H?i ho? s?n mài Vi?t ?ã ra ??i t? ?âu?

Nguy?n ?�nh ??ng

1. C�y s?n

S?n (?: ??c l� urushi theo ti?ng Nh?t, q? ph�t �m �tchi� theo ti?ng Quan tho?i, hay t?t theo phi�n �m H�n – Vi?t) l� t�n m?t lo?i c�y m?c ? Trung Qu?c, Tri?u Ti�n, Nh?t B?n, ?�i Loan, Vi?t Nam, Campuchia, Th�i Lan v� Mi?n ?i?n, cho nh?a ? Vi?t Nam g?i l� s?n ta. S?n n�y l� m?t h?p ch?t d?u trong nh? t??ng g?c n??c. ? gi?ng c�y s?n m?c t?i Trung Qu?c, Tri?u Ti�n, v� Nh?t B?n (Rhus verniciflua hay Rhus vernicifera) ?� l� ch?t urushiol. ? c�y s?n ?�i Loan v� s?n ta (Rhus succedanea) ?� l� laccol. C�n trong s?n chi?t t? c�y s?n Campuchia, Th�i Lan v� Mi?n ?i?n (Melanorrhoea usitata) l� thissiol. C�c ch?t n�y l� h?p ch?t c?a d?n xu?t c?a cathecol, t?c cathecol trong ?� 3 v? tr� ???c thay th? b?i chu?i hydrocarbon g?m 15 v�o 17 nguy�n t? carbon. Th�nh ph?n ch�nh x�c c?a h?p ch?t ph? thu?c v�o gi?ng s?n.

B?n ?? ph�n b? c�c gi?ng s?n ch�u �

T??ng t? nh? d?u kh� (d?u lanh, d?u h?t �c ch�, d?u h?t thu?c phi?n, v.v.), s?n kh� kh�ng ph?i do bay h?i m� do b? cao ph�n t? h�a (polymerization) khi k?t h?p v?i oxy. ??i v?i s?n, ?�y l� m?t quy tr�nh oxy h�a kh�ng ??ng nh?t (heterogeneous oxidation), t?o th�nh chu?i cao ph�n t?, l�m n�n m�ng phim r?n ch?c. H? s? h?p thu ph?n ?ng t?ng v?t t? 0, khi ?? ?m t??ng ??i v??t 45%, v� b�o h�a ? gi� tr? c?c ??i v�o kho?ng 7.5 � 10?6 t?i ?? ?m t??ng ??i 90%. Ch�nh v� th? s?n ch? kh� trong m�i tr??ng c� ?? ?m cao [1].

Ch?t l??ng c?a s?n ???c x�c ??nh b?i h�m l??ng c�c d?n xu?t c?a cathecol, t?c urushiol trong s?n Nh?t, Trung Qu?c, Tri?u Ti�n, laccol trong s?n ta v� s?n ?�i Loan, v� thissiol trong s?n Th�i, Mi?n ?i?n, Campuchia. H�m l??ng n�y cao nh?t trong s?n urushi c?a Nh?t B?n, k? ??n l� s?n Trung Qu?c, sau ?� l� s?n ta v� cu?i c�ng l� s?n Mi?n ?i?n. S?n ta c?ng ch?a nhi?u n??c (g?n 1/3) v� keo (13%) nh?t (Xem b?ng) [2].

C�c th�nh ph?n trong s?n Nh?t B?n, Trung Qu?c, Vi?t Nam v� Mi?n ?i?n

2. M�u s?n m�i

S?n chi?t t? c�y ra ???c g?i l� s?n s?ng, c� m�u tr?ng ??c. Sau kho?ng hai tu?n, s?n l?ng xu?ng ph�n l?p t? ?�y th�ng l�n tr�n nh? sau:

A – S?n n??c thi?c m�u lam nh?t, l� lo?i k�m ph?m ch?t nh?t, th??ng ???c lo?i b? ho?c b?ng g?n l?c, ho?c ??c m?t c�i l? gi?a ?�y th�ng cho ch?y ra. S?n n??c thi?c ???c tr?n v?i m?t c?a ?? l�m m�t-tit.

B – S?n th?t hay s?n g?n, ch?a 45% laccol (c�n l?i l� n??c), m�u v�ng nh?t, ??c h?n s?n n??c thi?c, ch�ng kh�, ???c d�ng ?? tr�m thuy?n, th�ng m?ng, v.v.

C – S?n gi?i, ???c ph�n th�nh hai l?p ch?t l??ng kh�c nhau, s?n nh?t (ch?t l??ng h?ng nh?t) ? tr�n, c� m�u v�ng nh? b?, ch?a kho?ng 80 – 85% laccol, v� s?n nh� (ch?t l??ng h?ng hai) ? d??i, m�u tr?ng nh?t, h?i v�ng, ch?a kho?ng 50% laccol, ch�ng b?c m�u. S?n nh� ???c d�ng l�m s?n l�t, s?n hom.

D – S?n m?t gi�u c� m�u n�u s?m (khi c�n m?i), m�u n�u h?t d? (khi ?? l�u), l�u kh�, r?t r?c r?. S?n m?t gi�u l� lo?i s?n t?t nh?t v� ch?a t?i 95% laccol.

M�u s?n m�i c?ng ???c t?o ra theo nguy�n t?c tr?n ch?t m�u (pigment) v?i ch?t k?t d�nh (binder). ? ?�y, s?n ta, urushi, hay s?n Th�i ?�ng vai tr� c�c ch?t k?t d�nh, t??ng t? nh? d?u kh� (d?u lanh, d?u h?t �c ch�, d?u h?t thu?c phi?n, v.v.) ??i v?i m�u s?n d?u. ?i?m kh�c bi?t l� s?n ta, nh? s?n c�nh gi�n, b?n th�n c?ng ?� c� m�u (n�u) m� ch?a c?n tr?n ch?t m�u. Th�m oxide s?t, v� d? b?ng c�ch d�ng m?t thanh s?t khu?y, s?n ??i sang m�u ?en, g?i l� s?n then. M�ng phim s?n c�y c?ng c?ng l?i v� b? cao ph�n t? h�a do ti?p x�c v?i oxy, t??ng t? nh? d?u kh�, song m�ng phim s?n c�y c?n ?? ?m cao m?i c?ng l?i ???c, nh? ?� n�i ? m?c 1.

Nguy�n t?c tr?n ch?t m�u v?i ch?t k?t d�nh ?? t?o ra m�u v? trong s?n m�i v� s?n d?u

3. Ngh? s?n ch�u �

Ngh? s?n c� l?ch s? r?t l�u ??i. Tr??c ?�y ng??i ta cho r?ng ngh? s?n xu?t hi?n ??u ti�n ? Trung Qu?c kho?ng 7000 n?m tr??c. Tuy nhi�n, c�c nghi�n c?u kh?o c? h?c sau n�y ?� ph�t hi?n ra c�c ?? s?n urushi t? th?i ??i Jomon kho?ng 9000 n?m tu?i t?i Hokkaido (Nh?t B?n). C? nh?t l� c�c ?? s?n t? c�c c�y urushi ?�o ???c t?i t?nh Fukui c� tu?i 12600 n?m. ??n th?i ??i Heian (t.k. VIII – XII) k? thu?t s?n m�i ? Nh?t ?� ph�t tri?n r?t cao t?i m?c ?? s?n m�i ???c coi l� t�c ph?m ngh? thu?t. Ba k? thu?t c? b?n nh?t trong kho?ng 30 k? thu?t s?n m�i Nh?t B?n l�

• Togidashi Makie (makie m�i) ????

H�nh v? b?ng urushi, h?i n?i m?t ch�t, ???c r?c b?t v�ng kim. Sau khi urushi kh�, h�nh ???c ph? s?n c�nh gi�n ho?c s?n then. Sau khi l?p s?n n�y ?? kh� r?i, n� ???c m�i ?? h�nh l? ra tr�n n?n m?i. Togidashi (?? hay nghi�n xu?t, theo phi�n �m H�n-Vi?t) c� ngh?a l� m�i cho l? ra. Nh? v?y, k? thu?t m�i moi trong s?n m�i Vi?t Nam v? b?n ch?t ch�nh l� togidashi makie.

• Hira Makie (makie ph?ng) ???

Kh�c togidashi makie ? ch? b?t v�ng ???c r?c th?ng l�n m?t s?n nh?n.

