Nỗi buồn Thu Cúc?

Nguyễn Hoàng Văn

image

Nét mặt thất thần của cựu chủ tịch trên bản tin của CNN làm tôi liên tưởng đến một Thu Cúc đang hoang mang bối rối trong cảnh cuối của Thu Cúc đi kiện, tác phẩm điện ảnh góp phần làm nên tên tuổi Trương Nghệ Mưu. [1] Liệu, giữa hai nhân vật quá cách xa nhau này, một hư và một thực, có chăng một chút xíu tương đồng?

Là nông dân ru rú trong làng quê hẻo lánh, không viết nổi một lá đơn, Thu Cúc có thể khiến cả cái cộng đồng nhỏ bé quanh mình và, thậm chí, cả chồng mình phát sợ với chồng đơn kiện cáo. Là nhà lãnh đạo quốc gia trưởng thành từ vùng đất nổi tiếng hay cãi, ông chủ tịch lại ăn nói như thể một nông dân và, thậm chí, không đọc nổi tên tắt của nước trong bài diễn văn chính trị rập khuôn. Một bên là cô nông dân có máu kiện và một bên là nhà chính trị của đất cãi. Mà “cãi”, ở đỉnh cao, cũng chính là “kiện”. “Cãi” là “kiện” nên tiếng Việt chúng ta mới song trùng “thầy cãi” – “thầy kiện”. “Cãi” là “kiện” nên, bên những yếu tố khách quan khác, ngày xưa Chúa Nguyễn mới lập lệ cho người nối ngôi vào Quảng Nam tập sự, bởi có trị được đám dân ưa lý sự và kiện cáo này thì mới đủ bản lĩnh để thống lĩnh bờ cõi.

Hành trình thưa kiện đầy chất hài của Thu Cúc đã kết thúc như một bi kịch, có thể thấy rõ qua nét mặt hoang mang nói trên bởi đòi hỏi đơn giản của cô vẫn chưa được đáp ứng trong khi sự việc bị đẩy sang một ngả rẻ khác, bất cận nhân tình. Thu Cúc “cãi” với bộ máy quan liêu địa phương sau khi chồng mình bị ông thôn trưởng đá sưng dái và, như Trương Nghệ Mưu đã nhấn mạnh trong một cuộc phỏng vấn, cái mà Thu Cúc đòi hỏi là shuafa, là một lời phải trái, phân minh. [2] Nhưng, cả cái bộ máy quan liêu ấy, không ai chịu làm sáng tỏ nên vấn đề mới nghiêm trọng dần để rồi kết thúc một cách đau đớn với án tù cho viên thôn trưởng, một cái hậu hoàn toàn nằm ngoài sự mong đợi của cô, lại diễn ra ngay trong ngày ăn mừng đứa con trai nối dõi, vừa mới ra đời với sự giúp sức của ông thôn trưởng đã nhẵn tên trên chồng đơn kiện.

Hành trình quyền lực của ông chủ tịch thì kết thúc sớm sau khi bộ máy công quyền do ông trực tiếp điều hành đẩy đất nước vào một ngã rẻ cực kỳ bất nhân, ngay trong tình thế cực kỳ khẩn cấp của quốc gia. Cái kết ấy có thể hài với người ngoài và, kể ra, ở một góc cạnh nào đó, cũng khá… bi với người trong.

Toét mắt là tại hướng đình / Cả làng toét mắt chứ mình em đâu, nếu cả guồng máy cũng đều thế cả và, nếu thực tế là trường học lớn trong khi mỗi vấp ngã là bài học kinh nghiệm quý báu thì tại sao cựu chủ tịch không thể theo bao đồng chí tiền bối để tiếp tục cái phương châm của Lenin? Tại sao ông không thể “Rút kinh nghiệm, rút kinh nghiệm nữa, rút kinh nghiệm mãi”? Mà, tại sao những “tin đồn” về ông lại chính xác đến như thế? Và, sau cùng, sao lại là ông với cái gọi là “trách nhiệm đứng đầu” chưa từng thấy? Ông có bối rối, có ngơ ngác, có thất thần như thể Thu Cúc trong cảnh cuối cũng là điều dễ hiểu.

