Th?y Khu
Ch??ng 12
Ph bnh v?n h?c Php
Jean-Paul Sartre (1905-1980)
(Bi 1)
Ph bnh v?n h?c Php, th?c s? pht tri?n t? gi?a th? k? XX, c th? chia lm hai nhm:
Nhm th? nh?t g?m nh?ng tri?t gia ??c l?p, phi tr??ng phi nh? Jean-Paul Sartre, Gaston Bachelard, Maurice Blanchot… Tc ph?m chnh c?a h? xu?t hi?n kho?ng th?p nin n?m m??i.
Nhm th? nh, th??ng ???c g?i chung l Ph bnh m?i, nh? Ph bnh k hi?u h?c, Ph bnh lin v?n b?n, v.v. xu?t hi?n th?p nin b?y m??i, xy d?ng l thuy?t v?n h?c trn cc ngnh khoa h?c nh? k hi?u h?c, lin v?n b?n, v?n h?c so snh, v?i nh?ng tn tu?i nh? Roland Barthes, Grard Genette, Julia Kristeva… ? Php ho?c Umberto Eco, ?
Trong ch??ng 12 ny, chng ti s? l?n l??t gi?i thi?u ba nh ph bnh ??c l?p Jean-Paul Sartre, Gaston Bachelard v Maurice Blanchot, v ch??ng 13, dnh cho Ph bnh k hi?u h?c v?i Umberto Eco v Roland Barthes. S? phn chia ny, ty thu?c tnh v?n h?c, h?n l qu?c t?ch nh ph bnh; v v?y, chng ti ??a Roland Barthes vo ch??ng 13, ph bnh k hi?u h?c.
Ph bnh K hi?u h?c s? m? ??u v?i Umberto Eco, ng??i . B?i mu?n hi?u n?i dung ph bnh k hi?u h?c, tr??c tin ph?i hi?u l thuy?t v? k hi?u h?c, m?t l thuy?t kh r?c r?i, m n?u ??c gi? ch?a c kinh nghi?m chuyn mn, ??c th?ng sch c?a Roland Barthes hay Kristeva r?t kh hi?u. Umberto Eco l m?t trong nh?ng ng??i gi?i thch khi ni?m k hi?u h?c r rng v m?ch l?c nh?t trong cc nh l thuy?t hi?n ??i. V sau cng chng ti s? ?i su vo ??a h?t ph bnh c?a Roland Barthes, d?a n?n trn k hi?u h?c.
??i v?i m?t s? b?n ??c quen v?i d? lu?n v?n h?c M?, nh?ng tn tu?i nh? Bachelard, Blanchot… c l? khng ???c nhi?u ng??i bi?t ??n nh? l thuy?t H?u hi?n ??i (Postmoderne) c?a Jean-Franois Lyotard ho?c Ph v? ki?n trc (Dconstruction) c?a Jacques Derrida. M?c nhin, Bachelard v Blanchot v?n l nh?ng tri?t gia ph bnh ? ?ng gp nh?ng tm ti su s?c cho n?n ph bnh hi?n ??i.
V? l thuy?t H?u hi?n ??i c?a Lyotard chng ti s? trnh by trong ph?n cht nh? m?t ph? b?n. B?i tri v?i nh?ng g ? ???c tn sng trong ??i h?c M? m?t th?i, v t? ? tung ra ton th? gi?i, ??a ??n nh?ng h?u qu? mu?n mng ? Vi?t Nam, l thuy?t H?u hi?n ??i khng ?em l?i nh?ng gi tr? th?c ti?n cho ph bnh, nn s?m b? l?i th?i.
Ring khi ni?m h?y di?t v?n b?n, thay v l thuy?t th?i th??ng Ph v? ki?n trc c?a Jacques Derrida, chng ti ch?n Maurice Blanchot, nh? m?t tri?t gia ph bnh ? ?i xa nh?t trong vi?c phn tch, khng ch? hnh ??ng vi?t, m ton b? hnh ??ng c?a t? t??ng.
Hi?n sinh v ph bnh c?a Sartre
Khi vin b? tr??ng n?i v? ??nh b?t giam J.P. Sartre v t?i xu?ng ???ng ?ng h? thanh nin bi?u tnh ch?ng chi?n tranh Algrie, De Gaulle b?o: Khng ai b? t Voltaire. Sartre l khun m?t m nh x h?i h?c Php Pierre Bourdieu g?i l tr th?c ton di?n (intellectuel total). T? t??ng c?a Sartre ?i vo ??i s?ng, ?nh h??ng ln ton b? tri th?c c?a ng??i Php trong th? k? XX nh? m?t hi?n h?u khng th? tch r?i. Sartre l ng??i ni: Bn c?nh ??a b s?p ch?t ?i, cu?n Bu?n nn khng c ngh?a l g. ??i v?i dn t?c Php, Sartre tr? thnh l??ng tm th?i ??i. Sartre v?i nh?ng khc m?c, nh?ng sai l?m, nh?ng ng quanh l?ch s?, nh?ng th?t b?i, nh?ng ng? nh?n, nh?ng g?p g?, v nh?ng ??u tranh khng ng?ng l nh v?n, nh t? t??ng tr??ng k? ??ng v? pha nh?ng thnh ph?n y?u km, su?t ??i b? ?n p. Sartre ??t con ng??i tr??c t? do v trch nhi?m c?a mnh.
Sinh t?i Paris ngy 21/6 n?m 1905 v m?t t?i Paris ngy 15/4 n?m 1980. Sartre s?ng ba ph?n t? th? k? v?i Paris, trong lng ??t Php. V con ng??i ?y, chnh Sartre ch? khng ai khc, ? gnh tr?n v?n th?c th?i ??i c?a ng??i Php th? k? XX.