• Taka Makie (makie n?i) ???

H�nh v? ???c ??p n?i nh? ph� ?i�u b?ng s?n tr?n b?t than ho?c b?t ??t s�t, r?c b?t v�ng kim. Sau khi kh�, h�nh ???c ph? s?n, ?? kh� r?i m�i.

? Vi?t Nam, ?? s?n ???c t�m th?y trong m? c? ? Vi?t Kh� c� tu?i kho?ng 2500 n?m. C? t? ngh? s?n Vi?t ???c cho l� c? Tr?n L?, ?? ??ng Ti?n s? xu?t th�n khoa Nh�m Tu?t ni�n hi?u C?nh Th?ng n?m th? 5 d??i th?i L� Hi?n T�ng (1502), sau l�m quan ???c c? ?i s? sang Trung Qu?c, h?c ???c ???c c�ch v? s?n, khi v? ?� ?em ngh? n�y d?y cho ng??i d�n trong l�ng B�nh V?ng. ??n ni�n hi?u C?nh H?ng n?m th? 14 ??i vua L� Hi?n T�n (1753) ng??i trong l�ng l� �ng Ng� Th? B�ch ?� xin ph? ch�a Tr?nh cho m? C?c Ho? T?t (??, t?c �v? b?ng s?n�).

4. Shibata Zeshin � c? t? h?i ho? s?n m�i

Shibata Zeshin (1807 – 1891)

T? vi?c d�ng s?n ?? s?n v� trang tr� c�c ?? v?t, ??n ch�a, v? kh�, �o gi�p, xe c?, v.v. ??n d�ng n� nh? m?t ch?t li?u trong h?i ho?, v? tranh b�y ?? ng?m m� kh�ng c� m?t c�ng d?ng n�o kh�c, l� c? m?t ch?ng ???c r?t d�i. Shibata Zeshin (????) (1807 – 1891) c?a Nh?t B?n l� ng??i ??u ti�n ?� d�ng urushi ?? v? tranh, k? c? l�n gi?y. Tranh c?a �ng v? t?i nay g?n 150 n?m v?n kh�ng bong n?t. B?c tranh makie v? phong c?nh n�i Fuji (Fujitagonoura ??????, hay Ph� S? ?i?n T? Ph? ??, theo phi�n �m H�n-Vi?t) n?m 1872 c?a �ng ?� ?o?t gi?i th??ng Ti?n b? t?i Tri?n l�m Th? gi?i n?m 1873 ? Vienna, ?�nh d?u l?n ??u ti�n th? gi?i bi?t ??n s?n m�i nh? m?t th? lo?i h?i ho?. Nh? v?y Shibata Zeshin c� th? ???c coi nh? c? t? h?i ho? s?n m�i v� Nh?t B?n l� n?i b?t ngu?n c?a h?i ho? s?n m�i. Trong nh?ng ph?n ti?p theo ch�ng ta s? th?y h?i ho? s?n m�i ?� ch?y t? ngu?n ?� sang ch�u �u v� Vi?t Nam nh? th? n�o.

Shibata Zeshin, Fuji tagonoura ??????, 1872, urushi maki-e, 117.5 x 178.5 cm

Shibata Zeshin, T�m h�m (1888) v�ng, b?c, v� s?n urushi ?? tr�n v�c ph? s?n then, 96cm x 105.6 cm

5. Jean Dunand � c? t? h?i ho? s?n ta

Seizo Sugawara (1884 – 1937)

Ng??i c� c�ng truy?n b� k? thu?t s?n m�i Nh?t B?n sang Ph�p v�o ??u t.k. XX l� Seizo Sugawara (????) (1884 – 1937). �ng sinh t?i th�nh ph? Sakata thu?c t?nh Yamagata, l� con �ng Hiraoka Yokichi (????). N?m 10 tu?i, �ng ???c gia ?�nh Sugawara nh?n l�m con nu�i, v� th? ??i h? t? Hiraoka sang Sugawara. C?ng n?m ?� m?t tr?n ??ng ??t l?n ?� x?y ra t?i Sakata n�n gia ?�nh Sugawara t?n c? sang Jouhouji thu?c t?nh Iwate (???, ???). Gia ?�nh Sugawara chuy�n l�m v� bu�n b�n ?? g?, th? t?, ph? urushi. V� th? c?u b� Seizo ???c h?c l�m s?n m�i t? nh?. Jouhouji cung c?p 70% urushi d�ng t?i Nh?t B?n. N?m 17 tu?i (1901), Sugawara Seizo v�o h?c Tr??ng M? thu?t Tokyo (??????) [3], ti?n th�n c?a ??i h?c Ngh? thu?t Tokyo (??????) ng�y nay, nh?ng ch? h?c ??n h?t n?m 1904. Ng�y 18.11.1905 �ng l�n t�u th?y t?i c?ng Yokohama sang Ph�p, c?p b?n Marseille ng�y 24.12.1905. T?i Ph�p, ??u ti�n Sugawara l�m tr? l� Eileen Gray (1878 – 1976), n? thi?t k? gia ?? g? v� ki?n tr�c s? ng??i Irish. �ng ?� d?y Eileen Gray k? thu?t s?n m�i Nh?t B?n. Ch�nh t?i x??ng c?a Eileen Gray v�o n?m 1912 Seizo Sugawara ?� g?p Jean Dunand [4].

Jean Dunand (1877 – 1942)

Ng�y nay Jean Dunand (1877 – 1942) ???c coi l� ngh? s? s?n m�i v? ??i nh?t th?i k? Art D�co. �ng l� ng??i g?c Ph�p, sinh ng�y 20.5.1877 t?i Th?y S?. H?c tr??ng Ngh? thu?t C�ng nghi?p Gen�ve n?m 1891 – 1895, ng�nh ?i�u kh?c, �ng hai l?n ?o?t gi?i nh?t v� m?t l?n ?o?t huy ch??ng b?c v? ch?m v� ?i�u kh?c t?i c�c cu?c thi c�c tr??ng m? thu?t ? Gen�ve. N?m 1897 �ng ???c th�nh ph? Gen�ve c?p h?c b?ng sang Paris h?c t?i tr??ng Ngh? thu?t Trang tr� Qu?c gia (�cole Nationale Sup�rieure des Arts D�coratifs). T? ?� s? nghi?p ngh? thu?t c?a �ng g?n v?i n??c Ph�p. N?m 1905 �ng ???c b?u v�o h?i m? thu?t qu?c gia Ph�p (Societ� Nationale des Beaux Arts). N?m 1922 �ng nh?p qu?c t?ch Ph�p

N?m 1912 ngh? thu?t c?a Jean Dunand c� b??c ngo?t m?i. Ng�y 18/2/1912, t?i Paris, Jean Dunand ?� g?p Seizo Sugawara, ng??i ?� d?y Dunand k? thu?t s?n m�i Nh?t B?n (13 bu?i h?c trong 2 th�ng) ?? ??i l?y ki?n th?c v� kinh nghi?m v? k? thu?t ?�c ??ng t? Dunand. T? ?� s?n m�i ?� tr? th�nh m?t trong nh?ng ch?t li?u ch? ??o trong c�c t�c ph?m c?a Jean Dunan [5].

Trong ?? Nh?t Th? Chi?n Jean Dunand ?� h?p t�c v?i Paul-Samuel Verneuil, nguy�n ch? c�ng ty xe tay Verneuil & Pottecher t?i H� N?i nh?ng n?m 1900, d�ng s?n ta ?? s?n b?o v? c�nh qu?t g? c?a m�y bay chi?n ??u c?a Ph�p. C�c th�nh c�ng c?a Jean Dunand v� Paul-Samuel Verneuil ?� kh�ch l? nh� n??c Ph�p cho m? H?i s?n m�i ?�ng D??ng (la Soci�t� des laques indochinoises) t?i Boulogne-sur-Seine n?m 1917 [6].

