Hồ sơ biên bản so sánh – bài 19: Lê Vĩnh Tài & những trò diễn của thơ

Inrasara

 

Có nhà thơ làm thơ mà không cần suy nghĩ về thơ, không có bất kì quan niệm nào dù mơ hồ nhất về thơ, không cần biết thơ là gì, tại sao làm thơ, thơ viết cho ai, vân vân. Họ làm thơ, thế thôi.

Có nhà thơ nói, bàn về thơ và nghề thơ. Bằng nhiều hình thức khác nhau. Khi có cơ hội, điều kiện. Qua các bài, tập sách lí luận – phê bình hoặc qua phát biểu cảm tưởng hay trả lời phỏng vấn, qua phát động một trào lưu, một trường phái hay chỉ rải rác qua thư từ, bằng công trình hàn lâm hay dẫu ngẫu hứng bình một bài thơ hay, bằng văn xuôi hay chỉ gửi ý tưởng mình trên đôi cánh thi ca.

Xưa thế, nay cũng vậy. Đông hay Tây. Các nhà thơ này đều từng một/ nhiều lần nỗ lực nói lên quan điểm về nghề, phương pháp sáng tác cũng như hệ mĩ học của mình. Nhất là nhà thơ Tây phương, các nhà thơ chuyên nghiệp. Từ Thomas Stearns Eliot đến Octavio Paz, từ Guillaume Apollinaire đến Jorge Louis L. Borges, từ Yves Bonnefoy đến Dana Gioia… Đôi khi thành tựu về “nói” của họ còn xuất sắc hơn, đồ sộ hơn sáng tác của họ nữa.

Việt Nam đâu là đứng ngoài, nhất là từ Thơ Mới. Chế Lan Viên, Xuân Diệu, Thanh Tâm Tuyền… là các khuôn mặt nổi bật. Thời gian gần đây: Vũ Quần Phương, Trần Mạnh Hảo, Trúc Thông, Khế Iêm, Đỗ Minh Tuấn… mỗi người mỗi vẻ, tuỳ cá tính, mức độ quan tâm ít/ nhiều, cũng đã góp vào thơ Việt hiện đại tiếng nói khác nhau.

Bằng văn xuôi như: lí luận, phê bình, hay chỉ là cảm nhận về một bài/ tập thơ.

Cả bằng thơ.

Gán cho thi sĩ một cái nghĩa có: “Là thi sĩ nghĩa là ru với gió/ Mơ theo trăng và vơ vẩn cùng mây” (Xuân Diệu); phát ngôn mang tính đại diện cho cả tập thể có: “Lũ chúng ta lạc loài dăm bảy đứa/ Bị quê hương ruồng bỏ, giống nòi khinh” (Vũ Hoàng Chương), hay tuyên bố riêng cho cá nhân mình cũng có: “Tôi là con chim đến từ núi lạ/ Ngứa cổ hát chơi” (Xuân Diệu). Nhà thơ đòi hỏi tinh thần phản kháng ở thơ (Trần Tiến Dũng)(1), hay muốn thi sĩ phải biết xô ngôn từ thơ vào cuộc chiến: “Dùng cán bút làm đòn xoay chế độ/ Mỗi vần thơ bom đạn phá cường quyền” (Sóng Hồng), thậm chí đẩy chính nhà thơ vào cuộc bạo động đổ máu: “Nhà thơ cũng phải biết xung phong” (Hồ Chí Minh).

Bàn về người làm thơ và về bản thân thơ. Về chức năng của thơ. Thơ và các yếu tố làm nên thơ hay. Đủ cả. Thế nhưng tất cả ở đó, thơ như thể đứng ngoài. Nói khác đi: thơ là một đối thể để người làm thơ bàn về.

Lê Vĩnh Tài thì khác.

Thơ là một sinh thể, đúng hơn – một Tự Thể.

