“Tôi muốn trở thành thi sĩ,
từ đầu đến chân,
sống và chết với thơ.”
(F.G.L.)
Ngu Yên
(Trích trong Tôi Học Được Bí Mật Của U Sầu (Bộ 1) và Mộ Phần Tôi Ở Đâu? (Bộ 2). Thơ Toàn Tập của Federico Garcia Lorca.)
1.
“Muốn trở thành thi sĩ” là một chọn lựa. Có chọn lựa quyết tâm. Có chọn lựa hời hợt. Chỉ có quyết tâm mới có thể đi hết con đường thi sĩ, vì con đường này độc đạo và nhiều trở ngại. Kẻ vượt qua mang nhiều thương tích, nhiều kinh nghiệm phiền muộn. Tim có thể đập nhanh hơn. Óc có thể xám nhiều hơn. Mắt có thể nhìn xa hơn. Nhưng sẽ không bao giờ thấy được cuối đường. Thi sĩ vốn là người thất vọng khi đi tìm nơi trú ẩn sau cùng của thơ.
Khi bắt đầu đi, gọi là người làm thơ. Đi khá xa. Đi tự vấn. Đi, vừa quan sát vừa nghi ngờ, tại sao phải đi? Cho đến lúc ý thức làm thơ bật sáng. Làm thơ rùng mình biến thành chim ưng. Bay vút lên. Băng qua thung lũng đồi núi sa mạc. Đuổi bắt, ăn tươi đời sống. Rồi một hôm, bay thẳng lên trời, bay thật cao như mũi tên bắn vào vô tận. Khi hết đà, chim ưng lao xuống, đập đầu vào vách đá. Chết ngay tức khắc. Để trở thành nhà thơ.
Ngả rẽ tiếp theo, nhà thơ đi từ tốn hơn, quan sát trung thực hơn, suy gẫm chắt lọc hơn. Nói ít hơn, đọc nhiều hơn, viết ít hơn, thử nghiệm nhiều hơn. Đốt lên ngọn lửa trong lòng. Đến một lúc máu sôi sục, mang thơ tuần hoàn từ đầu đến chân, không sót một nơi nào trên thân thể. Lửa bật ra thất quan, bật ra chân lông, chiếu sáng đường đi, chiếu rõ cảnh vật chung quanh. Từ đó, nhà thơ hóa thân thi sĩ.
Ngã rẽ tiếp theo, thi sĩ đi với hoàn toàn sức sống, nhưng không hoàn tất khi chết. Sống là bài thơ vĩ đại, cao kỳ, nếu nhìn thấy ý nghĩa và bản sắc đẹp của nó. Nếu không, ngày xưa gọi là bể khổ. Hôm nay, gọi là bể trống rỗng. Sống trở thành luận án đầy biện chứng của nhiều tập đoàn ý đồ và gian trá.
Khi đã là thơ, sẽ không còn là thơ. Danh khả danh phi thường danh. Chỉ còn là sống. Lorca có đầy ý nghĩa khi xác định sống với thơ. Nhưng ông đã lỗi thời, khi chết với thơ. Thi sĩ hôm nay không chết vì cái đẹp của thơ, không chết vì ý nghĩa của thơ, mà chết rồi vẫn chưa thật sự biết thơ.
2.
“Muốn trở thành thi sĩ” trước khi là một chọn lựa, là một bẩm sinh. Bất kỳ ai, khi sinh ra đã có sẵn khả năng làm đẹp, làm hay đời sống. Khả năng nầy là nguồn gốc sáng tạo nghệ thuật và văn chương. Khả năng này phối hợp với khả năng ngôn ngữ và khả năng nhạy cảm của trực giác, xây dựng khả năng bẩm sinh làm thơ.
Nếu khả năng làm thơ trở thành khuynh hướng làm thơ, vượt trội hơn những khuynh hướng khác. Tự dưng, người đó sẽ thích thơ, thích bản chất mơ mộng, thích tưởng tượng và đính kèm một khả năng tình dục nhạy bén. Người đó bị chuyện đời ám ảnh một cách dễ dàng.