L�nh th? ?ang An Nam chu?n b? s?n �nh qu?t m�y bay v�o nh?ng n?m 1917 – 1918 (S?u t?m c?a Ph?m Long)

Ch?ng nh?n ??ng k� c? ph?n c?a h?i s?n m�i ?�ng D??ng

Sau ?? Nh?t Th? Chi?n Jean Dunand ?� m? m?t x??ng s?n m�i t?i qu?n 14 ? Paris. �ng nh?p nh?a c�y s?n t? thu?c ??a Ph�p ? ?�ng D??ng, v� h?u h?t c�c th? th? c�ng trong x??ng gi�p �ng l�m s?n m�i ??u l� ng??i ?�ng D??ng. Trong m?t tr? l?i ph?ng v?n c?a t?p ch� ??u nh?ng n?m 1920 �ng gi?ng ngh?a th�ch d�ng c�c ph? t� ch�u � b?i h? c� kinh nghi?m l�m s?n m�i v� kh�ng b? d? ?ng v?i nh?a c�y s?n nh? ng??i ch�u �u th??ng b?. S? th? th? c�ng v� tr? l� l�m vi?c trong x??ng c?a Dunand thay ??i t�y thu?c quy m� c�c ??n ??t h�ng �ng nh?n. Trong nh?ng n?m 1920 – 1930, Dunand thu� 40 ??n 60 th?, g?n m?t n?a l� th? t? ?�ng D??ng. Trong qu� tr�nh l�m c�c b?c s?n m�i,v?i t?ng di?n t�ch 1200 m2, trang tr� t�u Le Normandie, �ng ?� thu� h?n 100 th? ?? ho�n thi?n d? �n kh?ng l? n�y [5]. C?n nh? r?ng v�o cu?i th?p ni�n 1920, ngh? s?n ta ?� tr? th�nh m?t k? ngh? m?i t?i Paris v?i nhi?u th? s?n ta t? An Nam sang Paris h�nh ngh? t?i qu?n 14. Trong s? ?� c� nh?ng ng??i t?ng h?c t?i tr??ng ngh? do ng??i Ph�p m? t?i H� N?i v�o n?m 1898 v� tr??ng m? ngh? Th? D?u M?t, ???c th�nh l?p n?m 1901. M?t s? th? An Nam c?a Jean Dunand, nh? b� H? v� b� Nam, sau n�y ?� v? H� N?i m? hi?u s?n m�i. Vai tr� c?a nh?ng ng??i th? s?n m�i An Nam nh? th? n�y l�n s? h�nh th�nh v� ph�t tri?n h?i ho? s?n m�i ? Vi?t Nam l� m?t ?? t�i c?n ???c nghi�n c?u s�u.

Tr�i: Jean Dunand ?ang h??ng d?n m?t th? g?n v? tr?ng ng??i Ph�p. Ph?i (s?u t?m c?a Ph?m Long): b� H? � th? g?n v? tr?ng ng??i An Nam trong x??ng c?a Jean Dunand.

X�t tr�n ph??ng di?n c�c t�c ph?m s?n m�i c?a Dunand ch? d?a tr�n m?t kh�a h?c 2 th�ng v? k? thu?t s?n m�i Nh?t B?n ?? th?y t�i n?ng c?a �ng trong l?nh v?c n�y l� phi th??ng. Dunand l� m?t ngh? s? c?c k? nhanh nh?y v?i c�c � t??ng m?i, tr??c h?t l� m?t ng??i xu?t ch�ng, ?a t�i c� tay ngh? kh�o l�o, li�n t?c t�m c?m h?ng m?i, ???c d?n d?t b?i c�c chu?n m?c cao v? k? thu?t v� th?m m? do ch�nh �ng ??t ra. Nh?a c�y s?n l� m?t ch?t li?u th�ch th?c kh� l�m ch? v� cung c?p v� v�n c? h?i ?? ph�t tri?n c�c k? thu?t v� ?ng d?ng m?i. Dunand ?� k?t h?p s? nh?y c?m hi?n ??i v?i m?t ch?t li?u ngo?i qu?c, khi?n s?n m�i ph??ng ?�ng tr? th�nh r?t th?i th??ng trong th?i k? Art D�co.

Jean Dunand l� ng??i ngh? ra ph??ng ph�p c?n v? tr?ng tr�n di?n r?ng v� k? thu?t s?n moi (laque arrach�e). Trong c?n v? tr?ng, v? tr?ng ???c t�n v?n v� g?n l�n m?t s?n c�n ??t v?i m?t l?i ho?c l�m ng?a l�n tr�n. N?u m?t l�m ng?a l�n tr�n, c�c ch? h?ng ???c l?p b?ng s?n v� sau khi m�i ch? c� ph?n tr?ng c?a v? tr?ng l? ra. N?u m?t l?i ng?a l�n tr�n, t??ng quan ch?t li?u s? ??o ng??c, v� c�c m?nh tr?ng m�u tr?ng ???c vi?n b?i s?n ?en t??ng ph?n. Sau ?� m?t l??t s?n trong ???c ph? l�n tr�n. K? thu?t s?n moi d�ng bay g? k�o m?t s?n ?? t?o b? m?t s?n s�i. S?n moi g?m s?n then ph? l�n v�i l?p n?n, sau khi kh� c� b? m?t h?i nh?n. M?t l?p s?n x�m b?c ???c qu?t l�n tr�n b? m?t m�u ?en. M�u kim lo?i ???c t?o b?ng c�ch tr?n b?t nh�m v?i b?t tr?ng titanium v� b?t v�ng cadmium. M�i b? m?t cho nh?ng ch? l?i m�u ?en ph�a d??i l? ra d??i l?p s?n x�m b?c, t?o th�nh hi?u ?ng loang l? [5, 7].

Chi ti?t c?n v? tr?ng v?i m?t l?i (tr�i) v� (l�m) ph?i ng?a l�n tr�n.

Hi?u ?ng loang l? tr�n m?t s?n moi

V�o nh?ng n?m 1921 – 1927, Jean Dunand v� Gaston Suisse (1896 – 1988), c?ng l� m?t trong nh?ng ngh? s? l?n c?a th?i k? Art D�co, ?� d�ng s?n ta nh?p t? ?�ng D??ng ?? v? n�n nh?ng b?c tranh s?n m�i ??u ti�n ??m ch?t h?i ho?. B?c s?n m�i Jean Dunand tri?n l�m t?i Salon des Arts D�coratifs t?i Paris n?m 1921, v? nh?ng chi?c thuy?n ?�nh c� tr�n n?n phong c?nh n�i s�ng, ?� ?�nh d?u l?n ??u ti�n s?n ta ???c d�ng nh? m?t ch?t li?u trong m?t t�c ph?m ngh? thu?t, ch? kh�ng c�n ??n thu?n ?? s?n th�ng tre, tr�p g? hay ?? s?n ki?u l�ng ngh? n?a. C�c t�c ph?m s?n m�i b?ng s?n ta c?a Jean Dunand c� ?? b?n r?t cao, sau g?n 100 n?m, h?u h?t v?n ? trong t�nh tr?ng t?t.

Jean Dunand, Ch�n dung b� Agn�s (1926) s?n m�i c?n v? tr?ng, 89 x 57.5 cm. Ph?i: Jean Dunand, Ch�n dung Florence Blumnethal (1925 – 1927) s?n m�i

Jean Dunand v� S�raphin Soudbinine, Fortissimo (tr�i) v� Pianissimo (ph?i) (1925 – 1926) s?n m�i, v? tr?ng, x� c?, v�ng, 248.9 x 88.9 x 3.8 cm/b�nh phong Metropolitan Art Museum New York

? Vi?t Nam, tuy ngh? s?n ?� c� t? l�u l?i, nh?ng theo ?�nh gi� c?a Henri Oger v�o ??u t.k. XX [8], th? s?n m�i An Nam th??ng l�m ?u, ?n b?t c�ng ?o?n. H?u qu? l� c�c s?n ph?m s?n ta An Nam th??ng b? ph?ng r?p, cong v�nh, �kh�ng c� s? m??t m� k? di?u c?a c�c ?? s?n Nh?t b?n�. Ngh? nh�n s?n ta l?i kh�ng ch?u suy ngh? t�m t�i c�i m?i, m� ch? sao ch�p l?i c�c ho? ti?t trang tr� c?a Trung Qu?c. Th? trang tr� th?m ch� c�n kh�ng bi?t v?. Ch? sau khi v�o tay Jean Dunand, ngh? s?n ta m?i c� b??c chuy?n m�nh quan tr?ng ?? c� nh?ng t�m t�i v� ??t ph� m?i c? v? k? thu?t l?n m? thu?t.

Nh? v?y tranh s?n m�i b?ng s?n ta ?� ra ??i trong x??ng c?a Jean Dunand t? nh?ng n?m 1920 t?i Paris. Jean Dunand x?ng ?�ng ???c coi l� c? t? c?a h?i ho? s?n m�i d�ng s?n ta. �ng qua ??i ng�y 7.6.1942 t?i Paris.