Con ngui t? do v nhn b?n, l y?u t? chnh trong tri?t h?c hi?n sinh c?a Sartre. th?c v? con ng??i t? do v nhn b?n xuyn su?t cc tc ph?m ti?u thuy?t, k?ch b?n, truy?n ng?n, ti?u lu?n c?a Sartre, ?nh h??ng l?n ??n ??i qu?n chng nh?t l t?ng l?p thanh nin, v c?ng l r??ng m?i chnh trong trong ph bnh v?n h?c c?a Sartre.
?i?u h?i l? l trong cu?n Ph bnh v?n h?c th? k? XX (La critique littraire au XXe sicle) c?a Jean-Yves Tadi (Belfond, 1987) m?t cu?n sch kh ??ng ??n, c gi tr?, nh?ng khng th?y tc gi? ni g ??n Sartre. Thi?u st hay hi?m khch c nhn? Kh c th? bi?t ???c.
?i?m ?ng ch ??u tin ? Sartre, l ba lnh v?c tri?t h?c, sng tc v ph bnh th??ng khng chia ranh gi?i.
V? m?t ph bnh, trong b? ti?u lu?n 10 cu?n Tnh th? (Situations), in t? 1947 ??n 1976, c Tnh th? I v II, dnh ring cho ph bnh v?n h?c. Tnh th? I (1947) vi?t v? 13 tc gi?: Faulkner, Dos Passos, Nizan, Mauriac, Nabokov, Giraudoux, Camus, Blanchot, Ponge, Renard, Rougemont, Bataille, v Parain. Hai cu?n Thnh Genet, nh tr hay tu?n ??o (Saint Genet, comdien ou martyr), 1952, v Chng ng?c trong gia ?nh (L’Idiot de la famille), 1971, l nh?ng chn dung hi?n sinh v? Jean Genet v Gustave Flaubert. Cu?n t? truy?n Ch? (Les mots), 1964, l m?t ki?t tc trong th? lo?i k?t h?p sng tc v ph bnh x h?i xuyn qua ngn ng?.
Trong Tnh th? II (1947) c t?p ti?u lu?n V?n ch??ng l g? (Qu’est-ce que la littrature), Sartre phn tch b?n th? s? vi?t v s? ??c. Chng ti gi?i h?n ch? ?? c?a ch??ng 12 ny trong ph bnh c?a Sartre, v l?a ch?n gi?i thi?u l thuy?t ph bnh phn tm hi?n sinh c?a Sartre, p d?ng cho Baudelaire v cu?n V?n ch??ng l g? Nh?ng ?? tm hi?u v? ph bnh c?a Sartre, c l? tr??c h?t ta nn hi?u s? l??c xem ch? thuy?t hi?n sinh l g.
Thuy?t hi?n sinh l m?t thuy?t nhn b?n
Bn c?nh tc ph?m ?? s? thu?n ty tri?t h?c H?u th? v V th? (L’tre et le Nant) in n?m 1943, m?t ki?t tc trong ? Sartre gii by quan ni?m nhn sinh c?a mnh, sch dy h?n 700 trang, vi?t cho ??c gi? c trnh ?? tri?t h?c, Sartre cn tr? l?i cu h?i: ch? ngh?a hi?n sinh l g? m?t cch d? hi?u h?n, cho qu?n chng ??c gi? bnh dn r?ng l?n, ng tuyn b?: Thuy?t hi?n sinh l m?t thuy?t nhn b?n.
? l ??u ?? bi di?n thuy?t ? Paris ngy 29/10 n?m 1945, sau ny ???c in thnh sch. Trong bi vi?t ng?n g?n ny, Sartre ? tm l??c, v ph? thng ho tri?t h?c hi?n sinh, b?ng m?t xc ??nh, ngay trn ??u ??: Thuy?t hi?n sinh l m?t thuy?t nhn b?n. Ti?p ?, ng ??t cu h?i: Th? no l hi?n sinh? V ng tr? l?i: R?t nhi?u ng??i dng hai ch? ny, nh?ng khi h?i ngh?a l g th h? b?i r?i khng gi?i thch ???c, b?i v by gi? n ? tr? thnh ci m?t, ng??i ta c? ni ph?a nh?c s? ny, ho? s? kia l hi?n sinh. V nghi?m cho cng th hai ch? hi?n sinh ? b? ko toc ra ??n n?i chng ch?ng cn c ngh?a g n?a[1].
Vo th?ng v?n ??, Sartre gi?i thch: Th?c s? c hai dng hi?n sinh: dng ??u, g?m nh?ng ng??i c ??o, ti x?p Jaspers v Gabriel Marcel vo hng nh?ng ng??i c ??c tin Thin cha gio v dng th? nh, v th?n, g?m Heidegger v nh?ng ng??i hi?n sinh v th?n khc trong ? c ti. ?i?m chung c?a c? hai dng ny l chng ti cng cho r?ng hi?n h?u (existence) c tr??c b?n ch?t (essence)[2].
V?y hi?n h?u c tr??c b?n ch?t l g? Sartre l?y v d?: m?t quy?n sch hay con dao r?c gi?y. Khi ng??i th? quy?t ??nh lm m?t con dao r?c gi?y th tr??c tin anh ta ph?i c ci khi ni?m r?c gi?y tr??c, r?i anh ta m?i ngh? cch t?o ra n: ph?i dng ch?t li?u g, p d?ng k? thu?t s?n su?t nh? th? no? Tm l?i: con dao r?c gi?y ph?i ???c c?u t?o nh? th? no ?? cho n tho? mn cng d?ng r?c gi?y. V nh? v?y, ta c th? ni r?ng, ??i v?i con dao r?c gi?y: b?n ch?t c tr??c hi?n h?u, b?i v b?n ch?t (t?c l ton b? t? cch ch? t?o l?n cng d?ng) c?a con dao ? ???c ng??i th? xc ??nh tr??c khi lm dao[3].
