?a cu?c chi?n: V Ty S?n c l?c l??ng pho binh v cng binh hng h?u, c kh? n?ng xy thnh lu? ch?p nhong, Nguy?n nh nhi?u l?n t?ng tr??ng ??i ng? qun Th?n Sch (cng binh v pho binh); v Ty S?n c l?c l??ng T??ng binh hng h?u, Nguy?n nh c?ng ph?i c ??i voi tr?n ?? ???ng ??u, Nguy?n ??c Xuyn l ng??i ch? huy kim c? Th?n Sch l?n T??ng binh, hai ??i qun ??c bi?t theo s? c?i t? qun ??i c?a Nguy?n nh.
5/ Nh?ng ng??i lnh Php ??n ?nh gip Nguy?n nh, ? t? mnh khai man ho?c do chnh B ?a L?c khai man h? l “s? quan” (th?c ra h? ch? l binh nh, binh nh?t, chng ti s? ch?ng minh sau), nn ? ???c Nguy?n V??ng cho ch?c Cai ??i (thng 6/1790), l c?p th?p nh?t trong ph?m tr?t quan v.
6/ Ph?n l?n nh?ng ng??i ny khng ???c ln tr?t nhanh; v d? Vannier, ??n Gia ??nh s?m nh?t v c nhi?u kinh nghi?m thu? qun nh?t, trong 11 n?m, ng v?n ? nguyn tr?t Cai ??i, v Chaigneau, l th?y th? ?i bi?n t? tu?i 12, v?y m trong 7 n?m khng ???c ln tr?t. ?i?u ? ch?ng t? h? khng c cng tr?ng g nhi?u.
7/ Ai c cng, ??u ???c ghi r, Li?t truy?n ghi tn nh?ng ng??i:
– M?n Ho (Manuel) v?i lng qu? c?m, ch?t tr?n, ???c ??a vo ??n Hi?n Trung.
– Puymanel mua bn v? kh cho Nguy?n V??ng v chuyn h??ng pho binh. N?m 1792, ???c th?ng ch?c V? u qun Th?n Sch. N?m 1797, theo Nguy?n V?n Khim ?i ?nh ? N?ng, l?p k? ho? cng ??t thuy?n ??ch (Li?t truy?n, t?p 2, t. 228).
Th?n sch l pho binh v cng binh, ch? khng ph?i l “m?t th? qun ch? l?c” hay l “qun ? Kinh” nh? T? Tr ??i Tr??ng l?m t??ng khi ng ?? cao Puymanel l ng??i “? t?p luy?n cho ?m c?n v? 12 ngn ng??i theo chi?n thu?t Ty Ph??ng” (L?ch s? n?i chi?n Vi?t Nam, t. 231), ho?c cho r?ng Puymanel l ng??i “xy thnh Vauban Gia ??nh, cng Lebrun, theo l?i yu c?u c?a Nguy?n nh” (LSNCVN, t. 205, 233), hay ng vi?t: “Thnh Din Khnh l c?a Olivier v? ra, n l em sinh sau c?a thnh Gia ??nh” (LSNCVN, t. 267), ? l nh?ng xc ??nh khng c c? s?, chng ti s? tr? l?i v?n ?? ny trong ph?n vi?t v? Olivier de Puymanel.
– Ba ng??i cn l?i l Vannier, Chaigneau v de Forcant, ?i?u khi?n ba tu ??ng Ph??ng Phi, Long Phi v B?ng Phi, h? t?ng Nguy?n V??ng trong cc chi?n d?ch 1801-1802. N?m 1802, sau chi?n th?ng, c? ba ???c th?ng ch?c Ch??ng c?.
? l b?n ch?c quan v l?n nh?t c?a ng??i Php, ???c Li?t truy?n ghi nh?n (t?p 2, t. 507).
7/ Sau cng, xin tm t?t l?i tnh tr?ng c?a nh?ng ng??i Php ??n gip Nguy?n nh:
Thng 6/1780, m?t s? ng??i nh?: Vannier, Dayot, Barisy, Isle-Sell, Puymanel, Lebrun… ???c nh?n ch?c Cai ??i. Thng 7-8/1792 (thng 6 L) Puymanel ???c th?ng V? U.
Thng 7/1801 Vannier, Chaigneau, de Forcant, ???c th?ng Cai C?.