6. Alix Aym� � b� t? tranh s?n m�i Vi?t

B�i h? s? tri?n l�m �T? s�ng H?ng t?i s�ng Mekong. Nh?ng t?m nh�n t? Vi?t Nam. 21.9.2012 – 27.1.2013� t?i B?o t�ng Cernuschi ? Paris nh?n ??nh [9]:

�Th? hi?u s?n m�i t?i Ph�p v�o nh?ng n?m 1920, sau Jean Dunand (1877 – 1942), ?� ?nh h??ng ?�ng k? l�n s? ph�t tri?n s?n m�i t?i Vi?t Nam nh?ng n?m 1930. Ho? s? v� gi�o s? Joseph Inguimberty, ???c ??ng nghi?p Alix Aym� gi�p ?? v? ph??ng ph�p ti?n h�nh, mong mu?n th�nh c�ng trong ngh? thu?t n�y. H? ?� ?? xu?t th?c h�nh s?n m�i v?i tr??ng M? thu?t ?�ng D??ng v�o kho?ng nh?ng n?m 1927. S?n m�i ?� ch�nh th?c ???c ??a v�o ch??ng tr�nh h?c t?p c?a tr??ng. C�c ngh? nh�n, nh? ?inh V?n Th�nh (1898 – 1977) ???c giao nhi?m v? truy?n ??t c�c c�ch th?c truy?n th?ng cho h?c sinh.�

Alix Aym� (1894 – 1989)

Alix (Alice) Ang�le Marguerite Hava (1894 – 1989) sinh t?i Marseilles ng�y 21.3.1894. Cha c?a b�, Nari Jacob Hava, l� m?t th??ng nh�n ph�t ??t, c�n m? b�, L�onie des Haut Champs, xu?t th�n d�ng d�i qu� t?c x? Bretagne. Khi c�n tr?, b� h?c v? v� �m nh?c t?i nh?c vi?n Toulouse. Ng�y 5.11.1911, Maurice Denis (1870 � 1943), danh ho? tr�o l?u Nabi v� Georges Desvalli�res (1861 – 1950) th�nh l?p Les Ateliers d�Art Sacr� (C�c x??ng c?a ngh? thu?t thi�ng li�ng) nh?m t?o ra ngh? thu?t t�n gi�o nh?ng tho�t kh?i s? gi? t?o c?a truy?n th?ng h�n l�m hay hi?n th?c. N?m ?� Alix tr? th�nh h?c tr� c?a Maurice Denis.

N?m 1920 b� l?y ch?ng l?n th? nh?t, gi�o s? Paul de Fautereau-Vassel, v� theo ch?ng sang Trung Qu?c r?i sang H� N?i v�o n?m 1921. ? H� N?i b� d?y v? t?i Lyc�e H� N?i ??ng th?i h?c s?n m�i t? m?t th?y Nh?t, ng??i c?ng c? v?n cho b� v? kh?c g? m�u v� kh?c kim lo?i. B?c th? b� vi?t t? H� N?i g?i Maurice Denis v�o kho?ng n?m 1923, k� t�n Alix de Fautereau, c� ?o?n [10]:

�Con d?y t?i m?t tr??ng chuy�n nghi?p. C�ng vi?c r?t th� v?. H?c tr� l� ng??i An Nam kh� c� n?ng khi?u, v? m�u th� thua xa h?c tr� Trung Qu?c, nh?ng kh� v? dessin, b? c?c, v� s?p x?p. Con c? g?ng d?y h? gi? phong c�ch An Nam c?a m�nh, phong c�ch x?a kia ?� l�m ra nh?ng th? ??p, v� d?y h? t�i ph�t hi?n v� h?c trong t? nhi�n hoa l� v� mu�ng th� c�ch ?i?u m� ng??ita t�m th?y tr�n nh?ng ?? g?m v� ??ng c?. Con c?ng ?ang h?c v? s?n m�i t? m?t ng??i Nh?t B?n ?? sau ?� m? l?p d?y v�i h?c tr�. Con th?y c� th? v? nh?ng b?c tranh trang tr� ??p b?ng s?n m�i. ?� l� m?t s?n ph?m c?a ??t n??c n�y nh?ng cho ??n b�y gi? ???c ng??i An Nam d�ng r?t d?.�

Ng??i th�y Nh?t d?y s?n m�i c?a b� Alix c� nhi?u kh? n?ng l� �ng Ishiko Suehiko (?????), gi�o s? s?n m�i t?i Tr??ng ngh? H� N?i (�cole professionnelle de Hanoi). GS Ishiko Suehiko l� m?t trong hai gi�o s? ng??i Nh?t d?y t?i tr??ng n�y t? n?m 1902 [11]. Ng??i kia l� HS Ishikawa Minao ?????, b�t danh Koyo ??, d?y k? thu?t ?�c. GS Ishiko Suehiko xu?t th�n t? gia ?�nh samurai (s?) t?nh Okayama, t?t nghi?p khoa c�ng ngh? s?n m�i (??) tr??ng M? thu?t Tokyo th�ng 7 n?m Minh Tr? th? 29, t?c n?m 1896. Danh s�ch c�c t?t nghi?p sinh c?a tr??ng n�y s?ng t?i n??c ngo�i cho bi?t ??a ch? c?a GS Ishiko Suehiko v�o n?m 1926 l� ? nh� s? 13 ph? Lambert H� N?i, t?c ph? D� T??ng ng�y nay [12].

Kh� m� t�m th?y m?t ng??i Nh?t th? hai ? H� N?i v�o nh?ng n?m ?�, v?a tinh th�ng c? ba m�n h?c kinh ?i?n c?a tr??ng M? thu?t Tokyo, l?i v?a th�ng th?o ti?ng Ph�p. H?n n?a, m?t ng??i theo ?u?i h?i ho? m?t c�ch nghi�m t�c nh? b� Alix Aym� kh�ng ??i n�o l?i ?i h?c m?t tay m?, m� ph?i th? gi�o t? m?t ng??i th�y d?y trong tr??ng ch�nh quy. Danh s�ch hai tr??ng chuy�n nghi?p ? H� N?i th?i ?� l� tr??ng ngh? (�cole professionnelle) v� tr??ng ngh? thu?t ?ng d?ng (�cole des arts appliqu�s) ch? c� t�n hai ng??i Nh?t l� GS Ishikawa Minao v� GS Ishiko Suehiko.

T�n GS Minao Ishikawa v� GS Suchito Ishiko (?�ng khu ??) trong danh s�ch c�c gi�o s? v� nh�n s? tr??ng d?y ngh? H� N?i t?i trang 540 c?a cu?n Ni�n b? ?�ng D??ng (Annuaire de l’Indochine) n?m 1904 (Ph�t hi?n c?a Ph?m Long).

Th�ng tin v? GS Ishiko Suehiko (g?ch ??) trong danh s�ch c�c t?t nghi?p sinh khoa s?n m�i (g?ch l?c) c?a tr??ng M? thu?t Tokyo trong th?i gian 1893 – 1926 [12]

??a ch? c?a hai GS Ishikawa Minao v� Ishiko Suehiko t?i H� N?i trong danh s�ch c�c t?t nghi?p sinh c?a tr??ng M? thu?t Tokyo s?ng t?i n??c ngo�i t�nh ??n n?m 1926 [12]

Th�ng 6 n?m 2018, ng??i vi?t b�i n�y ?� t�m th?y trong Ni�n b? h�nh ch�nh ?�ng D??ng n?m 1937 (Annuaire administratif de l’Indochine, 1937), trang 108 – 109, t?i Trung t�m L?u tr? Qu?c gia I (C?u Gi?y, H� N?i) th�ng tin v? th?i gian gi?ng d?y c?a Alix Aym� t?i tr??ng MT?D, theo ?�:

• t? 13/6/1925 ??n 10/1/1926 (7 th�ng): b� l� gi�o s? k? thu?t th?c t?p.
• t? 10/1/1926 t?i 1/1/1932 (6 n?m): b� l� gi�o s? k? thu?t h?ng ba (professeur technique de troisi�me classe).
• t? 1/1/1932 t?i 3/11/1935 (1 n?m 4 th�ng): b� l� gi�o s? k? thu?t h?ng nh� (professeur technique de deux�me classe). [8/5/1933 – 3/11/1935: t?m ngh? vi?c.]
• t? 1/1/1936: b� ???c ?? b?t gi�o s? k? thu?t ch�nh h?ng nh?t (professeur technique principal de premiere class), c�ng ng�y v?i ho? s? Nguy?n V?n Th? (Nam S?n).