V? con ng??i, th c th? ni r?ng trong b?t c? quan ni?m h?u th?n no, ng??i ta c?ng th?a nh?n c m?t ??ng t?i cao l con t?o (th? t?i cao) n?n ra con ng??i (nh? ng??i th? ?c t?o ra con dao r?c gi?y) ?ng v?i khi ni?m ng??i ? ??nh s?n theo khun m?u linh thing c?a Th??ng ??. Nh? th?, con ng??i, trong quan ni?m h?u th?n, c m?t b?n ch?t ng??i tr??c khi hi?n h?u. V m?i ng??i l m?t m?u ring, xy d?ng trn khi ni?m chung v? ng??i, do con t?o hay Th??ng ?? sng ch? ra.
Ch? ngh?a hi?n sinh v th?n khng cng nh?n c Th??ng ??. V?y ai t?o ra b?n ch?t con ng??i? N?u khng c Th??ng ??, th t ra c?ng c m?t h?u th? (tre) m s? hi?n h?u c tr??c b?n ch?t (l’existence prcde l’essence), ? l con ng??i, ho?c ni theo Heidegger: th?c t? con ng??i (la ralit humaine). Tm l?i, theo quan ni?m hi?n sinh v th?n, con ng??i hi?n di?n tr??c, c m?t trn th? gi?i tr??c, r?i y m?i t? xc ??nh b?n ch?t c?a mnh sau, b?ng chnh cu?c ??i c?a mnh[4]. Ni cch khc, con ng??i l nh?ng g m n s? lm nn, ho?c d? hi?u h?n: N?u anh ch?ng lm g c?, anh ch?ng c m?t d? trnh, d? phng g h?t, th anh c?ng ch?ng l ci g c?. ? l nguyn t?c ??u tin c?a tri?t h?c hi?n sinh.
Tm l?i, theo Sartre con ng??i l m?t projet, t?c l m?t d? tnh, m?t d? phng, m?t d? trnh. [L h?c sinh, anh c d? tnh l s? ?? t ti, s? vo ??i h?c, s? h?c ngnh k? s?, bc s?, v.v.] N?u anh d? tnh r?ng mnh s? tr? nn m?t ci g, th anh ph?i c trch nhi?m. Khng nh?ng trch nhi?m ??i v?i mnh m cn c trch nhi?m v?i ng??i khc, t?c l trch nhi?m v?i t?t c? m?i ng??i[5]. V n?u anh ? bi?t trch nhi?m c?a mnh, khi anh ch?n l?a lm ci ny hay ci khc, th: th? nh?t, anh ph?i bi?t r ci gi tr? m anh l?a ch?n v th? nh, anh ph?i ch?u trch nhi?m v? ci mnh s? ch?n, cho nn anh khng th? ch?n lm ?i?u c. Ci m anh ch?n ph?i l t?t, v n?u n ? t?t cho anh th t?t nhin n khng th? khng t?t cho ng??i khc, cho m?i ng??i[6]. ? ?y ta th?y l?i quan ni?m l??ng tri trong ??o ??c h?c c?a Kant.
Ngoi ra, n?u anh ? ch?p nh?n l khng c Th??ng ??, t?c l khng c ??ng t?i cao, khng c m?nh l?nh t? trn soi xu?ng ?? d?n ???ng du d?t, ch? b?o cho anh, th anh s? khng th? d?a vo ?u ?? van ni xin tha th?, tm s? c?u r?i khi anh ph?m l?i. ? l ?i?u m Sartre g?i l l’homme est condamn tre libre t?c l con ng??i b? k?t n ph?i t? do hay con ng??i b? b?t bu?c ph?i t? do[7]. B? b?t bu?c b?i v con ng??i khng t? sinh ra mnh, nh?ng m?t khi anh c ?, anh t? quy?t ??nh hnh ??ng c?a mnh th anh ph?i t? gnh trch nhi?m m?i hnh ??ng c?a anh, anh ph?i ch?u trch nhi?m nh?ng kht v?ng, ?am m c?a anh. Anh l k? n l? c?a chnh anh v anh c?ng l t??ng lai c?a chnh anh. Tm l?i: anh l g? Anh l chnh cu?c ??i anh, ch? khng ph?i l ci g khc. ? l ??nh ngh?a con ng??i c?a Sartre trong tri?t h?c hi?n sinh.
Tri?t h?c hi?n sinh l m?t tri?t h?c hnh ??ng. N khng ?? cho con ng??i l?, cam ph?n; n thc ??y con ng??i ph?i l?a ch?n, ph?i hnh ??ng. V trong hnh ??ng ph?i c th?c: th?c t? do v th?c trch nhi?m. C? hai th?c ?y ?i ?i trong tri?t thuy?t hi?n sinh c?a Sartre, tr? thnh th?c chung c?a con ng??i th?i ??i v ? ?nh h??ng l?n ??n ??i s?ng tinh th?n c?a thanh nin, tr th?c Php, trong th? k? XX.
Ph bnh phn tm hi?n sinh c?a Sartre
Cu?n H?u th? v v th? c?a Sartre l m?t ki?t tc trong s? phn tch b?n th? con ng??i. Nhi?u n?i d?ch nant l h? v, ch? Tr?n Thi ??nh d?ch l v th? ?ng h?n c?. Ch? nant c g?c la-tinh ne gentem, t?c l khng ai (personne), ti?ng Php c hai ngh?a:
1- Khng ai c?.
2- Ci ??i l?p v?i h?u th? (tre).
Ch? h? v trong t? Hn Vi?t, theo ?o Duy Anh, c hai ngh?a:
1- Ci ch? tr??ng c?a ??o gio cho c c?ng nh? khng, th?c c?ng nh? h?.
2- Thuy?t cho r?ng v? tr? ??u l khng ro.
