Phạm Xuân Nguyên
Ông Nguyễn Văn Trung (1930 – 2022) là một nhà nghiên cứu văn-triết nổi tiếng ở miền Nam trước 1975. Sách ông viết nhiều, cả khi ở trong nước cũng như khi ra định cư ở nước ngoài, trong đó có hai bộ "Nhận định", "Lược khảo văn học" và hai cuốn "Ca tụng thân xác", "Ngôn ngữ và thân xác" tôi đọc thích và đã giúp ích cho tôi trong việc phê bình nghiên cứu văn học.
Ông có hai cuốn sách nhan đề: "Trường hợp Phạm Quỳnh" (1974) và "Chủ đích Nam Phong" (1975). Tôi cãi ông là từ hai cuốn này. Số là năm 1992, nhân 75 năm Nam Phong và 100 năm sinh Phạm Quỳnh, giáo sư Nguyễn Huệ Chi khi đó là Trưởng phòng Văn học Cổ cận Việt Nam tại Viện Văn học đã chuẩn bị một cuộc hội thảo do Phòng chủ trì về tờ tạp chí này và ông chủ bút của nó. Anh Huệ Chi đặt tôi viết bài điểm lại sự đánh giá từ trước đến nay về Phạm Quỳnh. Cuộc hội thảo đó đến phút chót đã không được diễn ra.
Năm 2017, khi Nam Phong tròn 100 tuổi ra đời và Phạm Quỳnh đã thành 125 năm sinh, nhà sử học Dương Trung Quốc lấy danh nghĩa Hội Nghiên cứu Sử học VN đã tổ chức một cuộc kỷ niệm toạ đàm nhỏ tại một căn phòng nhỏ của Thư viện Quốc gia Hà Nội. Anh Quốc mời tôi tham dự. Tôi đã phát biểu ý kiến bằng bài viết từ 25 năm trước (có bổ sung, cập nhật).
Trong bài viết của mình, như tên gọi của nó "Phạm Quỳnh trên dòng dư luận", tôi đã lược khảo lại các ý kiến đánh giá (phần chính là phê phán nặng nề) của các nhà nghiên cứu trước nay về ông chủ bút Nam Phong. Trong đó có Nguyễn Văn Trung. Đây là đoạn tôi cãi lại ông:
"Một nhà nghiên cứu và giảng dạy văn học ở miền Nam trước đây, ông Nguyễn Văn Trung, đã cho ra hai cuốn sách liên tiếp: “Chủ đích Nam Phong” và “Trường hợp Phạm Quỳnh” nhằm một mục đích rõ ràng là “chứng minh sự thống nhất về quan điểm, chủ đích chính trị với toàn bộ những bài biên khảo, dịch thuật văn học của Phạm Quỳnh nhằm bác bỏ những luận điệu vẫn còn thông dụng tách con người chính trị và con người văn học ở nơi Phạm Quỳnh và nếu không chấp nhận lập trường chính trị thì vẫn có thể chấp nhận công trình văn học” . Ông tuyên bố chỉ lấy Nam Phong – Phạm Quỳnh làm một trường hợp để từ đó đặt ra vấn đề căn bản và bao quát là vấn đề giải thực tinh thần (décolonisation mentale) trong khoa học nhân văn nói chung, trong văn học nói riêng, bởi vì “Vấn đề quan điểm trong khoa học nhân văn, xét trong hoàn cảnh một nước cựu thuộc địa, hay vẫn còn là thuộc địa, mật thiết liên hệ đến vấn đề thống trị văn hóa và hậu quả của nó là một tình trạng nô lệ tinh thần đưa đến một tinh thần nô lệ đặc biệt trầm trọng trong giới trí thức bản xứ” (Sđd, tr.7). Theo định hướng như thế, Nguyễn Văn Trung trong hai tập biên khảo của mình đã tập trung giải quyết bốn vấn đề chính:
– Nam Phong là tạp chí chính trị về văn học. “Nguồn gốc xuất xứ của Nam Phong: Bộ tuyên truyền Pháp quốc hải ngoại; kẻ chủ trương: Toàn quyền Đông dương và phòng nhì phủ Toàn quyền; Chủ đích: Thực hiện một chính sách thực dân bằng sách báo nhằm tranh thủ giới trí thức chấp nhận chế độ bảo hộ bằng những chiêu bài bịp bợm” (Sđd, tr.280-281).
– Không thể tách con người chính trị ra khỏi con người văn học ở Phạm Quỳnh. “Nói cách khác, phải phê phán ý nghĩa giá trị công trình biên khảo của Phạm Quỳnh trên cơ sở sự thống nhất giữa chủ đích chính trị và nội dung văn học. Nếu phải kết án Phạm Quỳnh thì… kết án Phạm Quỳnh thời làm báo vì lúc đó Phạm Quỳnh có khả năng mê hoặc, lừa bịp một số người, và sở dĩ mê hoặc, lừa bịp được là vì Phạm Quỳnh làm chính trị bằng văn hóa núp dưới danh nghĩa một người viết báo, nhà trí thức, nhưng thực ra là một cán bộ chiến tranh chính trị của phòng nhì phủ Toàn quyền” (Sđd, tr.288).