Nh? v?y ng�y 13.6.1925, t?c n?m th�ng tr??c khi tr??ng M? thu?t ?�ng D??ng (MT?D) khai gi?ng kh�a ??u ti�n, b� Alix tr? th�nh gi�o s? k? thu?t th?c t?p d?y s?n m�i c?a tr??ng n�y. B� ?� d?y t?i ?�y li�n t?c t? 1925 t?i �t nh?t 1936, th?m ch� t?i 1939 [10] v� l� ho? s? d?y s?n m�i duy nh?t c?a tr??ng.

Tr�ch ?o?n th�ng tin v? Alix Aym� trong danh s�ch gi�o s? tr??ng MT?D t? 1925 t? 1936 t? trong Ni�n b? h�nh ch�nh ?�ng D??ng n?m 1937 (Annuaire administratif de l’Indochine, 1937), trang 108 – 109, t?i Trung t�m L?u tr? Qu?c gia I (C?u Gi?y, H� N?i)

N?m 1931 b� Alix l?y ??i t� Georges Aym� v� ??i h? t? Alix de Fautereau sang Alix Aym�. Khi Nh?t ??o ch�nh Ph�p t?i ?�ng D??ng ng�y 9.3.1945, b� Alix c�ng ch?ng, khi ?� l� t??ng Georges Aym�, t?ng chi huy qu�n ??i Ph�p ? ?�ng D??ng, v� hai con trai Michel v� Fran�ois ?� b? Nh?t b?t giam. Michel, con trai c? c?a b�, sau ?� ?� ch?t trong tr?i giam. Sau kho?ng 9 th�ng b� c�ng ch?ng v� con th? hai ???c th?, l�n ???ng quay v? Ph�p. Bi k?ch ?� ?� g�y m?t t?n th??ng l?n l�n to�n b? cu?c ??i c�n l?i c?a b�. B� qua ??i ? tu?i 95, v�o ?�ng ng�y sinh c?a m�nh, trong khi ?ang v? s?n m�i.

Trong b�i b�o v? k? thu?t s?n m�i, vi?t n?m 1949 [13], Alix Aym� cho r?ng tr??ng MT?D �?� t?o ra m?t kh?i s?c m?i cho ngh? thu?t s?n m�i ? ?�ng D??ng�, song kh�ng n�i g� v? ?�ng g�p c� nh�n c?ng nh? c?a c�c h?c tr� MT?D c?a m�nh v�o k? thu?t s?n m�i, ngo?i tr? vi?c tr?n nh?a th�ng ???c ?un s�i v�o s?n ta ?? cho s?n b�ng h?n.

G?n ?�y, trong m?t b�i b�o ??ng t?i Tia S�ng cu?i n?m 2016 [14], nh� nghi�n c?u m? thu?t Nguy?n H?i Y?n cho r?ng gi?a Alix Aym� v� ho? s? Nguy?n Gia Tr� (1909 – 1993), ng??i sau n�y ???c coi l� vua s?n m�i Vi?t Nam, �kh� c� th? c� m?i quan h? th?y tr� v� �m?t ng??i h?c kh�a 7, m?t ng??i d?y kh�a 10�. C� th? th?y l?p lu?n n�y kh�ng c� c? s? b?i Nguy?n Gia Tr� v�o h?c MT?D n?m 1928 (kh�a IV), ???c 1 n?m th� b?, sau h?c l?i t? n?m 1931 t?i 1936 (kh�a VII) th� t?t nghi?p. V?y c?n c? th?i gian gi?ng d?y c?a Alix Aym� n�i tr�n, ???ng nhi�n Nguy?n Gia Tr� t?ng l� h?c tr� c?a Alix Aym� trong c? hai kh�a.

T�c gi? b�i b�o ?� c�n kh?ng ??nh �Nguy?n Gia Tr� c?ng ch?a t?ng v? ph? n? n?m hay thiu thiu ng?�. Tuy nhi�n kh?ng ??nh ?� c?ng thi?u thuy?t ph?c, b?i l? d? th?y c�ch l�m s?n m�i v� t?o h�nh c?a c�c ho? s? s?n m�i t?t nghi?p MT?D ch?u ?nh h??ng r?t r� t? phong c�ch c?a Alix Aym�, tr??c h?t ? c�ch ti?p c?n n?ng t�nh trang tr�. ??c bi?t, d�ng c�c ph? n? Vi?t Nam m?c �o d�i v?i nh?ng ???ng cong u?n l??n, v� h�nh ph? n? n?m ng?, h�ng xoay m?t b�n th�n xoay theo h??ng ng??c l?i, khu?u tay gi? ho?c g�c l�n ph�a tr�n. Tranh s?n m�i c?a Nguy?n Gia Tr� c?ng kh�ng ph?i ngo?i l?.

Alix Aym�, S?n m�i tr�n n?n d�t v�ng

Alix Aym�, Kh�c nh?c ??ng qu�, s?n m�i

Nguy?n Gia Tr�, V??n xu�n Trung – Nam – B?c (1989) s?n m�i, 200 x 450 cm, BTMT t/p HCM

Nguy?n V?n T?, Thi?u n? trong v??n (1942) s?n m�i, 150 x 243 cm

Alix Aym�, tr�ch ?o?n h�nh ph? n? n?m

Nguy?n Gia Tr�, tr�ch ?o?n h�nh ph? n? n?m

Nguy?n V?n T?, tr�ch ?o?n h�nh ph? n? n?m

7. S? ti?n tri?n c?a h?i ho? s?n m�i trong nh?ng n?m 1924 – 1945

Shibata Zeshin qua ??i v�o n?m 1891, kh�ng ?? l?i h?c tr�. T? ?� cho t?i ??u t.k. XX ? Nh?t kh�ng ai ti?p t?c h??ng �p d?ng s?n m�i v�o h?i ho? m� Shibata Zeshin ?� kh?i x??ng. Cho ??n n?m 1924, Taiwa Matsuoka (1894 – 1978) m?i m?t l?n n?a d�ng urushi ?? v? tranh. Taiwa Matsuoka sinh t?i th�nh ph? Uda ? t?nh Nara. �ng h?c khoa S? ph?m ngh? thu?t tr??ng m? thu?t Tokyo n?m 1914 – 1917 v� khoa ?i�u kh?c, ??ng th?i d? th�nh khoa s?n m�i tr??ng n�y n?m 1919 – 1924. N?m 1934 �ng m? tri?n l�m c� nh�n b�y tranh s?n m�i, v� m?t n?m sau ra tuy�n ng�n ??c l?p cho h?i ho? s?n m�i. ?i?u ?�ng n�i l� b?ng m�u s?n m�i c?a Matsuoka khi ?� ?� r?t phong ph� v?i c�c m�u ??, th?n sa, da cam, v�ng, l?c, lam s?m, t�m than, n�u, x�m b?c, ?en v� tr?ng.

Trong th?i gian ?�, ng�y 27.10.1024 to�n quy?n Martial Merlin ?� k� quy?t ??nh th�nh l?p tr??ng MT?D. T? th�ng 4 t?i th�ng 10 n?m 1925 t?i Paris ?� di?n ra tri?n l�m Qu?c t? v? ngh? thu?t trang tr� v� ngh? thu?t c�ng nghi?p hi?n ??i, g?i t?t l� Art D�co 1925, m?t tri?n l�m c?c l?n v?i 15 ng�n c? s? t? 20 n??c tham gia. T?i tri?n l�m n�y Jean Dunand l� ph� ch? t?ch ph�n h?ng kim lo?i v� c� m?t s? t�c ph?m s?n m�i b�y t?i tri?n l�m, trong ?� ph�ng h�t thu?c c?a ??i s? qu�n Ph�p do Jean Dunand thi?t k? v?i nhi?u ?? s?n m�i ?� ???c nh� n??c Ph�p mua l�m b?o v?t qu?c gia. Jean Dunand ?� n?i danh nh? ngh? s? s?n m�i ki?t xu?t nh?t th?i k? Art D�co.