Nh? v?y, ch? h? v trong Vi?t khng c ngh?a gi?ng ch? nant trong ti?ng Php. V ch? nant c?a Sartre dng, ?ng ngh?a th? hai c?a ch? nant, t?c l ??i l?p v?i h?u th?, m ??i l?p v?i h?u th? l v th?. V trong tc ph?m, Sartre ? gi?i thch ngh?a v th? ny, c th? ni tm g?n nh? sau: con ng??i c hai ph?n: h?u th? l thn xc hi?n h?u nhn th?y, v v th? l ph?n khng th? nhn th?y ???c, nh? th?c, t? t??ng, v.v. Hai ph?n ?y l m?t khng th? tch r?i v l ton di?n con ng??i. V s? d?ch sch c?a Sartre l H?u th? v h? v, khi?n cho ng??i ??c Vi?t Nam, c th? hi?u h? v theo ngh?a ??o gio ?ng ph??ng, th?c s? khng lin l?c g t?i tri?t h?c c?a Sartre.
Trong H?u th? v v th? c m?t ch??ng Sartre vi?t v? phn tm hi?n sinh (la psychanalyse existentielle) (t. 616-634). Ch??ng ny th? hi?n nh?ng ?i?m c? b?n trong ph bnh phn tm hi?n sinh c?a Sartre.
Nh? ta ? bi?t, Sartre ch?i b? quan ni?m v th?c c?a Freud[8], b?ng l?p lu?n: khi anh b? ki?m duy?t th b?t bu?c anh ph?i bi?t ng??i ki?m duy?t anh l ai, v?y khng th? ni v th?c c?a anh ki?m duy?t nh?ng ci x?u, gi?u ?i, v ch? cho ph tr??ng nh?ng ci t?t, m anh l?i khng bi?t g v? ?i?u ? (xem ch??ng 5, Ph bnh phn tm h?c, bi 2).
??i v?i Sartre, t?t c? m?i hnh vi c?a con ng??i ??u do th?c ?i?u khi?n, nh?ng khng nh?t thi?t l con ng??i bi?t r t?t c? m?i hnh vi c?a mnh. V v?y, ng phn bi?t th?c (conscience) v ci bi?t (connaissance)[9]. D?a trn ti?n ?? ny, Sartre phn bi?t hai hnh th?c kh?o st ??i s?ng tm th?n: phn tm theo kinh nghi?m (psychanalyse empirique) v phn tm hi?n sinh (psychanalyse existentielle), ng vi?t:
Phn tm theo kinh nghi?m tm cch xc ??nh ci m?c c?m [complexe]. […] Phn tm hi?n sinh tm cch xc ??nh s? l?a ch?n tin thin [le choix originel][10].
Phn tm theo kinh nghi?m ?i t? ti?n ??, c s? hi?n h?u c?a m?t th? tm th?n v th?c, theo nguyn t?c, v th?c l?n trnh tr?c gic c?a ch? th?. Phn tm hi?n sinh ch?i b? ti?n ?? v th?c. ??i v?i phn tm hi?n sinh, hnh vi tm th?n s?ng chung v?i th?c. Nh?ng n?u d? tnh ch? y?u (projet fondamental) hon ton s?ng (vcu) trong ch? th? nh? th?, hon ton th?c nh? th?, th ?i?u ? l?i khng c ngh?a l d? tnh ny ???c ch? th? hon ton bi?t (connu) ??n[11]. V th? Sartre phn bi?t r?t r th?c (conscience) v?i ci bi?t (connaisance). Ph bnh hi?n sinh ch? y?u lm hi?n ra ci bi?t ny. T?c l ci m ch?a ch?c nh v?n ? bi?t ???c v? mnh, ci ? nh v?n ph?i nh? k? khc ni h?, v nh ph bnh phn tm hi?n sinh c nhi?m v? lm vi?c ?.
V phn tm hi?n sinh d?a trn nhn sinh quan c?a Sartre, nn ta c?n bi?t qua nhn sinh quan ny nh? th? no, nh?t l su ?i?m sau ?y, th??ng ???c s? d?ng trong ph bnh v?n h?c:
1- Sartre cho r?ng con ng??i khc s? v?t ? ch? c th?c. Nh?ng theo Husserl, th?c l th?c v? ci g. Th d?: th?c v? ci my bay ?ang bay hay ci bn tr??c m?t, t?c l khi ti nhn v? pha ci my bay hay ci bn, th th?c ?y l ti.
2- Sartre cho r?ng b?n ch?t c?a th?c l phng mnh v? pha tr??c. Husserl g?i s? h??ng t?i c?a con ng??i l h??ng tnh (intentionnalit). Sartre cho r?ng con ng??i l m?t d? tnh hay d? phng (projet), v d? tnh c?a con ng??i l phng mnh v? phi tr??c ?? lm nn cu?c ??i mnh. V th?, theo Sartre, con ng??i l chnh cu?c ??i mnh, khng l ci g khc (l’homme n’est rien d’autre que sa vie).
3- Sartre cn cho r?ng: Con ng??i cn l m?t sinh v?t t? do, con ng??i l t? do, con ng??i b? k?t n hay b? b?t bu?c ph?i t? do, b?i v khng [ch?p nh?n] c Th??ng ?? d?n d?t, cho nn con ng??i ph?i l?a ch?n l?y con ???ng c?a mnh v ph?i ch?u trch nhi?m v? m?i l?a ch?n ?y.
4- Sartre cho r?ng s? l?a ch?n v th?c cng l m?t (choix et conscience sont une seule et mme chose) v s? l?a ch?n bao gi? c?ng ?i tr??c l do. V ti l?a ch?n (?i?u ?) nn n c l.
5- Sartre cho r?ng con ng??i t? xc ??nh mnh qua ci nhn c?a tha nhn (autrui). Tha nhn nhn mnh, nh?ng tha nhn c?ng b? mnh nhn l?i. S? ??i ??u gi?a con ng??i v tha nhn b?t ra nh?ng s? th?c v? b?n thn v v? ng??i khc. (Ti khng bi?t ti c duyn hay v duyn, hi?n lnh hay ??c c… n?u khng c ng??i khc ni cho ti bi?t). Sartre c cu ni n?i ti?ng: ?i? ng?c l tha nhn (l’enfer c’est les autres).