Có thể đó là một cá thể hay tập thể, một nhà thơ hay một nền thơ, một tổ chức [thơ ca] hay một nạn nhân của tổ chức kia hoặc là nạn nhân chính ảo tưởng của mình, cũng có thể là một bài thơ hay một trào lưu thơ [ca] cùng bạt ngàn hành vi, dáng điệu, tính cách, tâm trạng.

Cái thế giới đầy những từ ngữ: Đất Nước, Nhân Dân, Nhiệm vụ, Ngang Tầm Thời Đại… bắt đầu làm ù tai Thơ. Thơ đứng trên sân khấu, cười khóc và cúi chào mãi cho đến khi những tiếng vỗ tay làm Thơ biến mất vào giấc mơ. Người ta đã biến mọi thứ thành tư liệu sản xuất và phương thức sản xuất thì làm gì còn con người. Không còn thần thánh, không còn tình yêu thì Thơ không biết mình sẽ diễn trên sân khấu vai gì?(2)

Không biết diễn vai gì, nhưng thơ vẫn cứ diễn. Thơ diễn thơ hú họa, thơ hưu trí, thơ báo tường, thơ thương nhớ lũy tre làng, thơ cách mạng, thơ lãng mạn hậu thời, thơ hiện thực xã hội chủ nghĩa, thơ cụ thể, thơ tục và dâm, thơ biết sợ, thơ vô sinh, thơ dựa hơi, thơ chạy sô, thơ siêu hình và siêu thực, thơ tắc tị, thơ hậu hiện đại, thơ trình diễn…

thơ cũng leo lên sân khấu => xé giấy & trình diễn

ảo giác, nhảy múa, mở nhạc… và lên cơn đấm luôn vào mặt bạn (diễn)

và lần này thơ khóc hu hu

sau đó hắn hiền, nghe nói bài thơ đang đi tu

(“Thơ 3”, Thơ hỏi thơ, NXB Thanh Niên, 2008)

Bắt đầu bằng “có một bài thơ…”, Lê Vĩnh Tài cùng thơ đi suốt 50 thơ hỏi thơ, như thể cuộc ma-ra-tông tự thức, tự tri, tự ngộ với những tinh nghịch chua chát. Ở nơi ấy, thơ, nhà thơ, nền thơ đã chịu khom lưng hay ưỡn ngực diễn trò. Trong lúc nơi xa kia:

Bài thơ nghe kể:

“người nông dân 1: cống hiến nhiều nhất

người nông dân 2: hy sinh lớn nhất

người nông dân 3: hưởng thụ ít nhất

người nông dân 4: được giúp đỡ ít nhất

người nông dân 5: đè nén thảm nhất

người nông dân 6: bị tước đoạt nặng nề nhất

người nông dân 7: cam chịu lâu nhất

người nông dân 8, (đến đây bài thơ mệt quá, xin thôi nghe nhưng không được): là người tha thứ cao cả nhất…”

nghe xong bài thơ càng stress thêm. Vì thế sau đó bài thơ cũng ít về làng chơi, mỗi lần muốn xả stress bài thơ đi mát xa đâu đó ở gần nhà, xong xoa tí dầu Con Ó xanh rồi về với vợ

(“Thơ 32”, Thơ hỏi thơ, NXB Thanh Niên, 2008))

Hay một cách khác:

đất nước là khoa Sản

mọi người đang mang thai

cơ thể đang mang thai

linh hồn đang mang thai

ôi làm thế nào chúng ta chỉ sinh ra

toàn bọ chét

nếu không

những con bọ chét đến từ đâu?

chẳng lẽ

chúng xuất hiện bất ngờ từ trên trời?

như mưa rơi?

như nước mắt?