Quang c?nh tri?n l�m qu?c t? Art D�co 1925 t?i Paris

Ch�nh trong th?i gian n�y, ?? chu?n b? cho vi?c khai gi?ng kh�a ??u ti�n tr??ng MT?D, Victor Tardieu v� Nam S?n Nguy?n V?n Th? ?� sang Paris ?? mua s?m ho? c? v?t d?ng, chi�u m? gi?ng vi�n, ??ng th?i ?? Nam S?n d? th�nh m?t kh�a ?�o t?o t?i tr??ng M? thu?t v� tr??ng Ngh? thu?t Trang tr� Paris. Joseph Inguimberty l� gi�o s? ??u ti�n ???c Victor Tardieu k� h?p ??ng l�m vi?c trong th?i gian n�y v� l� ng??i s? sang ?�ng D??ng cu?i n?m 1925. C? ba y?u nh�n n�y c?a tr??ng MT?D kh�ng th? kh�ng xem Art D�co 1925 v� ch?c ch?n kh�ng th? b? qua c�c t�c ph?m s?n m�i c?a Jean Dunand.

T�a nh� ch�u � thu?c Ph�p v� ?�ng D??ng t?i Art D�co 1925

Ngo�i ra, t?i Art D�co 1925 c�n c� c? m?t t�a nh� ch�u � thu?c Ph�p v� ?�ng D??ng trong ?� n?i th?t c?a gian ch�nh ???c trang ho�ng ho�nh phi c�u ??i v� b�n ph? s?n ta. Ch?c ch?n n?u Joseph Inguimberty c� b�ng ho�ng s?ng s?t tr??c c�c ?? s?n ta An Nam th� l?n ??u ti�n ?i?u ?� ?� x?y ra t?i t�a nh� ?�ng D??ng n�y ch? kh�ng ph?i ??i ??n khi �ng sang H� N?i m?i ???c Nam S?n khai h�a t?i V?n Mi?u, nh? huy?n tho?i th??ng k? [15]. V� c?ng ch?c ch?n, sau khi ???c th?c m?c s? th? c�c t�c ph?m b?ng s?n m�i d�ng s?n ta c?a Jean Dunand v� c�c ho�nh phi, c�u ??i, ?? th? ph? s?n ta t?i t�a nh� ?�ng D??ng t?i Art d�co 1925, Victor Tardieu v� Inguimberty ?� ?p ? d? �n m? ban s?n m�i t?i tr??ng MT?D ?? �p d?ng nguy�n li?u s?n ta ngay t?i b?n ??a v�o h?i ho? nh? Jean Dunand ?� kh?i x??ng. Vi?c Alix Aym� tr? th�nh n? gi�o s? d?y s?n m�i ??u ti�n v� duy nh?t 5 th�ng tr??c khi tr??ng MT?D khai gi?ng kho� ??u ti�n c?ng kh�ng n?m ngo�i d? �n ?�.

Gian trung t�m trong t�a ?�ng D??ng t?i Art D�co 1925 (S?u t?m c?a Ph?m Long)

T?i tri?n l�m thu?c ??a qu?c t? n?m 1931 t?i Paris (Exposition coloniale internationale 1931) th� ban s?n m�i do Joseph Inguimberty m? t?i tr??ng MT?D nh?ng n?m 1927 – 1930 ?� g?t h�i nh?ng th�nh qu? ??u ti�n, ?�nh d?u b?i b?c s?n m�i tham d? tri?n l�m, v? phong c?nh B?c K? c?a L� Ph? (1907 – 2001), ng??i v?a t?t nghi?p kh�a I tr??ng MT?D [16]. ?�y m?i l� b?c tranh s?n m�i ??u ti�n do m?t ho? s? Vi?t t?t nghi?p tr??ng MT?D v?, ch? kh�ng ph?i b?c b�nh phong �C�nh tre b�ng n??c� do Tr?n Quang Ch�n v? 4 n?m sau ?� [17]. Vi?c s? s�ch ch�nh th?ng v? h?i ho? Vi?t ?� c? t�nh ph?t l? L� Ph? v?n c� nguy�n nh�n s�u xa c?a n�. �ng l� con trai c?a c? L� Hoan (1856 – 1915), t?ng l� t?ng ??c B?c Ninh, H?ng Y�n, H?i D??ng, Th??ng th? B? Binh ki�m H?u ?� Ng? s? vi?n ?� s�t c?a tri?u ?�nh Hu? v� t?ng gi? tr?ng tr�ch Kh�m sai ??i th?n B?c K?. Trong su?t th? k? XX, s? s�ch ch�nh th?ng ? Vi?t Nam th??ng quy L� Hoan l� �tay sai cho Ph�p� v� ?� �?�n �p cu?c kh?i ngh?a ?? Th�m�. Tuy nhi�n c�c nghi�n c?u sau n�y ?� ph�t l? nh?ng b?ng ch?ng ng??c l?i [18]. L� Ph? c?ng kh�ng tham gia kh�ng chi?n ch?ng Ph�p. Sau l?n sang Ph�p th? hai ?? tham d? EXPO Paris 1937 (Exposition Internationale des Arts et Techniques dans la Vie Moderne), �ng ?� ? l?i Ph�p, kh�ng bao gi? quay v? Vi?t Nam n?a. Trong ti?u s? t�c gi? in trong cu?n gi?i thi?u v? Nh� sinh vi�n ?�ng-Nam � c� ?o?n: “L� Ph? ?� n?i danh qu?c t? v� ng�y h�m nay �ng ???c coi l� m?t trong nh?ng ho? s? Vi?t Nam quan tr?ng nh?t.” [19]

L� Ph?, Phong c?nh B?c K? (S�i S?n, S?n T�y) (1930). B?c s?n m�i n�y ch?u ?nh h??ng r� r?t phong c�ch Art D�co trong tranh s?n m�i c?a Jean Dunand [16].

T? ??u t.k. XX, Trung Qu?c v� Nh?t B?n ?� mua s?n ta ph?c v? nhu c?u ti�u d�ng trong n??c h?. Th??ng l�i Trung Qu?c th??ng mua s?n nh� ?em v? Trung Qu?c ?? tr?n v?i s?n c?a h? [20]. Nh?t ?� d�ng urushi ?? s?n xe tay, xe h?i, toa xe l?a, m�y bay, v.v. Urushi n?i ??a n?m 1912 ch? ?�p ?ng ???c 10% nhu c?u trong n??c, song ??n n?m 1926 – 1937 ch? c�n ?�p ?ng ???c 3%. ?� l� l� do khi?n Nh?t B?n ph?i nh?p urushi t? n??c ngo�i nh? Trung Qu?c, nh?ng sau khi quan h? v?i Trung Qu?c x?u ?i, nh?p kh?u s?n t? ?�ng D??ng chi?m ?u th? v� gi� r? v� c�ch bu�n b�n c?a c�c c?a h�ng ? Nh?t gi?ng v?i ? ?�ng D??ng thu?c Ph�p [21]. B?n th�n ng??i Ph�p c?ng th?y s?n ta l� nguy�n li?u c� nhi?u ?ng d?ng trong c�ng ngh? v� c? trong qu�n s?, nh? s?n b?o v? v? kh�, s?n c�nh qu?t m�y bay (t? th�nh c�ng c?a Jean Dunand v� Paul-Samuel Verneuil trong ?? Nh?t Th? Chi?n). V� th?, v�o n?m 1902 – 1906 c�ng ty s?n ta J.B Besnard & Cie v� T?p ?o�n ?�ng D??ng ?� b?t ??u tr?ng s?n ta ??i tr� t?i Ph� Th?. T?i n?m 1936 c�c ??n ?i?n tr?ng c�y s?n ? Ph� Th? ?� cung c?p kho?ng 6000 t?n s?n ta m?i n?m. B?c K? c� 11 c?a h�ng kinh doanh s?n ta, 6 ? H� N?i v� 5 ? Ph� Th?. C�c th??ng gia Nh?t B?n mua s? s?n ta Ph� Th? v?i gi� 110 ??ng ?�ng D??ng cho s?n m?t d?u, 70 ??ng – s?n nh?t, 15 ??ng – s?n nh�, 10 ??ng – s?n th?t (gi� c?a 100 kg) [22].