Thng 12/1802, Vannier, Chaigneau, de Forcant, ???c th?ng Ch??ng C?.
? l t?t c? nh?ng ng??i Php c ch?c v? cao nh?t v ? l?i lu nh?t trong qun ??i Gia Long.
Nh?ng ng??i khc ??u ? b? ?i, qua hai ??t: ??t ??u, 1792, khi hay tin Nguy?n Hu? quy?t ??nh san b?ng Gia ??nh, nh?ng ch?a th?c hi?n, th Nguy?n Hu? m?t. ??t th? nh n?m 1795.
Vai tr c?a ng??i Php trong qun ??i Nguy?n nh kh r rng. Th?c L?c v Li?t Truy?n ??u ghi cng ??y ??, khng h? th?p ho?c l? ?i gi tr? c?a h?. Cc h?c gi? v s? gia Php nh? Cadire, Maybon c?ng khng tm ???c g m?i h?n, ngoi s? tn vinh v b?ng c? v ??a vo danh sch ny, Dayot, m?t ng??i ph?n b?i Gia Long, chng ti s? ni ??n trong ph?n vi?t v? Dayot.
T?i sao Maybon tri?t h? cu?n sch c?a Montyon?
B? sch c?a Montyon, gip ta lm sng t? m?t s? v?n ?? lin quan ??n “cng tr?ng” c?a ng??i Php ??i v?i Nguy?n nh. T?i sao s? gia Maybon l?i c c c?m v?i cu?n sch ny?
Khi vi?t bi gi?i thi?u tc ph?m c?a Montyon, in trong cu?n La Relation de La Bissachre (t. 33-67), Maybon ? khng ti?c l?i ch? trch tc gi?: “tch t? nh?ng l?n l?n v sai l?m qu ?ng”, “ph?m nh?ng ci sai rnh rnh v? d? ki?n”, “b?t l??ng, ?nh l?a ??c gi?”. ng li?t k nhi?u “t?i” l?m, ?ng k? nh?t l “t?i”, dm ?? tn La Bissachre ? ba sch.
V? vi?c ny, chng ti t?m ??a gi? thuy?t: ? l th?i k? qu t?c Php ph?i tr?n cch m?ng 1789, v hng tr?m nghn ng??i b? ?e d?a my chm. Nam t??c Montyon tr?n sang Anh, nn khng th? ?? tn mnh ? m?t cu?n sch d in ? Anh hay ? Php; ng bn m??n tn Bissachre, l m?t v? linh m?c ? s?ng nhi?u n?m ? B?c H v ???c nhi?u ng??i bi?t ??n.
Ti?p ?, Maybon ??a ra ?n th? nh: ng trch m?t ?o?n r?t di trong bi t?a c?a Montyon, trong c nh?ng cu ca ng?i Gia Long, ?? m?a r?ng: tc gi? chuyn ngh? ca t?ng.
?n th? ba, v? n?i dung cu?n sch, Maybon ph: “Ng??i ta th?y Montyon ? m? r?ng c?a cho ?? lo?i tin t?c, ?? lo?i ngu?n, v ta s? kinh ng?c th?y trong hai t?p sch ny m?t s? pha tr?n ??y ?? li?u l??ng gi?a nh?ng ?i?u ?ng, nh?ng bo co hon ton b?a ??t v nh?ng thng tin khng c ngu?n no khc ngoi tr t??ng t??ng phong ph” (Maybon, Relation Bissachre, t.43). V?i m?t l?i gi?i thi?u nh? th?, ai cn tm ??c cu?n sch ny?
M?c nhin, khng th?y Maybon v?ch ra ???c m?t ?o?n no l “hon ton bi? ??t” ho?c do “tr t??ng t??ng phong ph”.
?n cht, ?? ch?ng minh Montyon chp c?a Barrow, Maybon in l?i trn hai c?t, m?t bn l ph?n vi?t c?a Montyon, m?t bn l ph?n vi?t c?a Barrow, v?i l?i ro ?n:
“… ?? cung c?p m?t vi th d? v? cch vi?t c?a ng [Montyon], t?t h?n l in b?ng trnh by nh?ng s? vay m??n c?a ng” (Maybon, Relation Bissachre, t. 54).