đất nước đang mang thai

vào mỗi đêm, khi mẹ mang chúng ta vào giấc ngủ

là những bữa tiệc của lũ bọ chét

bắt đầu

sau khi uống rượu như hút máu

chúng nói về tình yêu…

Nhìn từ phía cá thể là thế, còn khi thơ là một tổ chức, hay đại diện của một tổ chức thơ, thơ biết quan tâm và sợ giùm cho bạn diễn cùng hội cùng thuyền:

Thơ muốn bạn của thơ sẽ không cho thơ ăn hai cái tát

Sau khi tặng thơ chai rượu

Thơ muốn bạn của thơ sẽ không rút điện micro

Khi thơ xin phát biểu

Thơ muốn bạn của thơ sẽ không bới móc đời tư của thơ

Lúc ấy thơ hòa cùng đám đông thơ, để được nổi tiếng hay chấp nhận tai tiếng.

Thơ mềm như dải lụa được thả cùng bong bóng lên trời, gặp phải mưa xuân mọi thứ ảm đạm như giấc mơ. Giấc mơ về một cánh đồng úa vàng như cỏ. Nhưng cánh đồng giờ đã hoá sân golf, quên mất cái thời khốn khổ…

Nhưng thật ra, thơ cần:

Thơ sẽ không

Nhún nhảy theo điệu múa của bạn

Thơ sẽ

Không cho bạn mượn linh hồn

Của thơ

Để nhảy múa trong mưa. Thơ sẽ

Không nảy lên theo dùi cui của bạn. Thơ biết

Không thể đánh bại được ngôn ngữ

Và vần điệu của giấc mơ. Vì như thế thơ

Sẽ thiếu sức sống. Cũng như thơ biết

Da thịt có thể bị bầm

Và đau nhức

Nếu nhảy múa quá mức

Nên thơ sẽ

Không hùa theo điệu múa của bạn

Lên da thịt người ta. Thơ bao giờ cũng

Xót xa. Và thơ cũng sẽ không

Ghét bạn. Thơ sẽ

Không giết bạn. Nhưng thơ sẽ không chết

Cho bạn. Thơ sẽ không thương tiếc

Bạn. Thơ sẽ không

Ở bên cạnh

Bạn. Thơ sẽ không nói theo bạn. Bởi vì

Tất cả mọi người có quyền được

Đau Đớn và Câm. Giống như quyền thế chấp tài sản để vay tiền. Vì

Thơ thiếu nợ thường xuyên

Nhưng thơ không cho ai vay cái Tên Của Thơ. Điệu

Múa của thơ không phải để hoà nhịp với bạn. Thơ

Chống lại những kiểu nhảy múa để lùa

Người dân vào chỗ sẽ không còn được nhảy múa

Bị đánh đau. Nhịp tim của thơ sẽ

Nhanh hơn

Hơi thở. Thơ vang lên như tiếng trống

Dưới ngọn cờ

Không thể là cái chết. Vì thơ biết

Trái tim của bạn, hơi thở của bạn, nụ cười của bạn

Cũng là nụ cười

Cũng là hơi thở

Cũng là… t-r-á-i + t-i-m…

Thơ biết

Bạn cũng ghét cầm cọ vẽ lên

Thịt da đàn bà

Màu sơn đỏ nhúng từ lọ máu

Qua đó thơ mang ảo tưởng như thể mình vừa gửi đi một thông điệp – thông điệp quan trọng. Quan trọng và to tát và nhếch nhác và vô bổ như “Tâm thư gửi Tổng thống Barack Obama và Chủ tịch Raúl Castro” được soạn thảo và hơn nửa ngàn nhà thơ kí tên gửi đi từ Hà Nội vào ngày 7 tháng 3 năm 2015(3). Còn hơn thế,

Thông điệp không bao giờ còn được gởi đi

Thơ chém bao nhiêu nhát dao vào gió

Rồi cố chống lại sự lãng quên

Bằng cách đánh vần từng âm tiết

Lúng liếng ngọng nghịu

Vẫn không dám mở miệng

Vì sợ bị tiện

Vỡ đôi…

Trong khi đó ở phía ngoài kia, bài thơ/ tập thơ bị cấm xuất bản, được đăng lên rồi bị gỡ xuống, được in ra để bị thu hồi, bị đốt; nhà thơ được mời uống cà-phê, được cho ăn dùi cui, bị áp tải lên xe buýt, bị đấy vào trại cải tạo.