M?t ng??i Ph�p ?ang th? s�t m?t n�ng d�n b?n x? c?t s?n ? Ph� Th? v�o nh?ng n?m 1930 (Ph?m Long s?u t?m)

N?m 1937 di?n ra Tri?n l�m Qu?c t? v? Ngh? thu?t v� K? thu?t trong ??i s?ng Hi?n ??i (Exposition Internationale des Arts et Techniques dans la Vie Moderne) t?i Paris, vi?t t?t l� EXPO Paris 1937. T?i tri?n l�m n�y Jean Dunand l�m ch? t?ch ban s?n m�i. B?c tranh s?n m�i �Ba th?n m? n?” (1935) c?a Katsu Hamanaka (1895 – 1982) ?o?t Gi?i th??ng L?n (Grand Prix). S?n m�i c?a Gaston Suisse ?o?t huy ch??ng v�ng. Tr??ng MT?D c?ng tham gia tri?n l�m v?i s? hi?n di?n c?a ho? s? Nguy?n Khang v� ngh? nh�n s?n m�i ?inh V?n Th�nh (Ph� Th�nh).

Katsu Hamanaka, Ba th?n m? n? (1935), s?n m�i, Grand Prix t?i EXPO Paris 1937

V�o nh?ng n?m 1930 ti?ng t?m c?a Jean Dunand v� ngh? thu?t s?n m�i c?a �ng ?� lan t?a t?i ?�ng D??ng. B?ng ch?ng l� trong b�i b�o cu?i n?m 1938 [23], Nguy?n ?? Cung ?� vi?t:

�? b�n Ph�p, h? n�i ??n ngh? h?i ho? b?ng s?n ta, l� ph?i n�i lu�n ??n t�n cha con �ng Dunand, c?ng nh? ch�ng ta nay, n�i ??n b?nh ch� d?i l� ?� ngh? ngay ??n Pasteur. Ng??i ta tranh nhau ???c s?ng l?ng l?y trong m?t bu?ng trang ho�ng to�n b?ng s?n c?a Dunand – Ph�ng kh�ch l?n c?a t�u Normandie tr�t to�n v�ng b?c.

Ng?i c�ch Paris g?n n?a v�ng tr�i ??t, ta kh�ng ???c c�i vinh d? c? quy?t, nh? c�c �ng v?a r?i qua ??u x?o Paris ?� ???c xem g?n v� ca t?ng h?t l?i v? nh?ng t�c ph?m v? b?ng s?n ta ?�. Song nh?ng h�nh ch?p r?i r�c c?a nh?ng t�c ph?m ?� in ?? m�u trong t?p ch� L�Illustration ho?c ??y d?y trong c�c b�o m? thu?t b�n Ph�p g?i qua c?ng ?? ??a l?i cho ta s? ng?c nhi�n h?t s?c: V� ta t??ng kh�ng bao gi? v?i ch?t s?n ta, ng??i ta ?� c� th? l?ng l?y ???c ??n th? !�

Chinh ph?c nh?ng con ng?a � m?t trong nh?ng t�c ph?m s?n m�i c?a Jean Dunand trang tr� t�u Normandie (1935)

Tri?n l�m c� nh�n ??u ti�n tranh s?n m�i c?a Nguy?n Gia Tr� ?� di?n ra trong b?i c?nh nh? v?y v�o n?m 1939. B?c �D?c m�ng� c?a Nguy?n Gia Tr� v? trong n?m ?� khi?n ta li�n t??ng t?i b?c s?n m�i �C� tr?ng� c?a Gaston Suisse v? tr??c ?� m?t n?m.

Trong tham lu?n ??c t?i h?i ngh? v?n h�a to�n qu?c n?m 1948 [24], T� Ng?c V�n kh?ng ??nh:

�M?c d?u ? Nh?t, ngh? thu?t s?n c� t? nh? h?n c?, nh?ng ch?a m?t n??c n�o ngh? ??n t�m t�i, s? d?ng nguy�n li?u s?n m?t c�ch kh�c c? truy?n, phi�u l?u trong ngh? thu?t s?n ?? t�m m?t con ???ng n�o t?ng ph?m gi� m? thu?t s?n b?ng c�ch ph�t minh th�m kh? n?ng c?a n�.

Song, t? 1931 tr? ?i, nh? s? t�m t�i thi?t tha c?a m?t s? h?a s? c� t�i b? s?n d?u ?? chuy?n h?n v? s?n m�i, S?n Ta ?� v??t ???c ra ngo�i n?i c?m h�m, ngang nhi�n tr�n ???ng bao la c?a h?i h?a, c? ph??ng tr?i xa l? m� ti?n. T? c�i tr�p, chi?c gu?c, n� v??t l�n b?c h?a l?ng khung qu� gi�, t? m?t ph??ng ti?n ph? thu?c l�m t�n v? ?? v?t, n� tr? n�n m?t ph??ng ti?n ??c ?�o di?n ??t n?i t�m h?n ng??i ngh? s?, m?t ph??ng ti?n l?n �t c? S?n D?u. Qu�n d? v�ng S?n Ta ??i t�n nh?n nh?n l� S?n M�i.”

Tuy nhi�n c�c b?ng ch?ng ?� b�n ? tr�n cho th?y kh?ng ??nh n�y l� m?t ng? nh?n. K? c? thu?t ng? �s?n m�i� c?ng ?� ???c d�ng t?i Vi?t Nam tr??c khi tr??ng MT?D khai gi?ng kh�a ??u ti�n. Th?c v?y, TS Ph?m Long m?i ?�y ?� ph�t hi?n thu?t ng? n�y ???c d�ng trong m?t qu?ng c�o ?? �m c�ng t?i S�i G�n l?n ??u ti�n v�o th�ng 10 n?m 1925 [25], t?c tr??c b?c s?n m�i ??u ti�n c?a sinh vi�n tr??ng MT?D do L� Ph? v? n?m 1930 ?� d?n. Tuy nhi�n, r?t c� th? n� ?� ???c d�ng tr??c ?�, th?m ch� c� th? l� t? ???c d?ch t? ti?ng Ph�p [26].

Thu?t ng? “s?n m�i” xu?t hi?n trong m?t qu?ng c�o t?i trang 4 d??i c�ng tr�n t? l’�cho Annamite ng�y 23.10.1925 (Ph�t hi?n c?a Ph?m Long)

9. K?t lu?n

T?c ng? th?i Trung C? c� c�u: �M?i con ???ng ??u d?n ??n La M�.� Trong tr??ng h?p l?ch s? h?i ho? s?n m�i, r?t cu?c ch�ng ta th?y �M?i con ???ng ??u d?n ??n Nh?t B?n�.

H?i ho? s?n m�i ?� ra ??i t?i Nh?t B?n khi Shibata Zeshin d�ng k? thu?t makie v? n�n b?c tranh phong c?nh n�i Fuji n?m 1872, ?o?t gi?i th??ng Ti?n b? t?i tri?n l�m th? gi?i ? Vienna n?m 1873, ?�nh d?u l?n ??u ti�n th? gi?i bi?t t?i s?n m�i nh? m?t ch?t li?u h?i ho?.

B?n th?p ni�n sau ?�, k? thu?t s?n m�i Nh?t B?n ?� ???c truy?n b� t?i Paris nh? m?t c?u sinh vi�n tr??ng M? thu?t Tokyo, ngh? nh�n Seizo Sugawara, ng??i ?� ?� d?y Jean Dunand k? thu?t s?n m�i v�o n?m 1912. Jean Dunand ch�nh l� ng??i ??u ti�n d�ng s?n ta nh?p t? ?�ng D??ng ?? v? n�n nh?ng b?c s?n m�i ??m ch?t h?i ho?. �ng c?ng l� ng??i ?� s�ng t?o ra nh?ng k? thu?t m?i, trong ?� c� k? thu?t c?n v? tr?ng tr�n di?n r?ng, sau n�y ?� ???c c�c ho? s? s?n m�i Vi?t Nam �p d?ng r?ng r�i.