6- Sartre cho r?ng: con ng??i c tha tnh: S? v?t nh? cy xoan, c? hi?n h?u l l ra ??y, khng h? thay ??i, nhn mi pht chn, pht bu?n nn, nh?ng con ng??i th khc, con ng??i c tha tnh (altrit), t?c l c kh? n?ng thay ??i thnh (ng??i) khc: Roquentin nhn m?t mnh trong g??ng m?t lc, th?y bi?n thnh m?t m?t k? khc. [M?i di?n vin ??u s? d?ng tha tnh c?a mnh ?? nh?p cc vai khc nhau]. Mu?n bi?t ???c s? th?c v? mnh, con ng??i c?n ??n tha nhn.
Phn tm hi?n sinh dng t?t c? su y?u t? trn ?y, ??c bi?t y?u t? tha nhn: con ng??i c?n c tha nhn ?? xc ??nh chnh mnh. Nh ph bnh khi lm cng vi?c phn tm hi?n sinh, chnh l tha nhn ??i v?i tc gi? v tc ph?m. Nguyn t?c c?a phn tm hi?n sinh l ph?i coi con ng??i l m?t ton th? ch? khng ph?i l m?t t?p h?p; v th?, con ng??i di?n t? ton th? mnh qua nh?ng thi ?? c? ch?, t? ci nh? nh?t khng c ngh?a l g, ??n ci h?i h?t nh?t ni khc ?i, khng c m?t ci gu, m?t ci t?t, m?t hnh vi no c?a con ng??i m khng c tnh cch pht gic.[12]
Nh? v?y, ph bnh phn tm hi?n sinh c?a Sartre, tuy c ch? phn tm, nh?ng bc b? khi ni?m v th?c c?a Freud, v c?ng khc h?n phn tm h?c c?a Freud xc ??nh con ng??i qua libido. Phn tm hi?n sinh ??ng ho con ng??i v?i th?c v s? l?a ch?n, v tm cch xc ??nh s? l?a ch?n tin thin c?a con ng??i tr??c m?i tnh th?.
Phn tm hi?n sinh ?i t? kh?i ?i?m: th?c. M?i hnh vi c?a con ng??i l do th?c ch? ??nh, nh?ng con ng??i (hay nh v?n) khng nh?t thi?t bi?t r t?t c? nh?ng ??ng c? thc ??y nh?ng hnh ??ng (hay ci vi?t) c?a mnh, do ? c?n c ng??i ch? ra, v nh ph bnh l ng??i lm vi?c ?.
Cng ?i t? th?c, nh?ng Sartre bc b? quan ni?m th?c ng??i vi?t v th?c ng??i ??c c th? ho ??ng c?a tr??ng phi th?c, b?i v theo Sartre, ta khng th? xm nh?p vo th?c c?a ng??i khc, v th?c khng ph?i l m?t th? ch?t (une substance) m v th? (nant). Sartre ch tr?ng ??n tnh h??ng c?a con ng??i c?a Husserl m ng cho l t? t??ng c? b?n trong hi?n t??ng lu?n Husserl[13]. V Sartre cho r?ng nh ph bnh ph?i tm ra ci tnh h??ng ny c?a nh v?n, t?c l ph?i tm xem nh v?n mu?n h??ng t?i ?i?u g. V?y c th? ni r?ng phn tm hi?n sinh c?a Sartre c hai ch? ?ch:
– Tm ra s? l?a ch?n tin thin c?a nh v?n.
– Tm xem nh v?n ??nh h??ng t?i ci g.
Khi kh?o st Baudelaire, Sartre tm s? l?a ch?n tin thin c?a Baudelaire v khi ??c Ng??i xa l? (L’tranger), Sartre tm s? h??ng t?i con ng??i phi l c?a Camus.
Phn tm hi?n sinh Baudelaire
Trong cu?n Baudelaire, in n?m 1947, Sartre ? phn tm hi?n sinh Baudelaire. Baudelaire, t? tr??c ??n b?y gi?, th??ng ???c coi l m?t th?n t??ng, l khun m?u ?i?n hnh c?a con ng??i b? s? ph?n h?t h?i, g?p ton chuy?n r?i ro b?t h?nh, do s? m?nh ?em l?i.
Sartre ch?ng minh r?ng ci s? m?nh ? l do Baudelaire t? do l?a ch?n v t? khu?ch tr??ng ln. Ni khc ?i, cu?c ??i v nh?ng kh? ?au c?a Baudelaire l do Baudelaire lm nn, ch? khng ph?i do s? m?nh an bi.
Sartre th??ng ni ng khng chuyn v? th?, v v?y ?y khng ph?i l tc ph?m ph bnh th? Baudelaire, m c ch? ?ch tm l?i con ng??i Baudelaire qua nh?ng ?i?u nh th? vi?t ra, qua thi ?? v t?t c? nh?ng ph?n ?ng m Sartre thu l??m ???c trong qu trnh tm ki?m v? con ng??i ny, t? lc cn nh? ??n cu?i ??i.
Tc ph?m b?c c?u gi?a tri?t h?c v ph bnh v?n h?c. Sartre t?o d?ng l?i chn dung Baudelaire b?ng cch ?i t? s? c?u thnh n?i tm c?a nh th?, m?t n?i tm tan nt t? nh?, t? bi k?ch gia ?nh: cha ch?t lc 6 tu?i, s?ng trong tnh yu th?n thnh gi?a hai m? con, coi m? l th?n t??ng v l s? h?u c?a mnh, r?i m? ?i l?y ch?ng, lc 7 tu?i, m? b? con vo n?i tr. V?t r?n cu?c ??i Baudelaire b?t ??u t? ?y. ?n t??ng b? ru?ng b? t?o nn kh?i c ??n khng hn g?n ???c.