Đó là những bài thơ chịu chung số phận với những trang web bị đánh sập. Như những xác người bị mặt đất nuốt chửng. Không dấu vết. Cái chết đã thay bằng sự mất tích. Đỡ đau đớn hơn.

Thơ hỏi thơ, thơ hỏi thở, thơ thờ ơ hay vô số bài thơ hậu hiện đại đăng trên Facebook sau này, Lê Vĩnh Tài biến thơ thành một biểu trưng. Biểu trưng thơ cho một đất nước chèn ép và gạt ra ngoài lề thơ [và nhà thơ] đích thực của một thời đại thiếu vắng thơ [và nền thơ] đích thực. Để mọi loại thơ diễn lên ngôi. Diễn, nguyên do phát sinh từ nỗi sợ sự thật – Sự Thật viết hoa và in đậm. Mà khi “những câu thơ biết sợ sự thật”, thì mọi thủ thuật uốn éo ngôn từ, mọi ẩn dụ, ám chỉ, cách tân, làm mới, vắt dòng với giễu nhại chỉ là trò diễn ma mị và lố bịch.

Chúng ta sẽ thành kẻ bất thường nếu chúng ta muốn thành người can đảm

Chúng ta phải cô đơn nếu chúng ta muốn vào một ngôi đền

Khi nhà thơ nói: chúng ta chỉ bàn về cái đẹp

Cái đẹp im lặng cô đơn

Nhưng cái đẹp như thế nào nếu người ta khiêng bạn lên xe buýt như một con vật

Và bạn phải tự đập mặt vào đế giày của người khác bốn hay năm lần

Vì người ta không thích đạp vào mặt kẻ khác

Ngại mang tiếng sẽ làm bạn giập sống mũi hay gãy răng

Bạn vẫn phải đi tìm cái đẹp

Vì cái đẹp sẽ cứu cả thế giới

Giống như cô gái nửa nhút nhát nửa vinh quang đang đi giữa cuộc tụ tập đông người