– Không thể tìm hiểu Phạm Quỳnh theo quan điểm Phạm Quỳnh bởi vì Phạm Quỳnh có thái độ ngụy tín (attitude de mauvaise foi) thành thực tin mình yêu nước, cứu nước bằng cách làm tay sai cho Pháp. “Không kể thái độ ngụy tín, Phạm Quỳnh còn thái độ tự cao, tự kiêu, khinh bỉ mọi người! Đó là điểm người đương thời không khoan dung với Phạm Quỳnh như với Nguyễn Văn Vĩnh” (Sđd, tr.292).
– Có thể về khách quan Nam Phong và Phạm Quỳnh vẫn có công đối với văn học chăng, dù thực sự Nam Phong là công cụ chính trị về văn hóa của Pháp và Phạm Quỳnh là tay sai văn hoá của thực dân? Muốn biết thì phải có một công trình khảo sát khoa học về tờ tạp chí này và người chủ bút của nó để xem nó có tội hay là khả dĩ có để lại một số thành quả tích cực nào đó. “Trong trường hợp thứ hai, thái độ của chúng ta là phải tiếp thu những thành quả đó như những thành quả ngoài ý muốn của thực dân và do đó không thể đề cao Nam Phong vì đề cao là vô tình nói theo luận điệu thực dân, vì chỉ thực dân mới đề cao những công trình thuộc địa của họ” (Sdd, tr.294, nhấn mạnh của tôi – P.X.N).
Hai tập sách của Nguyễn Văn Trung được viết ra vào thời điểm đấu tranh cho sự hòa hợp, hòa giải dân tộc theo tinh thần Hiệp định Paris về Việt Nam (1973). Dễ hiểu là chúng đã được viết với một tính khuynh hướng xác định về chính trị và tư tưởng. Cho nên mặc dù đây là những chuyên luận đầu tiên nghiên cứu về Nam Phong và Phạm Quỳnh nhưng chưa thực sự đi sâu nghiên cứu đối tượng như nó cần phải được nghiên cứu. Nói cách khác Nguyễn Văn Trung, như chính ông đã tuyên bố, chỉ lấy Nam Phong – Phạm Quỳnh làm một trường hợp, một cái cớ để bàn về một vấn đề phương pháp luận lớn rộng hơn. Vô tình ông đã rơi vào lối diễn dịch máy móc, khiến cho đọc xong hai tập sách thấy có những phần khả thủ, nhưng không tránh khỏi cảm giác bị gò ép, khiên cưỡng. Mà đã như thế thì cái việc giải thực tinh thần mà ông chủ trương là rất cần thiết quan trọng sẽ bị hạn chế kết quả, nếu như không nói là sẽ bị rơi vào một cực đoan khác khi tránh cực đoan này. Ông viết: “Bối cảnh lịch sử của văn học Việt Nam thời Pháp thuộc là một trận tuyến tranh đấu chính trị trên bình diện văn hóa giữa ta và địch” – đúng. “Vậy phải tìm hiểu đường lối mỗi phe, mỗi giai đoạn và nhất là vạch mặt những thủ đoạn dành dật công cụ; tranh thủ chính nghĩa của đối phương về phía mình để biến chúng thành những chiêu bài lừa bịp” (nhấn mạnh của Nguyễn Văn Trung) – đúng. “Do đó điều quan trọng cốt yếu không phải là nói gì nhưng là ai nói và nhằm mục đích gì” – điều này thì không đúng hẳn. Ở đây Nguyễn Văn Trung gặp lại Đặng Thai Mai ở phép suy ba đoạn đã nói trên. Phạm Quỳnh là ai, viết báo làm văn vì mục đích gì thì từ trước đến nay mọi người đã khá thống nhất hiểu rõ, nhưng để đánh giá Phạm Quỳnh mà chỉ dừng lại đó thôi, không tìm hiểu những bài văn, bài báo của ông ta nội dung thế nào, trình bày ra sao, tiến bộ khoa học hay lạc hậu bảo thủ, thậm chí dựa vào hai cái trước để quy kết suy ra cái sau, thì thật chưa phải là biện chứng mác xít."