Sau khi m? ?i l?y ch?ng, Baudelaire ni: Khi ng??i ta c con trai nh? ti, ng??i ta khng ?i l?y ch?ng. Sartre vi?t:
S? n?i gi?n v b? ru?ng b? pha tr?n v?i c?m gic su s?c b? tru?t quy?n. Khi ngh? ??n th?i k? ny, Baudelaire vi?t trong L?t tr?n tri tim ti [Mon coeur mis nu]: C?m gic c ??n ngay t? tu?i th?. D c gia ?nh, v nh?t l ? gi?a b?n b, v?n c?m th?y m?t ??nh m?nh c ??n mun th?a. Baudelaire ? ngh? t?i s? c ??n ny nh? m?t ??nh m?nh. ?i?u ? c ngh?a r?ng anh khng ch? gnh ch?u n m?t cch th? ??ng b?ng cch mong ??c n ch? l nh?t th?i: ng??c l?i anh cn ph?n n? xng vo n, t? nh?t mnh trong ?, b?i v ng??i ta k?t n anh ? trong ?, anh mu?n hnh ph?t ny tr? thnh v?nh vi?n. ? ?y, chng ta ? ??ng ??n s? l?a ch?n tin thin c?a Baudelaire cho chnh mnh, ? kh? ??c tuy?t ??i ny m t? ?, m?i chng ta quy?t ??nh trong m?t tnh th? ring, ci g s? ??n v ci g ?ang ??n. B? b? r?i, b? ?u?i ?i, Baudelaire ? mu?n chi?m l?i ci c ??n ny cho ring mnh. Anh ? ??m nh?n n?i c ??n c?a anh, nh? n ??n t? mnh, ch? khng ph?i mnh ch?u ??ng n. Anh ? c?m th?y anh l m?t k? khc, nh? s? pht gic ??t ng?t s? hi?n h?u c nhn anh, m cng lc anh ? xc ??nh v chi?m l?i ci tha tnh cho mnh, trong nh?c nh, on h?n v kiu hnh. T? nay tr? ?i, v?i m?t n?i kch ??ng b? v?p ng, b? tn ph, anh t? lm m?t ng??i khc, m?t ng??i khc m? anh m tr??c ?y v?i anh l m?t, b ? ru?ng b? anh, anh t? lm m?t ng??i khc, khc v?i ?m b?n b v t? v th l? c?a anh; anh t? c?m th?y v mu?n t? c?m th?y mnh l ??c nh?t, c ??n cho t?i t?n cng khoi l?c, t?i ?? kinh hong[14].
B?i v cha m? b? ti, b?i v b?n b b?t n?t ti, cho nn ti ph?i thnh ng??i khc, m?t ng??i khc h?n t?t c? cc ng??i ? lm ti ?au kh?. Cc ng??i c th? hnh h? da th?t ti, nh?ng khng hnh h? ???c tha nhn ti (mon altrit, t?c l ti ? trong k? khc). Sartre cho r?ng trong s? xc nh?n ny, c c? yu sch l?n thch ??. M?t k? khc: khng th? xm ph?m ???c, b?i v Baudelaire l m?t k? khc, v nh? v?y l g?n nh? ? tr? th xong[15].
L?y C ??n lm ??nh m?nh, Baudelaire t? coi mnh khc v?i m?i ng??i, mnh l m?t Ng??i khc (L’Autre). Baudelaire l k? ??ng ngoi mnh, nhn vo trong mnh nh? m?t ng??i khc, Sartre vi?t:
Baudelaire ci xu?ng chnh mnh, mu?n treo hnh ?nh mnh trn con sng xm ?ang th?m l?ng tri, rnh nh?ng kht v?ng v nh?ng ph?n n? c?a mnh ?? ch?p b?t ci n?n su th?m, l b?n ch?t c?a chnh mnh. B?i ch? tm khng ng?ng ngh? ?y ??i v?i tnh kh c?a mnh, m anh tr? nn Charles Baudelaire c?a chng ta. Thi ?? tin thin ? anh l thi ?? c?a m?t ng??i ci xu?ng. Ci xu?ng chnh mnh nh? Narcisse[16]. ? anh, khng c ci th?c t?c th?i no m khng b? ci nhn s?c nh?n ?m th?ng.[17]
M?y trang sau, Sartre vi?t: Baudelaire l ng??i ? ch?n nhn mnh nh? m?t ng??i khc. Cu?c ??i ng l l?ch s? s? th?t b?i ny.[18]
V ?y l chn dung Baudelaire, d??i ngi bt c?a Sartre:
Baudelaire: ng??i t? c?m th?y mnh l v?c th?m. Kiu hnh, phi?n mu?n, chong vng: anh t? th?y t? trong ?y lng, mnh l k?, khng ai so snh ???c, khng ai thng c?m ???c, khng ai t?o ra, phi l, v d?ng, b? b? r?i trong ni?m c ??n tuy?t ??i, mnh ch?u m?t gnh n?ng ring mnh, b? k?t n ph?i bi?n h? m?t mnh s? hi?n h?u c?a chnh mnh, khng ng?ng t? thot, anh l??t ra ngoi t?m tay c?a anh, tr?n vo s? ng?m nhn v cng lc, nm ra ngoi anh, b?ng m?t cu?c r??t b?t v t?n, m?t ci v?c khng ?y, khng c thnh trong, khng bng t?i, m?t s? b m?t sng t?, khng l??ng tr??c ???c v hon ton quen thu?c. Nh?ng, anh v?n b?t h?nh, hnh ?nh c?a anh v?n thot kh?i anh. Anh ?i tm hnh ph?n chi?u [le reflet] c?a m?t Charles Baudelaire no ?, con b t??ng Aupich, nh th? n? n?n, nhn tnh c?a con m?i ?en Duval: ci nhn c?a anh ? g?p thn ph?n con ng??i. S? t? do ny, s? v c? ny, s? b? r?i ny lm cho anh s? hi, c?ng chnh l s? ph?n c?a m?i ng??i, khng ring anh. Lm sao ta bi?t t? s?? T? th?y? B?n ch?t c? ??nh v l? k? ny m anh tm ki?m, ch? c th? hi?n ra d??i m?t ng??i khc.[19]
Sartre k?t lu?n: S? l?a ch?n t? do c?a con ng??i cho chnh mnh, ??ng ho tuy?t ??i v?i ci m ng??i ta g?i l ??nh m?nh[20].