Cô gái ấy giống như Mẹ của chúng ta ngày xưa

Mẹ vừa mới mất

Nhưng Mẹ vẫn nói: cái đẹp cũng có thể là sự sợ hãi

Giống như cơn bão, nó có thể chỉ lúc lắc trên đầu chúng ta những giọt nước

Mong manh như nước mắt

Nhưng trong tinh thần chúng ta, sự gầm thét của sư tử hống trên đỉnh núi

Sự im lặng của tiếng khóc những người vợ mất chồng

Những người đàn ông đã ngã xuống trước họng đại liên của một lũ đang phát điên

Thành một Vòng Tròn Bất Tử

Đảo Gạc-Ma thêm những bóng ma

Đang nhảy múa trong chiếc khăn tang trên mái tóc xoã xuống vai người goá phụ

Đêm đêm âm u thánh ca

Chỉ nói về cái đẹp

Cái đẹp không chỉ là bức ảnh chụp bạn cầm tấm poster cắt bỏ lưỡi bò

Cái đẹp không chỉ là lúc bạn vừa uống cà phê vừa yêu nước

Cái đẹp không chỉ là những hình ảnh bạn có thể nhìn thấy

Những tấm bia ở nghĩa trang Liệt Sĩ không cần một tấm ảnh nào cả

Danh sách những người ngã xuống không cần một ánh sáng nào cả

Nó vẫn được nhìn thấy ngay cả trong bóng đêm

Bằng đốm lửa khi bạn hút thuốc

Cả khi bạn cố gắng đứng về phe nước mắt

Họ cũng không cần một phe nào cả

Họ chỉ có một quốc gia

Với những đứa con mồ côi cha

Đang đứng nhìn nghĩa trang cỏ xanh nhức mắt

Cái đẹp không phải những bài báo của các học giả

Ba hoa về điểm thi môn Lịch Sử

Lịch sử là một chiếc phong bì dính máu

Gửi cho bạn những ngày tháng cha anh giữ nước

Bi kịch đau đớn của dân tộc không phải là thứ để trang trí

Như chiếc tủ rượu câm miệng trong phòng khách nhà bạn

Cái đẹp không phải là những cái bạn đang không hài lòng

Về sự mục nát đã lan đến cả học đường, bệnh viện và nhà chùa

Không phải là sự a-dua

Cái đẹp bật máu từ số phận không thể lụi tàn của bạn

Kết tụ từ giọt máu mẹ cho

Một cuộc sống tự do

Không phải thứ tự do xin vào đồn công an tự tử

Không phải thứ tự do xin đập mặt vào đế giày

Không phải thứ tự do xin làm người có vẻ đang lương thiện

Không phải thứ tự do xin văng tục

Vào những bài thơ cách tân vô hại

Nhận mấy đồng tài trợ bố thí khi người ta giả vờ trao cho bạn cái giải

Sau khi chọc ngoáy cho bạn và bạn bè của bạn đánh nhau ngắc ngoải

Mi có giải sao tao không có giải

Lải nhải

Rồi nhân danh cái đẹp thăng hoa

Không phải thứ tự do nhân danh rối mù rồi kiểm duyệt bạn

Không phải thứ tự do nhân danh đủ thứ tuyên ngôn nhân quyền rồi mang bạn ra toà

Không phải thứ tự do nhân danh đủ thứ luật lệ rồi biến bạn thành một tên tội phạm

Không phải thứ tự do dùng bao cao su đóng kịch nên bạn phải phá thai

Bạn muốn nói bất cứ điều gì đều phải giả vờ giễu nhại

Nhưng người ta lại mắng bạn học đòi cặn bã Hậu Hiện Đại

Bạn không thể Mở Miệng và bạn phải dối trá

Nếu bạn không Ngậm Miệng bạn sẽ tá hoả

Cái đẹp muốn bạn phải lật tung tấm chăn

Đắp lên bệnh nhân

Vừa ung thư vừa da liễu

Nhìn thẳng vào những con rận

Trốn tránh trong bóng tối

Giả vờ ăn năn

Để hút máu bệnh nhân

Khốn nạn

Như những bài thơ vừa cách vừa tân múa lân của bạn

Từ đó,

Vô ích những buổi ra mắt sách, dù được quảng bá rộng rãi nhất.

Vô ích Bàn tròn Văn chương, dù mang vẻ tự do nhất.

Vô ích các cuộc hội thảo thơ Việt đương đại, dù được tổ chức rềnh rang và hao tốn nhất.

Thế nên tội nghiệp biết bao các Trại viết thơ trẻ(4) cùng Đại hội các nhà văn trẻ cứ đến hẹn lại lên…

clip_image002

(“Thơ hậu hiện đại: Các em dự Trại viết văn trẻ”)

Thơ dối lừa nhau, dối mình và dối người, kéo theo cả toa xe thơ cùng lỉnh kỉnh phụ kiện làm cuộc dối lừa khổng lồ đi về phía vô tận. Phê bình dối lừa, hội thảo dối lừa, diễn văn khai mạc và bế mạc dối lừa, tham luận và vỗ tay dối lừa, ca tụng hay phê bình và tự phê bình dối lừa. Dối lừa được đẩy lên đến đỉnh điểm, để rốt cùng khi,

Thơ muốn viết một câu thật bí ẩn

Nhưng Thơ không có sự bí ẩn nào cả

Thơ muốn viết một câu thật dễ hiểu

Nhưng Thơ không có sự dễ hiểu nào cả

Thơ hứa hẹn nửa vời

Ví như sau khi nhà máy điện hạt nhân hoạt động?

Sau khi đường cao tốc chạy rong?

