Ngu?n g?c t? v?ng Hán Vi?t: trao ??i v? v?n hóa, dân t?c Vi?t Nam v?i nhà nghiên c?u Nguy?n H?i Hoành

S�ng H�n v� nh�m C? S? T? Nguy�n

NNC Nguy?n H?i Ho�nh v?a c�ng b? b�i vi?t �V� sao ti?ng Vi?t kh�ng c�ng ngu?n g?c v?i ti?ng H�n?�. B�n c?nh nh?ng t�n ??ng v?i t�c gi? v? quan h? c?i ngu?n c?a ti?ng Vi?t, m?i li�n k?t c?a ng??i Vi?t (Kinh) v?i v?n h�a B�ch Vi?t, ch�ng t�i nh?n th?y c?n trao ??i l?i v?i t�c gi? v? v?n ?? t? v?ng H�n Vi?t, c?ng nh? c�c m?nh ?? li�n quan m� �ng ?? c?p.

Sau ph?n l??c s? nghi�n c?u v? Quan h? c?i ngu?n c?a ng�n ng? ng??i Vi?t (Kinh), t�c gi? ??a ra m?nh ??: �S�ng ki?n phi�n �m ch? H�n th�nh t? H�n-Vi?t ?� gi�p ng??i Vi?t thu?n l?i ti?p nh?n ch? H�n m� ho�n to�n kh�ng n�i ti?ng H�n, ??ng th?i l�m cho kho t? v?ng ti?ng Vi?t c� kh? n?ng ph�t tri?n h?u nh? v� h?n. ?�y l� m?t th�nh t?u ki?t xu?t v? ng�n ng? h?c c?a t? ti�n ta�. D?n l?i Gi�o s? Tr?n Tr� D�i, t�c gi? ?i ??n k?t lu?n: �Nh? v?y th� c?i ngu?n v?n h�a Vi?t Nam c?ng kh�ng th? chung ngu?n g?c v?i v?n h�a H�n�. Th?m ch� �ng c�n ?i xa h?n khi m? v?n ?? ??n l?ch s? h�nh th�nh d�n t?c l�n t?i 20 ng�n n?m.

Nh?m gi�p v?n ?? r� r�ng, g?i m? v� c?n khoa h?c h?n, ch�ng t�i trao ??i, ph?n bi?n v?i t�c gi? v? nh?ng m?nh ?? n�i tr�n.

C?I NGU?N T? V?NG H�N VI?T: KHI T??NG T??NG TR�N ??Y

Trong b�i vi?t c?a m�nh, t�c gi? Nguy?n H?i Ho�nh ??a ra nh?n ??nh: �T? v?ng H�n Vi?t l� lo?i t? v?ng do t? ti�n ta s�ng t?o ra trong qu� tr�nh ti?p nh?n ch? H�n� hay: �t? ti�n ta ?� s�ng t?o ra c�ch ??c ch? H�n theo �m ti?ng Vi?t m� kh�ng ??c theo �m H�n, t?c c�ch phi�n �m ch? H�n th�nh t? H�n-Vi?t�. V? v?n ?? n�y, ch�ng t�i ph?n bi?n l?i t�c gi? Nguy?n H?i Ho�nh nh? sau.

T? v?ng H�n Vi?t kh�ng ph?i l� s�ng t?o c?a t? ti�n ta. T? v?ng ?y ???c h�nh th�nh b?i nh?ng ng??i H�n t?i Giao Ch�u � Annam (t?c Vi?t Nam th?i H�n ???ng). Trong khi, t�c gi? Nguy?n H?i Ho�nh kh�ng ??a ra b?t c? m?t b?ng ch?ng l?ch s? n�o ?? ch?ng minh cho nh?n ??nh c?a m�nh, th� c� r?t nhi?u nh� Khoa h?c g?o c?i trong l?nh v?c l?ch s? v� ng�n ng? ?� c�ng nh?n r?ng c?ng ??ng H�n ng? ?� ?� t?ng r?t ph?n vinh t?i khu v?c Ch�u th? s�ng H?ng, s�ng M�, s�ng C? (1).

