Nh?n xét bài vi?t “Nguy?n Du và chuy?n B?c hành l?n ??u – qua kh?o sát m?t bài th? c? th?: Nh?c V? M?c m?”(*) c?a ông Mai An Nguy?n Anh Tu?n

Nguy?n Hu? Chi

1. Ph?n I b�i vi?t c?a �ng Mai An Nguy?n Anh Tu?n (NAT) n�u l�n m?t g?i � v? s? hi?n h?u c?a m?t cu?c h�nh tr�nh sang Trung Qu?c c?a Nguy?n Du kh�c v?i chuy?n B?c h�nh n?m 1813 ?� ???c s? s�ch ghi l?i. C?n c? cho g?i � l� m?t s? ??a danh trong B?c h�nh t?p l?c v� trong Thanh Hi�n thi t?p �kh�ng n?m tr�ng tr�n l? tr�nh ?i s? Trung Qu?c� m� t?t c? c�c s? gi? c�ng th? k? XVIII ?� ghi ch�p, v? b?n ?? trong c�c t?p th? v?n c?a h?. C?n c? th? hai l� b�i vi?t c?a Ph?m Tr?ng Ch�nh c�ch ?�y nhi?u n?m ??t v?n ?? c� m?t cu?c h�nh tr�nh nh? th? v� ?� m� t? b?ng t??ng t??ng cu?c h�nh tr�nh gi? ??nh c?a Nguy?n Du ??n t?n c�c v�ng nh? Giang B?c, Giang Nam, ?i xem kh?p c�c s�ng h? n?i ti?ng ? Trung Hoa, m� NAT tr�ch d?n trong b�i c?a m�nh v?i s? tin c?y.

C? hai c?n c? ??u c� ch? kh? th? v� ch? b?t kh?.

1.1 C?n c? th? nh?t m?i nghe h?p l�, nh?ng th?c t? ch?a m?t ai ?em ??i chi?u th? c?a m?t nh� th? c? th? nh? Nguy?n Du v?i t?t c? th? v?n ?i s? c?a m?i nh� th? trong th? k? XVIII. NAT n�u ?i?u n�y l� phi th?c t?, h?n n?a l?i n�i nh? ch�nh m�nh l�m ?i?u ?y c�ng phi th?c t?, b?i ??c b�i �ng th?y �ng kh�ng kh?o h?t c�c t?p th? d?ch ch? H�n Nguy?n Du ?� c�ng b?, n?u ??c ch?c �ng ph?i ??t tr?ng t�m xem x�t v� tr�ch d?n v�o b?n d?ch c?a L� Th??c v� Tr??ng Ch�nh 1965 � �ng c� n�i ??n b?n d?ch n�y nh?ng n�i s? qua, v� c� l? l� gi�n ti?p, th�ng qua m?t b?n in l?i n?m 2015 m� kh�ng d?n ra nh?ng ?o?n c?n d?n ?? l�m t? li?u trao ??i � v� b?n c?a L� Th??c v� Tr??ng Ch�nh c� k�m c? 150 trang kh?o lu?n c?a GS Tr??ng Ch�nh, l� m?t ?�ng g�p khoa h?c quan tr?ng ??u ti�n v? t�nh tr?ng th? ch? H�n Nguy?n Du hi?n c�n c?ng nh? kh?o s�t con ???ng ?i s? c?a Nguy?n Du, trong ?� c� vi?c s?p x?p th? ?i s? c?a hai �ng d?a theo b?n B?c h�nh t?p l?c A.1494, �c�ch s?p x?p c�c b�i trong b?n ch�p tay n�y ?� ?n�. Qua vi?c s?p x?p ?� ta c?ng bi?t tr�n con ???ng ?i s?, s? b? Nguy?n Du c� g?p m?t tr?n l?t l?n v� ?� ph?i chuy?n sang m?t con ???ng kh�c ?? tr�nh l? l?t. Cho th?y, n?u NAT ?� ??c v�o b?n n�y h?n s? kh�ng c� m?t ph�t ng�n v?a chung chung v?a c� v? to t�t: �[�] t�i nh?n th?y c� nhi?u b�i trong hai t?p ?� vi?t v? nh?ng ??a danh l?ch s?, nh?ng nh�n v?t l?ch s? Trung Qu?c l?i kh�ng h? n?m tr�n l? tr�nh B?c s? quen thu?c m� m?t s? v? s? th?n n??c ta th?i Nguy?n Du nh? L� Qu� ?�n, Ng� Th?i Nh?m, Phan Huy �ch, Nguy?n Huy O�nh, ?o�n Nguy?n Tu?n ?� m� t? t? m? n?i ch?n, h�nh tr?ng c?a c�c s? ?o�n, v? c? b?n ??, nh? �Ho�ng hoa s? tr�nh ??� v� nh?t k� h�nh tr�nh �Ph?ng s? Y�n Kinh t?ng ca� c?a �ng Nguy?n Huy O�nh, nh? t?p ghi ch�p d�y d?n �B?c s? th�ng l?c� c?a �ng L� Qu� ?�n�. M?t nh� khoa h?c nghi�m ch?nh kh�ng th? n�i theo c�ch kh�ng c?n c� ch?ng minh nh? m?y l?i n�y.