Sau khi bauxite lãi ròng?

Thơ cứ chờ và hẹn…

Thơ phản ứng lại thơ.

Nguyễn Hoàng Nam đòi “quyền làm thơ dở”. Dở, để chống lại cái “hay” của truyền thống diễn kia.

Thơ buộc chối bỏ thơ: “Chúng tôi không làm thơ”, Lý Đợi tuyên bố rành rọt thế, như một cách phản ứng quá khích nhất có thể.

Ở Lê Vĩnh Tài, thơ nhập cuộc theo một cách lạ lung chưa từng có: không thơ cũng là thơ, một loại thơ hậu hiện đại kiểu mới, có hình, không hình hay toàn chữ xuất hiện cấp tập ngày qua ngày trên facebook. Với mục đích duy nhất: phơi bày mọi ngóc nhách các trò diễn ma mị và lố bịch kia.

Bởi sợ sự thật, mọi trò diễn chỉ dẫn đến thứ ảo tưởng của ảo tưởng: ảo tưởng về tự do. “Sinh ra là tự do” hời hợt đã đành, sáng tạo tự do với xuất bản hay phê bình tự do, là một ảo tưởng tự đánh lừa(5). Thơ “được quyền nghĩ những điều đã ước” (Mai Văn Phấn), nhưng thơ chưa dấn lên một bước: dám nói lên những điều đã nghĩ kia. Thơ tự bịt mắt và bó tay để hạn định mình làm ra thứ chữ nghĩa có thể được đăng, được in, để được đăng đàn diễn các loại. Tất cả dẫn đến hệ quả tệ hại mà cả nhà phê bình lẫn người đọc đang lên tiếng báo động, rằng: thơ nhàn nhạt, thơ đang bế tắc, thơ xa rời hiện thực, thơ có mặt bằng mà không có đỉnh cao, vân vân… Vẫn chỉ là những báo động diễn. Bởi cả người làm thơ lẫn cơ quan trách nhiệm đều giả vờ không nhìn ra điều thật nhất trong các điều thật: thơ đang né tránh sự thật. Thế nên, cho dù có bao nhiêu hội thảo – từ địa phương, khu vực cho đến trung ương – bày ra, vẫn là những hội thảo và luận bàn vô bổ.

Rốt cục, đâu lại vào đấy. Thơ [cùng phái sinh thơ và bao bộ môn ăn theo thơ] muôn năm vẫn là trò diễn.

Không thể khác.

Chakleng, 5-2-2016

________

(1) Hội thảo Thơ Việt Nam đương đại, những xu hướng mới tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, 19-2-2008, nhà thơ Trần Tiến Dũng phát biểu: “Tinh thần thơ ca đương đại là tinh thần phản kháng. Tôi không nói nội dung mà là tinh thần phản kháng. Nếu không có nó thì thơ không nói được gì cả”.

(2) Các bài thơ không ghi nguồn được trích từ Tienve.org.

(3) Xem http://inrasara.com/2015/04/29/inrasara-thu-gui-tong-thong-barack-obama-va-chu-tich-raul-castro-la-bai-tho-hau-hien-dai-lon/

(4) Facebook Lê Vĩnh Tài: “Thơ hậu hiện đại: Các em dự Trại viết văn trẻ”.

(5) Về “tự do”, xem Nguyễn Đức Tùng, “Đinh Thị Như Thúy: Sinh ra là tự do”, (Talawas.org, 1-8-2010); Vi Thùy Linh: “Sức sống và tín hiệu Việt Nam trong thơ tôi”, do Phạm Xuân Nguyên dẫn lại trong bài “Phê bình văn học hiện nay: cái thiếu và cái yếu”, tham luận tại buổi toạ đàm ở Viện Văn Học: “Phê bình văn học – Bản chất và đối tượng”, Hà Nội, 27-5-2004); và Nguyễn Thanh Sơn: báo Thể thao & Văn hóa, 8-2-2011.

Comments are closed.