S? k? l? ? ?y l Sartre c?ng cng hon c?nh v?i Baudelaire: b? m?t s?m, m? b? ?i l?y ch?ng, g?i con vo n?i tr. C l? v v?y m Sartre ? hi?u Baudelaire m?t cch su s?c, vi?t nh?ng dng tuy?t bt v? Baudelaire. Nh?ng Sartre c m?t l?a ch?n tin thin khc h?n Baudelaire v? cu?c ??i mnh v c? hai thin ti ny ??u tr? thnh v? nhn c?a n??c Php.
Cng ?i t? ??i t? tc gi? ?? xc ??nh con ng??i, nh?ng cch vi?t c?a Sartre ? xa l?m ??i v?i l?i ph bnh ti?u s? th? k? XIX, ng ??t c?t li c?a v?n ??: m? x? Baudelaire nh? m?t hi?n t??ng, m?t hi?n t??ng v?n h?c trong con ng??i, ???c phanh phui tr?n tr?i t? th? xc ??n tm h?n.
Th?c t?i t??ng t??ng
Ph bnh c?a Sartre ??t trn n?n mng tri?t h?c hi?n sinh v hi?n di?n d??i nhi?u d?ng th?c. Trong t?p tri?t lu?n Th?c t?i t??ng t??ng (L’imaginaire) in n?m 1940, Sartre phn tch c t??ng t??ng v tm h? qu? c?a n l th?c t?i t??ng t??ng. Tc ph?m tr? l?i nh?ng cu h?i: Hnh ?nh l g? Lm sao t?o ???c m?t hnh ?nh? gip ta hi?u r th? gi?i t??ng t??ng, n?n t?ng c?a v?n ch??ng ngh? thu?t.
Sartre dng hi?n t??ng lu?n ?? phn tch Tr t??ng t??ng (L’imagination) d?n ??n Th?c t?i t??ng t??ng ni chung, gip ta gi?i m m?t s? cu h?i n?n t?ng c?a v?n ch??ng ngh? thu?t, ni ring: Th? no l m?t hnh ?nh (image)? Lm sao ?? c m?t hnh ?nh? Khi ni: Ti c hnh ?nh Pierre [trong ??u], c ngh?a l c ti ? tr?i qua bao nhiu giai ?o?n? Tm l?i, khi ni: Ti c hnh ?nh Pierre, th ch?c ch?n Pierre l ??i t??ng trong th?c hi?n t?i c?a ti. M?t khi th?c ny ch?a thay ??i, ti c th? t? ???c m?t kha c?nh c?a Pierre ?ang hi?n ra trong c (v d?: Pierre ??ng hay ng?i, Pierre ? Paris hay Berlin…) nh?ng ti khng t? ???c hnh ?nh ny ?ng nh? n hi?n ra. Ni cch khc: Ti th?y Pierre hi?n ra trong c, nh?ng mu?n m t? Pierre nh? th? no th ti ch?u. ?? xc ??nh r ??c tnh c?a hnh ?nh, ti ph?i v?n d?ng ??n m?t hnh ??ng m?i c?a th?c: t?c l ti ph?i suy ngh?. C ngh?a l ti ph?i b? Pierre sang m?t bn ?? h??ng v? ci cch m Pierre hi?n ra trong c. ??ng tc suy ngh? ny gip ti xc ??nh: Ti c m?t hnh ?nh. V?y ??ng th?c suy ngh? c?p cho ta ci b?n ch?t c?a hnh ?nh.
Sartre ch?ng minh hnh ?nh c b?n ??c tnh:
1- Hnh ?nh l m?t th?c.
2- Hnh ?nh l m?t hi?n t??ng g?n nh? quan st (quasi-observation).
3- th?c hnh ?nh coi ??i t??ng c?a n nh? m?t v th? (un nant).
4- Tnh t? nhin b?t pht (la spontanit) c?a hnh ?nh.
Trong b?n ??c tnh ?y, v? ?i?m th? ba: th?c hnh ?nh coi ??i t??ng c?a n nh? m?t v th?, Sartre mu?n ni: V?t th? n?m trong hnh ?nh l m?t v?t th? ? v??t qua ??i t??ng c?a n, ni m?t cch tri?t h?c l ? th?ng hoa (transcendant), ngh?a l ? v??t trn ??i t??ng c trong th?c t?, ?? tr? thnh phi th?c (irrel), thnh v th?, thnh m?t v?t th? t??ng t??ng (objet imaginaire)[21]. Qua xc ??nh ny, Sartre ? ch? ra ngu?n c?i c?a sng tc.
B?i v v?t th? n?m trong hnh ?nh khng cng da th?t (t?c l ch?t c?u thnh) v?i ??i t??ng c?a n: hnh ?nh c?a ci gh?, ci bn, hay Pierre, trong ??u ti, l v th? (nant) n khng cng th? da th?t c?u thnh ci gh?, ci bn v Pierre, trong th?c t?. Hnh dung m?t v? n m?ng, ti th?y con dao c?m ph?p, ti th?y mu ch?y, ti th?y n?n nhn ?? xu?ng… Nh?ng ti khng th?y nh?ng hnh ?nh ny ngoi mu?n c?a ti, m th?y chng t? nhin b?t pht, b?i v ti ? suy ngh? t? tr??c r?i.