1.2 Vi?c d?n Ph?m Tr?ng Ch�nh nh? trong NAT c?ng l� m?t s? c? tin khi?n ng??i nghi�n c?u c� th? nghi ng?. B�i Ph?m Tr?ng Ch�nh c?ng c� ch? kh? th? nh?ng ph?n l?n l� kh�ng. Ch? t?m g?i l� kh? th?, l� ?� ?? xu?t ???c m?t gi? thuy?t t�o b?o, th�ng qua m?t ph??ng ph�p c?ng c� th? n�i l� �kh�c l?�: ?i t�m nh?ng t? kh�a trong th? Nguy?n Du c� kh? n?ng bi?n ??i tr??ng ng? ngh?a kh�c v?i c�ch gi?i ngh?a th�ng th??ng, ch?n ch�ng l�m ch�a kho� ?? m? ra m?t h? th?ng lu?n gi?i c?a ri�ng m�nh cho m?t s? b�i th? ch? H�n Nguy?n Du, ??o ng??c h?n nhi?u lu?n gi?i truy?n th?ng. Ch?ng h?n nh?ng t? �giang b?c�, �giang nam�, �Tr??ng An�, �trung ch�u�, v�n v�n� v?n c� h�m ngh?a th�ng th??ng m� ng??i Vi?t th?i Nguy?n Du ai c?ng d? d�ng th?ng nh?t, l� �ph�a nam s�ng� (giang nam), �ph�a b?c s�ng� (giang b?c), ho?c l� �Th?ng Long� (Tr??ng An), l� �v�ng trung th? B?c B? Vi?t Nam� (trung ch�u),� gi? ?�y �ng Ch�nh b?ng t�m ra trong nh?ng t? quen thu?c n�y c�c h�m ngh?a �ho�n to�n m?i�: �giang nam� nay c� ngh?a l� t?nh Giang Nam, �giang b?c� l� t?nh Giang B?c, v� �Tr??ng An� l� kinh ?� B?c Kinh, �trung ch�u� l� Trung Qu?c, v.v., tr�n c? s? ?� �ng c?p cho th? Nguy?n Du nh?ng n?i dung tr??c nay ch?a ai ?? c?p: Nguy?n Du ?� t?ng ngang d?c ng??c xu�i nhi?u n?i tr�n ??t Trung Qu?c kh�ng ph?i trong t? c�ch m?t v? quan tri?u ?�nh ?i s? m� trong t? c�ch m?t kh�ch giang h?.

T?t nhi�n, c�ch lu?n gi?i nh? th? c?a Ph?m Tr?ng Ch�nh ?� l�m l? ra nh?ng ch? y?u c?t t? c?a �ng ta: n?u ??t nh?ng �tr??ng ng? ngh?a� m�nh m?i t�m th?y v�o trong h? quy chi?u ??a-v?n h�a v?n c� c?a c�c t?p th? ch? H�n c?a Nguy?n Du, �ng s? th?y ngay l� b?t ?n, nh?ng �ng ta c? ph?t l?. Mu?n gi?i quy?t ???c vi?c chuy?n t? h? quy chi?u ??a-v?n h�a Vi?t Nam sang ??a-v?n h�a Trung Qu?c, �ng Ch�nh ph?i l�m m?t vi?c kh�ng t�i n�o l�m n?i, ?� l� gi?i ?�p cho ???c hai c�u h?i: (1). ?i?u ki?n t�i ch�nh c?a chuy?n �h�nh tr�nh giang h?� c?a Nguy?n Du trong t�nh th? nh� h? Nguy?n Ti�n ?i?n ?ang suy tho�i t? �quan sang� xu?ng ??t ?en (b?n ?�o c?t); v� (2). ?i?u ki?n giao ti?p thi?t y?u ??i v?i nh�m xu?t ngo?i trong t? c�ch giang h? tr�n ??t Trung Qu?c h�ng ng�y (v� ng�n ng? b?t th�ng). �ng Ph?m Tr?ng Ch�nh ho�n to�n b? qua hai v?n n?n n�i ? ?�y trong b�i c?a m�nh, n�n ai tin v�o �ng, tr�ch d?n �ng m� kh�ng c� m?t gi?i thuy?t n�o c? nh? �ng NAT l� ch�nh m�nh �mang l?y nghi?p v�o th�n�, l�m gi?m s�t ni?m tin c?a ng??i ??c v�o t? c�ch nh� nghi�n c?u c?a ch�nh ng??i tr�ch d?n.