Nguyễn Văn trung "gặp" Đặng Thai Mai trong sự đánh giá Phạm Quỳnh như thế nào, đây là đoạn tôi đã dẫn về Đặng Thai Mai:
" Nhưng ý kiến của Đặng Thai Mai đánh giá về Phạm Quỳnh tập trung nhất là ở bài khái luận trong sách "Văn thơ cách mạng Việt Nam đầu thế kỷ XX (1900-1925)" do ông biên soạn. Phải nói ngay rằng bài đó là một công trình nghiên cứu công phu kỹ lưỡng, có nhiều giá trị, về diễn tiến chính trị – tư tưởng – văn hoá, văn học của cả giai đoạn lịch sử giao thời đầu thế kỷ rất quan trọng đối với nền văn học Việt Nam hiện đại. Các hiện tượng văn học giai đoạn này đều được khảo sát và xét đoán trong hệ thống “đặc điểm và quá trình phát triển của văn thơ cách mạng” Việt Nam hồi đó. Phạm Quỳnh và Nam Phong được bàn đến trong chương VI của bài khái luận là chương nói về Văn học Việt nam theo đường lối của chủ nghĩa thực dân. Phân tích sự chuyển hướng đường lối văn hoá của đế quốc thống trị khi cho Phạm Quỳnh “phất phẩy cái quạt Nam Phong”, Đặng Thai Mai viết: “Tờ tạp chí hàng tháng này là một công cụ hết sức tốt của chủ nghĩa thực dân trong mười mấy năm ròng rã. <…>. Mácti, tên trùm mật thám Đông Dương hồi đó, đã trao đủ bửu bối cho Phạm Quỳnh. Cửa hàng sẵn có cả một bảng kê thức ăn khá đầy đủ. Tên đầu bếp chỉ cần áng theo đó mà xào nấu những đĩa tạp-pí-lù để cung cấp cho bạn hàng” . Nhận thức một cách dứt khoát rằng “lập trường tư tưởng của Phạm Quỳnh như vậy, thì ý kiến của y nhất định cũng chỉ có thể là nguy hại cho tinh thần” (Tôi nhấn mạnh – PXN), Đặng Thai Mai nêu lên nhận định tổng quát về Phạm Quỳnh như sau: “Ông chủ bút Nam Phong, nói cho cùng, chỉ là một ông tham biện của tòa Liêm phóng, đủ tư cách để chiếu theo mặt hàng mà quảng cáo cho chính sách thực dân, và truyền bá phần lạc hậu nhất (kể cả chính kiến của Charles Maurass!) trong tư tưởng nước Pháp. Phạm Quỳnh không phải là người ngu độn. Phạm Quỳnh có thể nói là một người trí thức “thông minh” – nhưng y đã chọn một chỗ đứng trong dơ bẩn. Do đó mà những tư tưởng của y cũng không thể sạch sẽ. Phạm Quỳnh đã đọc khá nhiều sách, đã viết về rất nhiều vấn đề. Nhưng y chưa hề nghiên cứu về một vấn đề gì. Và về mọi mặt, chỗ “độc đáo” của y là điểm lạc hậu của bọn học giả phản động Pháp! Cảm tưởng cuối cùng của người đọc Nam Phong, nếu họ chịu khó suy nghĩ, thì Phạm Quỳnh là một người đã đọc khá nhiều sách và đã đem học thức ra bán rẻ cho bọn thống trị; là một nhà “học giả” có đủ chữ Hán và tiếng Việt để bịp người Tây; và cũng có đủ chữ Tây để lòe người “An Nam” (Sđd, tr.124 -124).
Khi viết bài này cũng như cả bây giờ khi ông vừa qua đời tại Canada (19/10/2022) tôi chưa bao giờ được gặp mặt nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Trung. Nhưng tôi đã học được nhiều điều trong các sách của ông. Ngay hôm nay tôi đã nhắc tới ông trong một bình luận trên FaceBook khi đọc thấy ý kiến của nhà thơ Hoàng Hưng về chữ "thức nhận": "Tôi lần đầu tiên đọc thấy hai chữ "thức nhận" trong một cuốn sách của nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Trung (R.I.P. ông). Ông phân biệt "thức nhận" và "nhận thức". "Nhận thức" chỉ quá trình, "thức nhận" là kết quả của quá trình đó. Tôi còn nhớ ông chua tiếng Pháp chữ "thức nhận" là "pris de conscience".
Việc tôi cãi ông là một thái độ học thuật. Ông không biết được việc này vì bài viết của tôi từ 1992 thì mãi đến 2017 mới đăng ở một tạp chí địa phương ("Văn hoá Nghệ An"). Nhưng tôi chắc nếu đọc được hay biết được ông hẳn sẽ vui vì có người trẻ cãi lại các "nhận định" của mình. Và biết đâu ông sẽ trao đổi lại.
Còn tôi hôm nay nhắc lại việc này, dẫn lại đoạn viết này, đó là cách tưởng nhớ của một kẻ hậu bối với bậc tiền bối trên hành trình truy cầu lịch sử và sự thật.
Tưởng nhớ và biết ơn.
P.X.N