Nếu khuynh hướng làm thơ thúc giục đủ, cảm nhận buồn sầu đến sớm, nhất là, nếu gặp phải yêu đương, vừa vuốt ve vừa hành hạ, người đó sẽ khởi sự làm thơ. Bắt đầu hành trình của một thi sĩ. Và sẽ không bao giờ đi xa, nếu không quyết tâm. Sẽ không bao giờ thành tựu, nếu không ý thức. Sẽ không bao giờ chở thơ từ đầu đến chân, nếu không dám lột xác như chim ưng, để trở thành thi sĩ.
Khi rẽ vào con đường thi sĩ vô tận, mỗi thi sĩ đi trên những lối lạc khác nhau. Họ đi tìm bí mật của thơ mà không biết bí mật đó là gì. Không có bản đồ. Không lời hướng dẫn. Ý thức thất lạc, không giải đáp, không chịu bỏ cuộc, tạo ra cảm giác hy vọng phép lạ của người ngoại đạo, biết rõ sẽ không xảy ra. Khả năng thật sự của thi sĩ là biến nỗi thất vọng triền miên thành thơ đa dạng, đa tứ, đa tâm, đa hình thức. Và chết mà chưa tìm được thơ là nỗi thất vọng cuối cùng, chưa kịp thành thơ. Vì bí mật của thơ bị cất giữ ở một nơi nào đó, xa xôi.
Lorca cũng đi tìm bí mật đó. Ông cũng chết giữa con đường vô tận. Cũng không đến được nơi trú ẩn của thơ. Nhưng ông hiểu được, một thi sĩ, khi chưa tìm ra bí mật đó, chỉ là một cậu bé câm.
Cậu bé đi tìm giọng nói của mình
(Vua loài dế cất giữ)
Theo giọt nước rơi
cậu bé tìm kiếm giọng nói.
Tôi không dùng tiếng nói để phát thanh,
Tôi sẽ quấn âm thanh thành chiếc nhẫn
cho câm lặng bản thân
mang vào ngón tay nhỏ.
Theo giọt nước rơi
Cậu bé tìm kiếm cho mình giọng nói.
(Giọng nói bị giam cầm
trên cánh dế rất xa.)
Không tìm được bí mật nhưng Lorca tìm thấy cái bóng của bí mật đó. Chính là giọng nói riêng tư, khác biệt của mỗi thi sĩ.
Giọng nói là phẩm chất và bản sắc của người phát ra tiếng nói. Nhưng vì sao Lorca không để người trưởng thành, không cho phép triết gia, không dàn dựng một thi sĩ câm, mà chọn cậu bé và vua loài dế?
Những người bạn làm thơ, cùng tôi, chúng ta có nên tự hỏi: Phải chăng giọng nói riêng của thi sĩ đã có từ lúc bé, nhưng còn câm? Hoặc chỉ những tinh túy của trẻ thơ, những hồn nhiên của tâm hồn, mới dễ tìm ra giọng nói?
Còn vua dế thì sao? Cánh dế chở giọng nói đến nơi nào?
Một nhà thơ chưa tìm ra chất giọng nói riêng, chưa thể thành thi sĩ. Chất giọng riêng là một hợp chất tinh luyện của bản sắc, nội lực, và lòng đam mê trường kỳ.
3.
Thơ Tuyển Của Lorca.
(Dịch theo phương pháp Liên Văn bản.)
1. Giai Điệu Về Đêm
(1919)
Anh rất sợ
những lá chết,
sợ những cánh đồng
đầy sương đêm.
Anh sắp ngủ,
nếu không đánh thức,
sẽ để lại bên em
trái tim lạnh.
Tiếng động nào
xa xôi?
Tình.
Gió chạm ngoài cửa kính,
em yêu.
Sẽ mang em vòng cổ
đính ngọc ngà bình minh.
Sao em từ bỏ anh
ngay giữa con đường này?
Nếu em đi xa lắt,
chim trời sẽ khóc than
và vườn nho xanh tươi
sẽ không ép thành rượu.
Tiếng động nào
xa xôi?