Càng dễ hiểu hơn cho cái kết cuộc này nếu lồng nó vào một tình tiết bi hài trong Thu Cúc đi kiện. Cô nông dân lên tỉnh ăn thua đủ với bộ máy quan liêu và, bên cái bàn nhỏ kê bên vỉa hè trước cửa cơ quan pháp lý, lão già viết đơn mướn ngước mắt lên minh xác yêu cầu đặt hàng, đại loại: Kiện cáo thế nào đây? Muốn kiện tử hình hay kiện chung thân? Muốn kiện 10 năm hay kiện 5 năm? Nghĩa là muốn kiện cỡ nào lão ta sẽ… chơi đơn theo cỡ đó. Muốn tử hình đối thủ, lão sẽ hành văn rát rạt giọng điệu sát nhân. Muốn chung thân, lão sẽ lơ lửng với những lời văn như chấn song nhà tù. Năm năm, mười năm, mười lăm năm tù, lão ta đều có cách văn vẻ và chấm phẩy phù hợp cho dù sau trước cũng chỉ là một câu chuyện. Người và việc vẫn thế nhưng ngôn ngữ diễn đạt không hề như thế và, ở đây, kết thúc của chủ tịch cũng vậy. Cựu chủ tịch và cái chính sách kiểm dịch cực kỳ bất nhân không đổi, chỉ có “lời văn” thay đổi. Và cựu chủ tịch, với chút sĩ diện cuối cùng, có thể “xin thôi”, với một quy trách chung chung là “trách nhiệm đứng đầu”.

Nhưng, cũng như Thu Cúc, bất cứ người dân nào, những nạn nhân trực tiếp và gián tiếp của cái lối rẽ cực kỳ bất nhân kia, đều có quyền được biết, được giải đáp tường tận về những giềng mối cụ thể của sự bất nhân. Họ muốn sự việc phải phân minh rõ ràng nhưng chỉ thấy rặt giọng phân bua, qua quýt, nửa vời. [3] Họ cần một sự phải trái rõ ràng nhưng chỉ có những hồi đáp mang tính “phải không”, cái kiểu thù tạc sáo rỗng, qua quýt và chiếu lệ, cho có.

Hơn thế nữa, như đã thấy qua bao nhiêu thí dụ như thế, đó còn là trò mèo vờn chuột. Người dân thắc mắc với “trách nhiệm cao nhất” thì chỉ thấy những tiểu tiết lặt vặt, thứ sai số có thể bỏ qua. Họ muốn sự việc phải phân minh với những giềng mối cụ thể thì chỉ thấy “trách nhiệm đứng đầu”, chung chung và nửa vời. Trò “chính trị của trách nhiệm” này, nhất định, là sản phẩm của mối quan hệ cộng sinh: Cây đa cậy thần, thần cậy cây đa.

Kết tội người khác là một việc rất dễ dàng nhưng, nói theo một nhân vật trong bộ phim hành động Bullet Train, thì khi chúng ta xỉa một ngón tay vào mặt ai đó để điểm tội, ba ngón còn lại sẽ xỉa ngay vào mặt của chính chúng ta.[4] Khi guồng máy chính trị xỉa ngón tay vào mặt chủ tịch với bản cáo trạng cặn kẽ về “trách nhiệm đứng đầu” thì, hiển nhiên, ba ngón còn lại cũng sẽ xỉa ngay vào mặt nó với cùng một thứ “trách nhiệm”, không chỉ là trách nhiệm của một cơ chế mà cái đã kiến tạo nên chính cái cơ chế đó, cái hệ thống giáo huấn và đào tạo, cái hệ thống kiểm soát tất cả nhưng bất lực, không thể tự kiểm soát mình, v.v. Như thế thì, để cùng tồn tại, ắt phải có một lối ứng xử “vừa phải” nào đó, tương tự một thứ decent interval của tên cáo già ngoại giao Henry Kissinger hay, bình dân hơn, là “phải phải phân phân”: Ở cho phải phải, phân phân.