Nh? chng ti ? trnh by, c nh?ng ?i?m gi?ng nhau gi?a hai cu?n sch, nh?ng kh quy?t ?on l Montyon chp c?a Barrow, ch? c th? k?t lu?n: hai ng??i ny dng chung ti li?u.
B? sch c?a Montyon dy 532 trang, bn ??n r?t nhi?u v?n ?? khng c trong sch c?a Barrow [179 trang] v Bissachre [72 trang]. B?o r?ng Montyon chp c?a hai tc gi? ny l khin c??ng.
Maybon ? khai tr? cu?n sch c?a Barrow. By gi? ng l?i x? to?t b? sch c?a Montyon.
Chng ta c th? hi?u m?t s? l do khi?n Maybon hnh ??ng nh? v?y:
1- V? vi?c khi ph?c ngai vng, Montyon vi?t: “[Gia Long] khi ph?c ???c ngai vng, nh? quy?n th?a k?, nh? s?c chinh ph?c” (Montyon II, t. 3), ch? khng ph?i nh? B ?a L?c v cc “s? quan” Php.
2- V? vi?c ng??i Php gip Gia Long, Montyon vi?t: “Vi s? quan Php theo gip Nguy?n Ch?ng, t?p cho qun s? k? c??ng v vi nh bun Php bn tu cho ng” (Montyon II, t. 34). S? xc ??nh “vi” s? quan Php, ?i ng??c v?i ?i?u m nhi?u ng??i trong s? ? c Maybon, th?i ln thnh vi tr?m.
3- V? vi?c ?ng tu, Montyon vi?t: ng [Gia Long] l ng??i gi?i nh?t v? chi?n thu?t, l k? s? gi?i nh?t, ng??i ki?n trc tu gi?i nh?t, ? x? ng” (Montyon II, t. 52). ?i?u ny ?i ng??c v?i s? ?? cao: Puymanel v Dayot, ch? huy vi?c ?ng thuy?n tu ? Vi?t Nam.
4- V? ki?n trc thuy?n, Montyon vi?t: “V? vi?c ?ng thuy?n, n??c ny [n??c Nam] c m?t k? thu?t ??c bi?t: nh?ng t?m vn lm thuy?n ???c bu?c ch?t v?i nhau b?ng dy my, thay ?inh, l?i rp ny khi?n thuy?n uy?n chuy?n h?n, ??c bi?t ch?ng l?i sng bi?n”. (Montyon I, t. 128). “Chi?n h?m, l?n h?n, thn tu v?ng h?n v ki?n trc t?t h?n tu Trung Hoa” (Montyon I, t.129). Nh?n xt ny tri v?i l?p lu?n: Tr??c khi ng??i u ??n, ng??i Vi?t khng bi?t ?ng thuy?n, tu.
Nh? v?y, ta c th? k?t lu?n r?ng: hai cu?n sch kh quan tr?ng, m?t c?a ng??i Anh Barow v m?t c?a ng??i Php Montyon vi?t v? th?i ??i Ty S?n-Nguy?n nh, xu?t b?n r?t s?m, t? ??u th? k? XIX, ? khng xuyn t?c s? th?c l?ch s?. S? xuyn t?c ??n t? Bissachre v nh?ng ng??i ?i sau.
T. K.
(Cn ti?p)
K? t?i: H?ch Quang Trung
[1] Tm t?t n?i dung tc ph?m c?a Montyon: Quy?n I (364 trang)
Ph?n th? nh?t: M? ??u: Con ng??i ? bi?t r m?t ??a c?u, v?y ta ph?i s? d?ng l?i ch ?: khm ph ??t B?c H (Montyon I, t.1).
Ch??ng I (t. 11): Xc ??nh ??a danh ??t B?c. Ch? trch ng??i u bp mo tn n??c, tn thnh ph? Chu, v khng hi?u nghi: “G?i tn Tunkin l khng ?ng: tn c?a x? ? l “N??c Nam”… bao g?m hai mi?n Tunkin (B?c H) v Cochinchine (Nam H). V ?? phn bi?t, ng??i ta g?i Nam H l ?ng Trong v B?c H l ?ng Ngoi. S? sai l?m ??n t? vi?c [ng??i u] l?y tn ?ng Kinh (Tunkin) l kinh ? ?? g?i c? mi?n.” (?o?n ny vi?t theo Bissachre).