Tình.
Gió chạm ngoài cửa kính,
em yêu.
Không bao giờ em biết,
bướm đêm hoặc tuyết rơi,
Ôi, anh yêu em
biết mấy
những sớm tinh sương
mưa tầm tã
rồi trên cành cây khô
một tổ chim tan tác.
Tiếng động nào
xa xôi?
Tình.
Gió chạm ngoài cửa kính,
em yêu.
Liên văn bản:
Melody of a Nocture (Stanley Appelbaum.)
Aire nocturno
Tengo mucho miedo
de las hojas muertas,
miedo de los prados
llenos de rocío.
Yo voy a dormirme;
si no me despiertas,
dejaré a tu lado mi corazón frió.
¿Qué es eso que suena
muy lejos?
Amor. El viento en las vidrieras,
¡amor mío!
Te puse collares
con gemas de aurora.
¿Por qué me abandonas
en este camino?
Si te vas muy lejos,
mi pájaro llora
y la verde viña
no dará su vino.
¿Qué es eso que suena
muy lejos?
Amor. El viento en las vidrieras,
¡amor mío!
Tú no sabrás nunca,
esfinge de nieve,
lo mucho que yo
te hubiera querido
esas madrugadas
cuando tanto llueve
y en la rama seca
se deshace el nido.
¿Qué es eso que suena
muy lejos?
Amor. El viento en las vidrieras,
¡amor mío!
2. Nơi Ẩn Náu
(1919)
Tôi nên giữ lại gì
trong những khi buồn bã?
Ai tàn phá khu rừng
đang rực rỡ hoa vàng?
Những gì tôi thấy được
trong gương soi chuyển động
hừng đông đang hiến dâng
nước chảy trong dòng sông?
Những tưởng tượng kỳ diệu
gây rừng sâu thương tích?
Phải chăng mưa im lặng
đã khiến tôi rùng mình?
Nếu tình tôi đã chết
bên bờ sông buồn sầu,
bụi gai nào che giấu
những mầm non vừa sinh?
Liên văn bản: Nest (Stanley Appelbaum.)
Nido
¿Qué es lo que guardo en estos
momentos de tristeza?
¡Ay, quién tala mis bosques
dorados y floridos!
¿Qué leo en el espejo
de plata conmovida
que la aurora me ofrece
sobre el agua del río?
¿Qué gran olmo de idea
se ha tronchado en mi bosque?
¿Qué lluvia de silencio
me deja estremecido?
Si a mi amor dejé muerto
en la ribera triste,
¿qué zarzales me ocultan
algo recién nacido?
3. Bài Ca Mới
(Tháng 8, 1920.)
Buổi chiều nói: “Ta khát bóng đen!”
Mặt trăng nói: “Ta thèm sao sáng !”
Dòng suối trong xin bờ môi mềm,
Và cơn gió xin thêm hơi thở.
Tôi khát hương thơm và tiếng cười,
Tôi khát nghe những bài ca mới
không hát về hoa (*) không hát về trăng,
Và không hát về tình yêu tuyệt vọng.
Bài ca buổi sớm có thể khuấy động
dòng nước yên lành của tương lai
thay vào đó, đổ đầy hy vọng
làm cho dậy sóng với đục trong.
Bài ca sáng ngời và trầm tĩnh,
Cưu mang ý nghĩa từ suy tư,
buồn đau khốn khổ còn trinh khiết,
và những giấc mơ vẫn trinh nguyên.
Bài ca không trữ tình
lấy tiếng cười lấp đầy im lặng
(Một đàn bồ câu mù
bay vào chốn thiên thu.)
Bài ca chạm thấu hồn vạn vật,
và chạm vào hồn cơn gió bay,
cuối cùng bài ca được ngơi nghỉ
trong con tim hạnh phúc muôn đời.
Liên văn bản:
New Songs (J.L.Gill), New Songs (C. Brown), New Songs (A.S. Kline.) New Song (Stanley Appelbaum.)
Cantos Nuevos.
Agosto de 1920
Dice la tarde: ‘¡Tengo sed de sombra!’