2. Ph?n II b�i vi?t c?a �ng NAT l� d?ch v� b�nh lu?n b�i Nh?c V? M?c m? coi nh? cung c?p c? th? m?t ch?ng c? v?n t? kh? t�n c?a cu?c �h�nh tr�nh giang h?� c?a Nguy?n Du sang Trung Qu?c nh? gi? thuy?t c?a Ph?m Tr?ng Ch�nh v� c?a �ng.

Tr??c h?t, b�i th? n�y s? d? ???c NAT ch?n, theo t�i, l� nh? b?n tham lu?n c�ng phu c?a nh� nghi�n c?u Nh?t B?n TS Nohira Munehiro trong H?i th?o qu?c t? v? Nguy?n Du t?i H� N?i n?m 2015, nh?n m?nh ngay t? m? ??u r?ng: �Khi ngh? v? cu?c h�nh tr�nh c?a s? b? Nguy?n Du v�o n?m 1813-1814 v� s?p x?p l?i c�c b�i th? trong B?c h�nh t?p l?c theo h�nh tr�nh ?i s?, theo ch�ng t�i, v?n ?? l?n nh?t l�: Nguy?n Du c� t?t xu?ng L�m An (H�ng Ch�u, t?nh Chi?t Giang hi?n nay) hay kh�ng, b?i vi?c Nguy?n Du c� gh� qua L�m An hay kh�ng s? ?nh h??ng ??n s? suy ?o�n c�c ??a ?i?m Nguy?n Du l�m th?�.

2. 1 L�m An ??, ch�nh l� m?t trong hai ??a danh c� trong b�i th? Nh?c V? M?c m? �ng NAT ch?n. ??a danh th? hai l� Th� H� S?n ??? c?ng n?m trong b�i th? n�y. L�m An thu?c H�ng Ch�u v� Th� H� s?n thu?c Nam Kinh ??u n?m v? ph�a Nam s�ng D??ng T?. Nh?ng trong b�i n�y ch�ng t�i t?m g�c Th� H� s?n l?i m� ch? b�n ??n L�m An. C� hai tr??ng ph�i ng??c nhau, m?t cho r?ng Nguy?n Du trong chuy?n ?i n?m 1813 c� gh� qua L�m An, ?� l� ?�o Duy Anh, Nguy?n V?n Ho�n v� Mai Qu?c Li�n. V� tr??ng ph�i th? hai l� nh?ng ng??i c�n l?i, trong ?� c� Nohira Munehiro. Kh�ng bi?t c? ?�o Duy Anh v� hai �ng Nguy?n V?n Ho�n v� Mai Qu?c Li�n ?� d?a v�o ?�u ?? kh?ng ??nh Nguy?n Du c� gh� L�m An, NAT ch? nh?c s? qua m� kh�ng n�i r� (v� b?n th�n ng??i vi?t b�i n�y c?ng ch?a ??c l?i), nh?ng Nohira Munehiro th� ?� d?a v�o g?i � c?a L� Th??c v� Tr??ng Ch�nh t�m ??n b?n ch? H�n A.1494, xem tr?t t? c�c b�i th? s?p x?p trong b?n n�y (m� hai v? ti?n b?i n�i r?ng �kh� ?n�) ?? t�m hi?u v? tr� b�i Nh?c V? M?c m? (�ng ghi theo b?n A. 1494 l� Nh?c V? M?c hu?nh � hu?nh hay doanh ? c?ng c� ngh?a l� m?), v� th?y ???c: �b�i �Nh?c V? M?c hu?nh� (v� c�c b�i �T?n C?i t??ng�, �V??ng Th? t??ng�) n?m gi?a nh?ng b�i vi?t ? mi?n b?c H� Nam v� nh?ng b�i vi?t ? mi?n nam H� B?c, tr�n ???ng ?i B?c Kinh, ch? kh�ng ph?i tr�n ???ng v? nh? ?�o Duy Anh ?� suy ?o�n. N?u theo d�i cu?c h�nh tr�nh ?i s? c?a Nguy?n Du th� ch�ng t�i c� th? ?o�n r?ng m? c?a Nh?c Phi ? H� Nam ho?c H� B?c, v� Nguy?n Du gh� qua m? ?y tr�n ???ng ?i B?c Kinh�.