Chính vì bề trên “phải phải phân vân” với nhau nên bề dưới không bao giờ có được một sự phân minh phải trái trọn vẹn. Thu Cúc của Trương Nghệ Mưu – cô nông dân học trong cái làng chuyên canh ớt heo hút ở đâu đó tại vùng Thiểm Tây, sâu thẳm trong lục địa mênh mông của nước Trung Hoa, chẳng có quan hệ gì với cựu chủ tịch – không có đã đành. Hàng triệu “Thu Cúc” của chúng ta, cùng toàn thể gia quyến, cực kỳ gần gũi với cựu chủ tịch như là những nạn nhân trực tiếp hay gián tiếp, cũng không có. Cô Cúc của Trương Nghệ Mưu nổi giận, quyết kiện tới cùng, tới cấp tòa cao hơn sau khi bị viên trưởng thôn, theo xử phạt ban đầu của địa phương, ném mớ tiền lẻ bồi thường xuống chân với cốt ý sỉ nhục. Những cô Thu hay nàng Cúc của chúng ta thì bị quát vào mặt, đòi phải nộp đến những đồng tiền lẻ cuối cùng. Thu Cúc của Trương Nghệ Mưu bối rối và hoang mang khi không đuổi kịp, bất lực nhìn chiếc xe công an áp giải viên trưởng thôn mà cô mang ơn đi đến nhà tù. Còn những nàng Thu cô Cúc của chúng ta thì thế nào khi mà, sự bối rối hay sự hoang mang, chỉ là một phần rất nhỏ trong rất nhiều sắc thái tình cảm biểu lộ trên khuôn mặt; từ mệt mỏi, chán chường đến khinh bỉ, cuồng nộ, uất hận, v.v.?

Câu trả lời, hẳn nhiên, đang sờ sờ ra đó, không cần phải viết thẳng ra…

Chú thích:

[1] – https://edition.cnn.com/2023/01/17/asia/vietnam-president-nguyen-xuan-phuc-resign-communist-party-crackdown-intl-hnk/index.html

– Phim “Qiu Ju da guansi” (Thu Cúc đả quan ty) hay “Thu Cúc đi kiện”, các hãng phát hành Tây phương thì đặt tên “The Story of Qiu Ju” (Chuyện Thu Cúc). Phim dựa trên tiểu thuyết của Trần Nguyên Bân (Chen Yuanbin)

[2] Michel Ciment, “Asking the Questions: Interview with Zhang Yimou”, in trong tập Zhang Yimou Interviews, Frances Gateward biên tập, University Press of Mississippi, 2001, trang 17.

Từ lâu, vì xem phim này (“The Story of Qiu Ju”) với phụ đề Anh ngữ, tôi vẫn nghĩ rằng điều mà nữ nhân vật trên đòi hỏi một lời "xin lỗi" nhưng theo bài phỏng vấn trên thì không hẳn vậy.

Bài phỏng vấn Trương Nghệ Mưu xuất bản bằng Anh ngữ, nguyên văn: "… Before coming to Venice, I was asked this question in my country. I answered that what Qiu Ju wanted is a word she uses in the film shuafa, a Chinese word which does not refer to an excuse, but to answer, and explanation or clarification."

Theo nhà ngôn ngữ học Hoàng Dũng (BBT Văn Việt) và nhiều người am hiểu tiếng Hoa thì shuafa có thể là 说法 thuyết pháp, với nghĩa là làm rõ, giải thích; và câu trên có thể tạm dịch là “Trước khi đến Venice tôi đã được hỏi câu này. Tôi trả lời rằng điều Thu Cúc muốn là từ mà chị dùng trong phim shuafa, một từ ngữ tiếng Hoa không có nghĩa xin lỗi, mà là một câu trả lời, một sự giải thích hay làm sáng tỏ sự việc".

Trong bài viết tôi tạm sử dụng từ “trái phải, phân minh” để diễn đạt ý này của Trương Nghệ Mưu.

[3] https://trithucvn.org/tin-tuc-vn/bao-nha-nuoc-dong-loat-go-thong-tin-ong-nguyen-xuan-phuc-noi-ve-vu-viet-a.html

[4] Thực ra là ba ngón, nhưng nhân vật trong phim (Bratt Pitt thủ vai), lại gom đủ bốn: “When you point a finger at someone in blame there are four fingers pointing back at you,”

https://www.youtube.com/watch?v=Cgp6FxCATDI

Comments are closed.