M?t th?p ni�n sau, t?i H� N?i, m?t ng??i Nh?t kh�c, GS Ishiko Suehiko, t?t nghi?p sinh tr??ng M? thu?t Tokyo, ?� d?y k? thu?t s?n m�i cho n? ho? s? Alix Aym�, ng??i sau ?� ?� tr? th�nh gi�o s? d?y s?n m�i duy nh?t c?a tr??ng MT?D. Trong th?i gian 1925 – 1936 (1939) b� ?� t?o ra m?t phong c�ch tranh s?n m�i th? hi?n nh?ng ?? t�i v? ng??i v� c?nh v?t ?�ng D??ng, v� ?� truy?n l?i phong c�ch ?� cho nh?ng h?c tr� c?a b� t?i tr??ng, nh?ng ng??i sau n�y ?� tr? th�nh c�c ho? s? s?n m�i ??u ti�n c?a Vi?t Nam, t? L� Ph? t?i Nguy?n Gia Tr�. Phong c�ch c?a nh?ng ng??i th�y Ph�p nh? Victor Tardieu, Joseph Inguimberty, Alix Aym� ?� ???c c�c h?c tr� Vi?t Nam c?a h? h?p th?, bi?n ??i, c?i bi�n, ?? tr? th�nh phong c�ch sau n�y c� t�n MT?D.

C�y ph? h? h?i ho? s?n m�i Vi?t Nam

Phong c�ch h?i ho? s?n d?u MT?D trong tranh c?a Joseph Inguimberty

… v� c�c h?c tr� c?a �ng.

L?i c?m ?n

T�c gi? c?m ?n TS Ph?m Long v� nh?ng th?o lu?n, chia s? v� h?p t�c trong qu� tr�nh truy t�m nh?ng th�ng tin ch�nh x�c v? l?ch s? h?i ho? s?n m�i Vi?t Nam, TS V? Minh H??ng v� GS Akitsu Ikeda ?� h?p t�c, th?o lu?n v� gi�p ?? trong qu� tr�nh nghi�n c?u. T�c gi? c?ng c?m ?n GS Nguy?n Th? Anh v� nh� nghi�n c?u m? thu?t Ph?m Qu?c Trung ?� cung c?p m?t s? t? li?u. GS Nguy?n Th? Anh, TS ?inh Tr?ng Hi?u v� Ph?m Qu?c Trung c?ng ?� ??c to�n b? b�i vi?t v� s?a m?t s? l?i ch�nh t?.

B�i n�y ???c vi?t d?a tr�n ph?n th? nh?t trong thuy?t tr�nh �?n qu? nh? k? tr?ng c�y� c?a t�c gi? ng�y 25.5.2019 t?i H� N?i [27].

Vi?t xong ng�y 4.7.2019

_________

T�i li?u tham kh?o:

[1] Elizabeth A. Pillar, Ruixin Zhou, and Marcelo I. Guzman, Heterogeneous Oxidation of Catechol, J. Phys. Chem. A 119 (2015) 10439.

[2] https://majikkunotecho.wordpress.com/2019/01/24/urushi-%E6%BC%86/

[3] Tr??ng M? thu?t Tokyo ???c th�nh l?p ng�y 5/10/1887 v� khai gi?ng kho� ??u ti�n th�ng Hai n?m 1889 v?i b?n khoa tranh Nh?t, kh?c g?, kh?c kim lo?i, v� s?n m�i.

[4] ?? ????????? ???? (???????????2016).

[5] Mechthild Baumeister, Jean Dunand: A French Art D�co Artist Working with Asian Lacquer (WAG Postprints, Florida, 2002).

[6] F�lix Marcilhac, Jean Dunand, vie et �uvre (Les �ditions de l�Amateur, Paris, 1991).

[7] Liliane Sarcey, Une visite � l�atelier de M. Jean Dunand, 3.12.1925, Conferencia (Journal de l�Universit� des Annales) No 9, 1926. pp 438 – 445.

[8] Henri Oger, Les industries indig�nes au pays d�Annam, La D�p�che Coloniale, 31.10.1909, pp. 251 – 262.

[9] Du fleuve Rouge au M�kong, Visions du Vi?t Nam, 21 septembre 2012 – 27 janvier 2013, Dossier de presse, Mus�e Cernuschi.

[10] Pascal Lacombe & Guy Ferrer, Alix Aym� – Une artiste peintre en Indochine – A French painter in Indochina 1925 – 1940 (Somogy Editions d’Art, Paris, 2012).

[11] Annuaire g�n�ral de l�Indochine, 1904, p. 540 & p. LXVII.

[12] ???????????. ??15?; ???: ?????????; ?????: ??15-??3.

[13] Alix Aym�, La technique de la laque, France Illustration, num�ro sp�cial sur l�Indochine, No. 190, 4 Juin 1949, non pagin�.

[14] Nguy?n H?i Y?n, Alix Aym� c� ph?i l� c� gi�o c?a danh h?a Nguy?n Gia Tr�? Tia S�ng, 9/12/2016.

[15] �Nguy�n m?t bu?i ???c h?a s? Nam S?n h??ng d?n ?i v? t?i V?n Mi?u – Qu?c T? Gi�m, Joseph Inguimberty ?� th?c s? s?ng s?t, b�ng ho�ng tr??c c�c ho�nh phi, c�u ??i, ?? th? s?n son th?p v�ng l�u ??i, l�n n??c th?i gian, ng? sang c�c gam m�u v� c�ng phong ph� v� k? l?, ? nh� ??i b�i. �ng ?� ?? xu?t ngay � ki?n v?i hi?u tr??ng Victor Tardieu ?? ??a s?n ta v�o ch??ng tr�nh nghi�n c?u v� th?c t?p.� – Nguy?n Quang Ph�ng, C�c ho? s? tr??ng cao ??ng m? thu?t ?�ng D??ng (NXB M? thu?t, 1993).

[16] Trois �coles d�art de l�Indochine (Imprimerie d�Extr�me-Orient, Hanoi, 1931).

[17] Minh H�a, S?n m�i d?u ?n h?i ho? Vi?t, Th? gi?i & Vi?t Nam, http://baoquocte.vn/, 29.3.2106.

[18] L?ch s? Vi?t Nam qua ?nh, 2.4.2016; Ho�ng V?n, M?t s? t�i li?u v? nh�n v?t l?ch s? L� Hoan, H?n Vi?t, 23.9.2015.

[19] Sophie de Moustier, La maison des �tudiants de l�Asie du Sud-Est (ex-Maison des �tudiants de l�Indochine), Patrimoines & Inventaire, 3.2.2015.

[20] Ch. Crevost, Note sur les diff�rents produits fournis par l’arbre � laque du Tonkin, Bulletin �conomique de l’Indochine, No 130 (Mai-Juin 1918) pp. 469 – 470.

[21] ????, ?????????????????????, ????????, 77 ? 3 ?2011 ?11 ?).

[22] Robert Jannin, La laque au Tonkin, Bulletin de l’Agence �conomique de l’Indochine, No 9 (1936) pp. 73 – 75.

[23] Nguy?n ?? Cung, Ng�y Nay, s? 143, ng�y 31.12.1938.

[24] T� Ng?c V�n, Tham lu?n H?i Ngh? V?n H�a To�n Qu?c n?m 1948, in l?i tr�n b�o V?n Ngh?, s? 5 th�ng 9 n?m 1948.

[25] L’�cho Annamite, t? 22.10.1925 t?i 22.1.1926, trang 4 (qu?ng c�o d??i c�ng).

[26] K? t? khi Jean Dunand l�m s?n m�i v�o nh?ng n?m 1917 – 1925 ?� xu?t hi?n thu?t ng? “la laque ponc�e” trong ti?ng Ph�p, t?c “s?n m�i”. “Poncer” l� ??ng t? “m�i nh?n (b?ng ?� b?t, pierre ponce)”, “pon�age” l� danh t? ch? s? “m�i nh?n”. T? n�y c� g?c t? �pierre ponce� t?c ?� b?t, g?c Latin l� �pumex�. Ng??i Nh?t d�ng ?� b?t m�i urushi v� k? thu?t m�i n�y ?� ???c Seizo Sugawara d?y cho Eileen Grey v� Jean Dunand v�o nh?ng n?m 1910 – 1912. V� th? c� nhi?u kh? n?ng thu?t ng? “s?n m�i” c?a ta l� t? ???c d?ch t? “la laque ponc�e”, v� n� xu?t hi?n v�o n?m 1925, t?c v�o l�c s?n ta ?ang r?t th?i th??ng t?i Paris nh? m?t c�ng ngh? m?i.

[27] Nguy?n ?�nh ??ng, ?n qu? nh? k? tr?ng c�y (slides), 25.5.2019, C�-ph� Th? B?y 3A Ng� Quy?n, H� N?i.

Ngu?n: FB Nguy?n ?�nh ??ng