??a ch? L�m An c?ng s? c� gi� tr? nh? m?t t? kh�a l?i h?i cho gi? thuy?t c?a �ng NAT (v� tr??c h?t l� �ng Ph?m Tr?ng Ch�nh), ? ch?, n?u kh?ng ??nh ???c chuy?n ?i s? n?m 1813 c?a Nguy?n Du kh�ng gh� qua L�m An th� b�i th? Nh?c V? M?c m? n?m trong t?p B?c h�nh t?p l?c l� m?t b�i th? �th?a�, b? gh�p nh?m v�o ?�, m� ?�ch th?c l� th? c?a m?t chuy?n h�nh tr�nh n�o tr??c ?�. Nh?ng trong b�i th? l?i c� m?t t? kh�a kh�c, ?�ng vai tr� m?t �ph?n ch?ng�, r?t b?t l?i cho gi? thuy?t, ?� l� t? �tr??ng v?ng�, trong c�u cu?i: ??????? Tr??ng v?ng L�m An c?u l?ng mi?u, ngh?a l�: T? xa ng�ng v? l?ng mi?u c? ? L�m An m� bu?n b�. Tr??ng v?ng l� bu?n r?u nh�n t? xa, v?y v?i t? n�y Nguy?n Du l?i kh�ng th?c s? gh� L�m An, ch? ? xa v�i v?ng v? L�m An l� n?i kinh ?� c? c?a nh� Nam T?ng m� l�m th?. V� h? lu?n ti?p theo c?a ?i?u ?�, l� n?u Nguy?n Du ch? t? xa v?ng v? L�m An m� l�m th? Nh?c V? M?c m? th� h?n v?n c� th? x?p b�i th? v�o ch�m s�ng t�c trong chuy?n s? tr�nh n?m 1813 ch? kh�ng vi?c g� ph?i b? ra ngo�i, nh? TS Nohira Munehiro nh?n x�t: �? ph?n ch� th�ch b�i ?y (b�i Nh?c V? M?c hu?nh � HC), L� Th??c v� Tr??ng Ch�nh vi?t r?ng: �C� ng??i d?a v�o c�u b?y: �Tr??ng v?ng L�m An c?u l?ng mi?u� m� n�i Nguy?n Du kh�ng ?i ??n L�m An. ??ng xa nh�n n�n m?i n�i �v?ng��. Ch�ng t�i c?ng ho�n to�n ?�?ng � v?i ch� th�ch n�y. ?? ngay L�m An th� kh�ng th? n�i �tr??ng v?ng L�m An� ???c, kh�ng t? nhi�n. Ch? H�n �v?ng� c� ngh?a: t? xa m� nh�n, n�n co? le? ph?i ? c�ch xa L�m An, theo ba?i th? n�y th� l� ? H� Nam, t�c gi? m?i n�i l� �tr??ng v?ng L�m An� ???c.

Nh? v?y, ch�ng t�i t?m k?t lu?n r?ng Nguy?n Du vi?t b�i �Nh?c V? M?c hu?nh� ? H� Nam ch? kh�ng ? L�m An�.