Ch. II (t.16): ??a l B?c H (ni non, sng ngi, b? bi?n, ??o). Ch.III (t. 26): Kh h?u (m d?u, cc ma, gi bo). Ch.IV (t. 37): ??a ch?t (tnh ch?t ??t ?ai, hang ??ng, m? vng, m? b?c, n??c ??c). Ch.V (t. 48): Ch?ng t?c (di?n m?o, tnh tnh, th? ch?t, phong t?c, b?nh t?t). Ch.VI (t. 56): Dn c? (th?ng k dn s?, phn ph?i, n?n ?i v chi?n tranh). Ch.VII (t. 64): Sc v?t (gia sc, th r?ng, b st, c, chim). Ch.VIII (t. 84): ??t ?ai v tr?ng tr?t (nng s?n, hoa qu?, th?o m?c, gia v?, v? thu?c, lm s?n…). Ch.IX (t. 117): Chi l??i v ???ng th?y (ngh? ?nh c, ngh? lm tu bi?n). Ch.X (t.130): Cng ngh? (cc l do v tr? ng?i khi?n cng ngh? v ngh? thu?t th?p km). Ch.XI (t.139): Ngh? thu?t (m nh?c, ngm th?, h?i h?a (ch ng??i Vi?t khng bi?t v?) ?iu kh?c, tr?m tr?, nh?y ma (ch), ki?n trc: t? cung ?i?n Ph Xun (t.148). Ch.XII (t. 154): Th??ng m?i (n?i th??ng: tr? ng?i pht tri?n, ?o l??ng, ti?n t?; ngo?i th??ng: mi?n B?c b? gi?i h?n, mi?n Nam m? r?ng h?n, th? ch?, s?n v?t trao ??i). Ch.XIII (t.173): Th?c ph?m (d?i do, nhi?u lo?i tm c, gia sc, cch th?c ?n u?ng. Khen ng??i B?c ?n ngon h?n ng??i Nam v ng??i Nam ?n ngon h?n 4 dn t?c xung quanh). Ch. XIV (t. 187): Y ph?c. Ch.XV (t.192): Nh c?a.
Ph?n th? nh: Tr?t t? x h?i (t.197)
Ch.I (t. 199): T? ch?c chnh tr? ? B?c (th?n ph?c Tu trn nguyn t?c, th?c t? ??c l?p, t? ch?). Ch.II (t. 215): Lu?t vua, l? lng (c??i h?i, quy?n huynh th? ph?, ki?n t?ng, lu?t php). Ch.III (t. 235): Ti chnh (thu? kho). Ch.IV (t. 247): L?c l??ng qun s? (cch ?nh nhau ngy x?a, tnh tr?ng hi?n th?i, t? ch?c, l??ng b?ng, y ph?c, kh gi?i, thao luy?n, k? lu?t, h?i qun). Ch.V (t. 262): Tn gio (s?c m?nh, ?nh h??ng, gio l, gio hu?n, th? ph?ng, t? t?, th? cng t? tin, ??o Ph?t, ??o Kh?ng, l?ch s? ng??i u ??n Vi?t Nam, ??o Cha v c?m ??o). Ch.VI (t. 290): Tnh tnh ng??i B?c (tr?ng quy?n s? h?u, ght ?? mu, t? thi?n, thn i, yu knh m? cha, tr?ng ng??i gi, ?n m?c kn ?o, t mi dm, vui v?, thch thanh l?ch, c c cng dn, can ??m, tr?ng danh d?, l??i bi?ng, hu ?n, khoe khoang, lng c?m th dn t?c). Tnh tnh c?a dn Chm, Lo v L?c Th? [L?c Th? ???c tc gi? xc ??nh: nam gip Lo, b?c v ?ng gip B?c H, ty gip Tu, ch?c l vng Lai Chu, S?n La]. Ch.VII (t. 313): T?p t?c (trang ?i?m, ?? tc di, nhu?m r?ng ?en, ?n tr?u, ?m ma, tu?ng cho, cc tr ch?i: ch?i g, c? t??ng). Ch.VIII (t. 331): Ngn ng? (so snh v?i ti?ng Tu, t? ch?c ngn ng? Vi?t, tnh ch?t, cch pht m, ch? vi?t v c?i cch ch? vi?t). Ch.IX (t. 350): Khoa h?c (s? ch?m ti?n c?a khoa h?c, c nhi?u khoa: thin v?n, thu?c ta, in ?n, tr??ng d?y). Ch.X (t. 358): V?n ch??ng (Ng??i B?c t? kiu v? v?n ch??ng c?a h?, s? gi?u c c?a ti?ng B?c khng gip ch cho v?n ch??ng. V?n phong ti?t ??. Ni gi?i. S? khng ?ng v vi?t khng hay. Tnh ch?t c?a th?, k?ch, s? thoi tro c?a v?n ch??ng, kh? n?ng khi ph?c.)