V?t th? hnh ?nh trong ??u ti l phi th?c, n hi?n ra trong ??u, nh?ng ti khng n?m b?t ???c, khng ??i ch? n ???c, tr? phi ti lm m?t cch phi th?c, ngh?a l khng dng ??n chn tay th?t, m dng th? n?m ??m ma, n?n cho ci bn ny, ci m?t ny nh?ng c ??m phi th?c. Tm l?i, mu?n tc ??ng trn nh?ng v?t th? phi th?c ny, ti ph?i nh? ho nhn cch: ph?i phi th?c ho ti. Nh?ng l?i ch?ng c hnh ?nh no ?i ti ph?i ra tay, ?ng x? nh? v?y. Chng khng n?ng, khng nh?, ch?ng v?i v, ch?ng b bu?c: chng c? ra ?, chng ??i. Cu?c ??i y?u ?u?i m ti b?m vo chng, l do ti, t? nhin b?t pht trong ti. N?u ti quay m?t ?i, chng tan r, t?n di?t. Hnh ?nh khc v?i nh?n th?c (perception), nh?n th?c l bi?t t? t?, t?ng b??c m?t, cn hnh ?nh l bi?t t?c th.
Hnh ?nh, v?t th? th? ??ng, s?ng nh? ta gi? n m?t cch nhn t?o trong ??u, b?t k? lc no n c?ng c th? ch?t, v n c?ng khng th? tho? mn ???c kht v?ng c?a ta: khi ti ?i, ti khng th? ?n ???c c? khoai, bt c?m trong ??u. Khi ti nh? ng??i yu, ti khng th? m ???c hnh ?nh ng??i yu trong ??u cho tho? ch, tuy v?y n c?ng khng hon ton v ch: T?o ra m?t hnh ?nh, t?c l m?t v?t th? phi th?c, l ?? ?nh l?a ci kht v?ng trong ch?c lt, nh?ng l?i lm cho chng tr?m tr?ng h?n, ?in d?i h?n, t?a nh? kht m u?ng n??c bi?n[22].
S? phn tch c?a Sartre, p d?ng vo v?n ch??ng d?n ta ??n hai nh?n th?c khc bi?t:
1- Trong mn n m?ng v?a ???c hnh dung lm th d? ? trn, ??i t??ng l m?t v th?: Ho?t c?nh x?y ra trong ??u ti l v th?, nh?ng n x?y ra b?i ti ? suy ngh? t? tr??c: v v?y, th?c t?i trong ti?u thuy?t l m?t v th?.
2- Vi?t, khng th? tho? mn ???c kht v?ng trong ??u m ch? kch thch cho ci kht v?ng ? l?n thm.
Hai ?i?m trn ?y chnh l n?n t?ng c?a h? c?u, c?a ti?u thuy?t, c?a sng tc. ?? tr? l?i cu h?i: Vi?t l g? Theo Sartre, cu tr? l?i: Vi?t l ph?n ?nh ?ng th?c t?i ? x?y ra m ta th??ng dng, nn ???c thay b?ng: Vi?t l ph?n ?nh th?c t?i ? th?ng hoa, ? v??t trn th?c t?, ? tr? thnh v th?, trong m?t th?c t?i t??ng t??ng, ?? g?i ci kht v?ng m tc gi? c trong ??u cho ??c gi?. T?t c? nh?ng v?n ?? ny s? ???c Sartre phn tch b?n th? h?c trong cu?n V?n ch??ng l g?.
Th?y Khu
(Cn ti?p)
K? 1: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-1/
K? 2: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-2/
K? 3: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-3/
K? 4: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-4/
K? 5: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-5/
K? 6: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-6/
K? 7: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-7/
K? 8: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-8/
K? 9: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-9/
K? 10: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-10/
K? 11: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-11/
K? 12: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-12/
K? 13: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-13/
K? 14: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-14/
K? 15: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-15/
K? 16: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-16/
K? 17: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-17/
K? 18: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-18/
K? 19: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-19/
K? 20: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/ph-bnh-van-hoc-the-ky-xx-ky-20/
[1] L’existentialisme est un humanisme, nxb Folio Essais, t. 25.
[2] L’existentialisme est un humanisme, t. 26.
[3] L’existentialisme est un humanisme, t. 26-27.
[4] L’existentialisme est un humanisme, t. 28-29.
[5] L’existentialisme est un humanisme, t. 30, 31.
[6] L’existentialisme est un humanisme, t. 32.
[7] L’existentialisme est un humanisme, t. 39.
[8] L’tre et le nant, Gallimard, 1943, ti b?n ch?p l?i 1988, t. 86-88.
[9] L’tre et le nant, t. 16-23.
[10] L’tre et le nant, t. 630.
[11] L’tre et le nant, t. 630.
[12] L’tre le nant, t. 628.
[13] Situations I, Gallimard, 1947, Folio Essais, 1993, t. 29-32.
[14] Baudelaire, Gallimard, 1947, Folio Essais, 1996, t. 19-20.
[15] Baudelaire, t. 22.
[16] Nhn v?t trong huy?n tho?i Hy L?p, m?t chng trai r?t ??p, nhn v yu bng mnh ph?n chi?u d??i n??c. Ch?t v khng th? n?m ???c hnh ?nh tuy?t v?i m anh m m?n. N?i anh ch?t, m?c ln m?t ?o hoa mang tn anh.
[17] Baudelaire, t. 23.
[18] Baudelaire, t. 28.
[19] Baudelaire, t. 40-41.
[20] Baudelaire, t. 179.
[21] L’imaginaire, Folio Essais, 1983, t. 15- 39.
[22] L’imaginaire, t. 240-243.