L? d? nhi�n, NAT v?i gi? thuy?t nh? tr�n c?a m�nh, l?i kh�ng th? ch?p nh?n b�i Nh?c V? M?c m? l� th? Nguy?n Du s�ng t�c trong chuy?n �B?c h�nh� n?m 1813. Ch?p nh?n th? th� c�n l?y ?�u ra th? cho cu?c �h�nh tr�nh gi? ??nh�. Nh?ng �ng ?� kh�ng ph?n b�c tr?c di?n � ?�ng h?n l� kh�ng th? v� kh�ng c� b?ng c? l?ch s? n�o h? tr? �ng c? � m� ph?i b?ng c�ch gi?i m� l?i c?m t? �tr??ng v?ng�. �ng cho r?ng Nguy?n Du th?c t? ?� s? d?ng t? �tr??ng v?ng� theo m?t ng? ngh?a phi truy?n th?ng. Truy?n th?ng n�i r?ng tr??ng v?ng l� bu?n r?u nh�n t? xa � nh�n trong kh�ng gian. �ng ??o l?i r?ng Nguy?n Du mu?n nh�n v�o t?n qu� kh? l?ch s? c?a nh� Nam T?ng � nh�n trong th?i gian: �theo thi?n � c?a t�i, �Tr??ng v?ng� ? ?�y l� nh�n v?ng v? kinh ?� c? L�m An, kh�ng ph?i l� c�i nh�n ??a l� m� l� c�i nh�n v? qu� kh? l?ch s?�. Nghe c� v? hay nh?ng e ??ng v? H�n ng? m� n�i th� kh� l�ng ch?p nh?n, b?i v�o th?i ??i Nguy?n Du, c? trong v?n h?c Trung Qu?c c?ng nh? v?n h?c Vi?t Nam ch?a m?t ai c� kh? n?ng ho�n chuy?n n?i h�m t? �tr??ng v?ng� sang m?t ngh?a qu� hi?n ??i nh? �ng ngh? ra. Vi?c ?y l� khi�n c??ng, ngay c? �ng c� ??a ra c�u th? vi?t v? ?? Ph?: �Tr??ng v?ng L?i D??ng nh?t m? v�n� ?? l�m m?t b?ng ch?ng b? tr? th� ngh?a c?a �tr??ng v?ng� ? ?�y c?ng ch? c� th? hi?u l� �xa nh�n�. ?? th?y chuy?n ch? ngh?a d?u n�i xu�i n�i ng??c th? n�o c?ng ph?i tr? l?i quy t?c khoa h?c c?a n�.

2. 2 Ph?n d?ch v� b�nh b�i th? Nh?c V? M?c m? t�i kh�ng d�m b�n. �ng c� ph�c v? gi�m ta t? th? l?m li?t �i qu?c trung qu�n c?a Nh?c Phi trong b�i th? v� t�nh c?nh th� th?m c?a n??c Nam T?ng sau khi Nh?c Phi b? h�m h?i. T�i ch? ngh? r?ng, ?? cho ph?n n�y th?t s? g?n b� v?i m?c ti�u s? d?ng b�i th? nh? m?t b?ng ch?ng cho gi? thuy?t phi ch�nh th?ng c?a c�c �ng, th� v?n n�n b�nh gi?i n� theo h??ng t�m t? kh�a nh?m l�m ng? li?u ??i ch?ng gi?a hai ch�m th? trong hai cu?c h�nh tr�nh. Mu?n th?, b�n c?nh vi?c b�nh gi?i, t�c gi? c?ng c?n t�m th�m m?t b�i th? c� ch? ?? t??ng t?, ??c bi?t l� ?�ch x�c thu?c ch�m b�i s�ng t�c trong chuy?n B?c h�nh 1813, t? ?� ch?n l?c nh?ng c?p t? ??i tr?ng, ??i ?ng c� th? gi�p ??t ra nhi?u ??i s�nh c? th?, soi s�ng ???c ch? kh�c bi?t c� t�nh c�ch ??c tr?ng gi?a hai th?i k? kh�c bi?t trong cu?c ??i nh� th?. ?� l� ?i?u quan tr?ng c?n l�m v� may ra c� th? l�m s�ng t? s? t?n t?i c� th?c c?a hai chuy?n ?i c?a c�ng m?t con ng??i ? v�o hai l?a tu?i kh�c nhau, c?ng l� hai c�ch nh�n ??i, hai tr?ng th�i t�nh c?m-t�m l�, s? t?ng tr?i kh�c h?n nhau, tr�n c�ng m?t m�i tr??ng ??a-v?n h�a l� con ???ng sang Trung Qu?c gi�u ?i?n t�ch v?n ch??ng cho nh� nho x�c c?m, n?u qu? th?t c� m?t chuy?n ?i nh? c�c �ng gi? ??nh.

N.H.C.

1-5-2022

(*) V?n Vi?t, 29/4/2022