Li Tana trong �V?nh B?c B? c�i nh�n xuy�n l?ch s?� cho bi?t: T? H�m D??ng, Tr??ng An kinh ?� T?n � H�n – ???ng th�ng qua T?n L?nh ??o, H? Nam (trong ?� c� s�ng T??ng), Linh C?, c? d�n Trung Nguy�n ???c k?t n?i tr?c ti?p v?i v�ng v?nh B?c B?, bi?n n?i ?�y th�nh trung t�m kinh t? quan tr?ng (2). C? GS Nguy?n T�i C?n trong Ch??ng th? II – Ngu?n g?c v� qu� tr�nh h�nh th�nh c�ch ??c H�n Vi?t c� tr�nh b�y c?n k? ho�n c?nh l?ch s? ??t n?n m�ng cho c�ch ??c H�n Vi?t. �ng cho bi?t c� 3 y?u t? t�c ??ng tr?c ti?p t?i vi?c h�nh th�nh t? v?ng – c�ch ??c H�n Vi?t bao g?m: a) Di d�n ng??i H�n, (d�n di c? t? do v� ???c tri?u ?�nh khuy?n kh�ch, t?i ??, quan l?i v� gia ?�nh h?, binh l�nh s? l??ng h�ng v?n�). b). C�c y?u t? ch�nh tr? – s? l??ng quan l?i ng�y c�ng ph�nh l?n b?i s? quan li�u h�a, �). c). C�ng cu?c ph? qu�t v?n h�a H�n t?i Giao Ch�u – An Nam (Vi?t Nam thu?c th?i H�n ???ng): T�ch Quang, Nh�m Di�n, S? Nhi?p, ??c bi?t l� tri?u ???ng ?� m? tr??ng d?y ch? H�n ? Giao Ch�u (3). GS Tr?n Qu?c B?o trong chuy�n lu?n �T?m quan tr?ng c?a di d�n Trung Nguy�n trong th?i ??i nh� ???ng ??i v?i s? ph�t tri?n c?a Annam� c?ng c� nh?ng nh?n ??nh t??ng ??ng v?i Gi�o s? Nguy?n T�i C?n v? d�ng di c? c?a ng??i ng�n ng? v� v?n h�a H�n v�o khu v?c nay l� mi?n b?c Vi?t Nam (4).

Nh? v?y, �t nh?t ch�ng ta s? th?a nh?n v?i nhau r?ng, t? v?ng c�ch ??c H�n Vi?t ???c s? h?u ??u ti�n b?i nh?ng ng??i n�i ng�n ng? H�n t?i Vi?t Nam th?i H�n ???ng. C?ng ??ng ?y ti?p t?c t?n t?i v� kh?ng ??nh ???c v? th? c?a m�nh trong n?a ??u thi�n ni�n k? II t?i ??i Vi?t. ?i?u n�y ???c ch?ng minh b?i s? tr?i d?y c?a h? Kh�c ? H?ng Ch�u (c� g?c Kh�c ?p ??t T?n). N?m 906, b?ng vi?c x?ng Ti?t ?? S?, Kh�c Th?a D? ?� ??t n?n m�ng cho n?n t? ch? qu?c gia. Tr?n L�m, s? qu�n gi? B? H?i Kh?u ??n t? Qu?ng ?�ng, t? nhi?u s? qu�n ? Ch�u th? S�ng H?ng nh? tr??ng h?p ba anh em h? Nguy?n.

Nh?ng ch?a h?t, ch�ng ta c� nh?ng t? li?u cho th?y nh� L� l� m?t gia t?c t?i t? ??t M�n (5), nh� Tr?n ??n t? ??t M�n (6), l?u � r?ng ??n th? k? th? 9, 10, ng??i M�n ?� n�i m?t ph??ng ng? c?a ti?ng H�n g?i l� M�n ng?. Ch�ng ta s? m�nh l?c b??c Hoa t�m lu?n, lo s? Trung Qu?c �ph?ng quy?n Vi?t Nam l�ng t? h?i ??u� (7) th� ng??i x?a kh�ng ngh? nhi?u nh? v?y. Con ng??i c� quy?n v� ?? kh? n?ng ?i xa ??� �m?u c?u h?nh ph�c�. Ch�nh ?i?u n�y ?� t?o cho th�nh Th?ng Long m?t n?n v?n h�a kh�c bi?t v?i nh?ng c? d�n v�ng r�a. Ng??i Th?ng Long coi nh?ng c? d�n ?y l� Man, l� Li�u Di, T? kinh th�nh h? ?� ph�ng ra h�ng ch?c cu?c t?n c�ng v�o c�c th? l?c b?n ??a x? khi h? �??ng ng?nh kh�ng tu�n gi�o h�a�.