Dice la luna: ‘¡Yo, sed de luceros!’
La fuente cristalina pide labios
y suspira el viento.
Yo tengo sed de aromas y de risas,
sed de cantares nuevos
sin lunas y sin lirios,
y sin amores muertos.
Un cantar de mañana que estremezca
a los remansos quietos
del porvenir. Y llene de esperanza
sus ondas y sus cienos.
Un cantar luminoso y reposado
pleno de pensamiento,
virginal de tristeza y de angustias
y virginal de ensueños.
Cantar sin carne lírica que llene
de risas el silencio
(una bandada de palomas ciegas
lanzadas al misterio).
Cantar que vaya al alma de las cosas
y al alma de los vientos
4. Đàn Ghi-ta
Khi đàn ghi-ta bắt đầu
mang theo u uẩn nỗi sầu lơi khơi.
Đập tan ly rượu đêm rồi
như lời từ tạ lúc trời bình minh. (1)
Khi đàn bắt đầu tự tình
Không ai ngăn nổi
nhạc trình thanh âm.
Đàn than thở điệu bổng trầm
nghe như mưa khóc sầu thâm nhịp trùng,
nghe như gió khóc mông lung
giữa trời tuyết lạnh đàn thùng hoang mang.
Không ngăn cản được âm than,
vì đàn khóc tận ly tan xa vời.
Về Nam cát nóng phương trời
mong hoa Trà nở dâng đời đóa hương.
Mũi tên khóc nhắm vô thường
như chiều không có bình thường sớm mai
cho chim chết đứng trên cây.
Ôi, ghi-ta hỡi, đàn này biết chăng
Trái tim thương tích bao lần
bởi tay năm ngón điệu đàn flamenco.(2)
Note:
(1) Cách uống rượu ở tây Ban Nha, sau một đêm uống đến sáng, đập ly để chấm dứt.
(2)Nguyên bản câu chót: “por cinco espadas”. Bản tiếng Anh: “by five swords.”, nghĩa là năm lưỡi kiếm.
the last line cinco espadas translates out to five spades and refer to the flamenco guitar playing style which uses all five fingers. five swords is a bad translation and would be better translated as five fingers. (Pit Flyz).
Câu cuối của bài thơ, cinco espadas, dịch sang năm con Bích (bài Tarot, dùng bói toán) và có ý ám chỉ một kiểu chơi flamengo của ghi-ta, dùng cả năm ngón tay để khảy đàn. Dịch sang năm lưỡi kiếm là không chỉnh nên dịch là năm ngón tay.
Đàn Ghi-ta.
Đàn ghi-ta bắt đầu
ứa lệ.
Đập vỡ
ly rượu lúc bình minh.
Tiếng ghi-ta bắt đầu
rấm rứt.
Không thể nào cản ngăn.
Không thể nào dừng lại.
Đàn than cung điệu buồn
nghe như mưa khóc lóc
nghe như gió than van
trong tuyết lạnh.
Không cách nào ngăn chận tiếng đàn.
Đang than khóc về nơi xa thẳm.
Miền cát nóng phương Nam
nở những trà hoa trắng.
Thương mũi tên không mục tiêu
như buổi chiều không có mai sớm
và con chim đầu tiên chết đứng trên cành
Ôi, ghi-ta, đàn hỡi!
Trái tim thương tích suốt đời
bởi năm ngón tay. (2)
Liên văn bản:
The Guitar (Cola Franzen,) The Guitar (Robert Bly.)
La Guitarra
Empieza el llanto
de la guitarra.
Se rompen las copas
de la madrugada.
Empieza el llanto
de la guitarra.
Es inútil
callarla.
Es imposible
callarla.
Llora monôtona
como llora el agua,
como llora el viento
sobre la nevada.
Es imposible
callarla.
Llora por cosas
lejanas.
Arena del Sur caliente
que pide camelias blancas.
Llora flecha sin blanco,
la tarde sin maсana,
y el primer pájaro muerto
sobre la rama.
Oh guitarra!
Corazón malherido
por cinco espadas.