Quy?n II (168 trang)
Ph?n th? ba : Ch??ng I (Montyon II, t.1- 54): Nh?ng bi?n c? chnh ? B?c H, Nam H v cc n??c khc. Tc gi? chia l?ch s? Vi?t Nam lm 4 th?i k?: Th?i k? 1 (t. 4): T? l?p qu?c ??n nh L. Th?i k? 2 (t. 10): Vua L-cha Tr?nh. Th?i k? 3 (t.13): Nam B?c phn tranh. Th?i k? 4 (t. 15): Chi?n tranh Nguy?n-Ty S?n. Ch.II (t. 55): Tm l??c cc d? ki?n v cc nguyn nhn. Ch.III (t. 97-131): D? ki?n t??ng lai.
Ph? l?c: M?t s? ti li?u (t.133)
D? phong Hong t? C?nh lm ?ng cung (1793) (t.135)
D? phong ch?c quan khm sai (t.137)
H?ch c?a vua Quang Trung g?i dn hai mi?n Qu?ng Ngi v Quy Nh?n (t.140)
B?n k khai l?c l??ng qun s? c?a Nguy?n V??ng trong cu?c chi?n khi ph?c ngai vng (t.141-142)
L th? c?a B ?a L?c (t.143-144)
L th? c?a th?a sai Grillet ?? ngy 4/8/1793 (t.145)
Bi t?a ti?ng La tinh cho cu?n t? ?i?n Vi?t-B?-La (t.147-148)
10 ?i?u r?n c?a Cha, song ng? Vi?t-Php (t.149-151)
Trch di chc Khang Hy (1723) (t.152-156)
[2] Trong ph?n ph? l?c, Montyon cho in b?n th?ng k ton b? l?c l??ng qun ??i Nguy?n V??ng n?m 1800, t?m g?i b?n Montyon ?? phn bi?t v?i b?n Barrow. Hai b?n c l? cng ngu?n Barisy; c th? Montyon chp l?i b?n Barisy vi?t tay; cn Barrow thu g?n v s?p x?p l?i cho d? hi?u. B?n Montyon cho th?y Nguy?n V??ng c 12.000 V? binh. D??i Nguy?n V??ng l 5 ng t??ng coi 5 dinh, m?i dinh 6.000 ng??i.
L?c l??ng qun s? c?a vua Nam H trong cu?c chi?n khi ph?c lnh th?
Can-hung:
Fenk-junk….. 4 bataillons 3.200
Iro-junk…… 4 4.000
Iro-haim….. 4 4.000
Coupeurs de ttes 12 compagnies 800
Ong-jong-don-ton… 5 rgiments … 10 compagnies 6.000
Ong-jong-don-sna…. 5….. 10 6.000
Ong-jong-don-ham… 5….. 10 6.000
Ong-jong-don-thien… 5 10 6.000
Ong-ban-jouk-thien… 5….. 10 6.000
Bufles espce de cavalerie anciennement d’usage, mais aujourd’hui dcrdite (Tru thay ng?a trong chi?n tr?n x?a, nay ? b?)… 24 escadrons… 6.000
Le Prince Royal ….. Corps de Saakoun 20 escadrons… 12.000
Ong han-Quoan….. Corps don-han…. 14 …. 11.200
Ong-han-Quoan…. Corps Don-han-Quoan 14…. 7.000
Ong-jien-Quoan…. Corps Jien-Quoan… 14……. 7.000
T?ng c?ng …. 85.200
Ong-jien-Shpaon… Corps de Jien-Shpaon.. 6 btiments … 4.800
Can-King…. Artillerie (pho binh)… 30 15.000
Thiy-Chooa et Ong-yam…Elphants (voi) 200… 16… 8.000
Ong-jong-joany… Galres, 100…. 12… 8.000
Ong-haa…. Thao (thuy?n)… 4…. 1.600
Ong-jam…. Arsenal (x??ng ?ng tu).. 12…. 8.000
Ong-Koan-baux… Charpentiers calfats (th? trt) 12… 8.000
Vaisseaux europens (Tu Ty ph??ng)… 2….. 1.200
T?ng c?ng t?t c?….. 139.800
(Montyon II, t. 141-142)
Chng ti ?? nguyn ti?ng Php, khng d?ch v khng bi?t r nh?ng ch? phin m t? ti?ng Vi?t ra nh? Ong-jam, ch? ?on l ng Gim (qun); Ong-jien-Quoan l ng Ti?n qun; Ong-han-Quoan l ng H?u Qun, v.v. Ch?c l nguyn b?n c?a Barisy, v Barisy c l?i vi?t nh? th?. Barrow s?a ch?a v s?p ??t l?i cho c h? th?ng, d? hi?u h?n:
?y l l?c l??ng qun ??i Nam H n?m 1800, theo ??i u Barisy
B? binh
24 ??i k? binh (c??i tru)… 6.000 ng??i
16 ??i ??i voi (200 con)… 8.000 ng??i
30 ??i ??i pho binh… 15.000 ng??i
25 chi ?on 1.200 ng??i trang b? v? kh u chu… 30.000 ng??i
B? binh trang b? ki?m v sng c? trong n??c… 42.000 ng??i
V? binh t?p luy?n theo l?i u chu….. 12.000 ng??i
T?ng c?ng b? binh…. 113.000 ng??i
Thu? binh
Lnh th? trong x??ng ?ng tu….. 8.000 ng??i
Lnh thu?, m? hay n?i di (cha, anh), trn nh?ng chi?n h?m ??u ? c?ng… 8.000 ng??i
Lnh bi?t phi sang nh?ng tu chi?n ki?u Ty ph??ng… 1.200 ng??i
Lnh bi?t phi thuy?n bu?m (jonque)… 1.600 ng??i
Lnh bi?t phi 100 thuy?n chi?n cho (galre)… 8.000 ng??i
T?ng c?ng th?y binh…. 26.800 ng??i
T?ng c?ng t?t c?: 139.800 ng??i
(Barrow II, t. 237-238)
Nh?n xt: C? hai b?n k khai ny, c th? thi?u st, sai l?m, b?i n?u so v?i s? thuy?n tu v thuy?n chi?n b?c ??ng ghi trong H?i ?i?n v Th?c L?c, th khng th? g?i l ??y ??.)
Xem nh?ng k? tr??c:
http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/khao-st-cng-trang-cua-nhung-nguoi-php-gip-vua-gia-long-8/
http://vandoanviet.blogspot.com/2015/05/khao-sat-cong-trang-cua-nhung-nguoi.html#more
http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/khao-st-cng-trang-cua-nhung-nguoi-php-gip-vua-gia-long-7/
http://vandoanviet.blogspot.com/2015/04/khao-sat-cong-trang-cua-nhung-nguoi_27.html#more
http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/khao-st-cng-trang-cua-nhung-nguoi-php-gip-vua-gia-long-6/
http://vandoanviet.blogspot.com/2015/04/khao-sat-cong-trang-cua-nhung-nguoi_22.html#more
http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/khao-st-cng-trang-cua-nhung-nguoi-php-gip-vua-gia-long-5/
http://vandoanviet.blogspot.com/2015/04/khao-sat-cong-trang-nhung-nguoi-phap.html
http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/khao-st-cng-trang-nhung-nguoi-php-gip-vua-gia-long-4/
http://vandoanviet.blogspot.com/2015/04/khao-sat-cong-trang-cua-nhung-nguoi.html
http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/khao-st-cng-trang-cua-nhung-nguoi-php-gip-vua-gia-long-3/
http://vandoanviet.blogspot.com/2015/03/khao-sat-cong-trang-cua-nhung-nguoi_30.html
http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/khao-st-cng-trang-cua-nhung-nguoi-php-gip-vua-gia-long-2/
http://vandoanviet.blogspot.com/2015/03/khao-sat-cong-trang-cua-nhung-nguoi_22.html
http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/khao-st-cng-trang-cua-nhung-nguoi-php-gip-vua-gia-long/
http://vandoanviet.blogspot.com/2015/03/khao-sat-cong-trang-cua-nhung-nguoi.html