Quay tr? l?i ngu?n g?c t? v?ng H�n ???ng, ch�ng t�i t�n ??ng v?i quan ?i?m c?a John Phan r?ng t? v?ng n�y c� g?c t? ph??ng ng? H�n Trung C? t?i Annam. T? thi�n ni�n k? th? II, c?ng ??ng n�i ng�n ng? ?y d?n chuy?n ng? sang ng�n ng? proto Vi?t M??ng (Language shift), ?�ng g�p to�n b? qu? t? v?ng ng�n ng? m? ?? c?a m�nh (8). Tr?i qua h�ng th? k?, t?i Ch�u th? s�ng H?ng m?t ph??ng ng? m?i ra ??i. Nh? v?y, nh?n ??nh c?a t�c gi? Nguy?n H?i Ho�nh v? ngu?n g?c c�ch ??c H�n Vi?t ch? ch�nh x�c v?i m?t s? ph??ng ng? M??ng, kh�ng ch�nh x�c v?i ng�n ng? ng??i Kinh. Ng??i Vi?t kh�ng c� s�ng ki?n n�o v? vi?c ??c ch? H�n theo ti?ng Vi?t c?. S? d? ph�t �m H�n Vi?t kh�c v?i ti?ng H�n hi?n ??i l� do qu� tr�nh ph�t tri?n c?a ng�n ng? (language change) v� s? t??ng t�c, h�a nhuy?n gi?a hai kh?i ng�n ng? proto Vi?t M??ng v� H�n Annam Trung C? m� th�i.

PH?C NGUY�N T? V?NG H�N VI?T, SO S�NH V?I C�C PH??NG NG? LI�N QUAN: M?T THAO T�C K? THU?T C?N THI?T

T�c gi? Nguy?n H?i Ho�nh c� l? ?� ?? x�c c?m d?n d?t ng�i b�t c?a m�nh. �ng vi?t b?ng tr?c gi�c m�ch b?o, b?ng vi?c �ng c?m th?y th? l� ?�ng, l� logic, ho?c l� h?p xu th? ch?ng? �ng ??a ra m?nh ??: �T�m l?i s�ng ki?n phi�n �m ch? H�n th�nh t? H�n-Vi?t ?� gi�p ng??i Vi?t thu?n l?i ti?p nh?n ch? H�n m� ho�n to�n kh�ng n�i ti?ng H�n, ??ng th?i l�m cho kho t? v?ng ti?ng Vi?t c� kh? n?ng ph�t tri?n h?u nh? v� h?n. ?�y l� m?t th�nh t?u ki?t xu?t v? ng�n ng? h?c c?a t? ti�n ta�.

Ch?ng minh cho m?nh ?? n�y, �ng c� nh?ng l?p lu?n, so s�nh m� ch�ng t�i cho r?ng thi?u ch�nh x�c v? ph�t �m c?a t? v?ng H�n Vi?t. Tr�ch: �� �? ti?ng H�n ??c �u?n�, ta ??c ti?ng Vi?t l� �v?n� hay�� ?? ti?ng Qu?ng ?�ng ??c �ho?c ch?p�, t? H�n-Vi?t l� �h?c t?p�, tuy r?ng ti?ng B?c Kinh ??c �xu? x�. Ch�ng t�i, ph?n bi?n t�c gi? Nguy?n H?i Ho�nh ? 2 ?i?m sau: 1/kh�ng so s�nh ti?ng Vi?t hi?n ??i v?i ti?ng B?c Kinh; 2/c?n ph?c nguy�n �m v� ??i s�nh v?i c�c ph??ng ng? li�n quan.

Tr??c h?t, ti?ng B?c Kinh, thu?c v? B?c ph??ng Quan tho?i l� s? k?t h?p gi?a ng�n ng? H�n v?i ng�n ng? c?a c�c t?c ng??i Khi?t ?an, N? Ch�n (Kim), M�ng C? (Nguy�n), M�n Ch�u. H?u qu? l� ti?ng B?c Kinh (tuy ???c d�ng l� ti?ng ph? th�ng Trung Qu?c) nh?ng ?� bi?n ??i r?t nhi?u (language change) v� kh�ng thu?c nh�nh ph�t �m H�n Vi?t.

Th? 2 v? ph?c nguy�n �m. Ch�ng t�i ti?n h�nh ph?c nguy�n c�u m? ??u b�i �Nam Qu?c S?n H�� v? H�n �m Trung C? (John Phan v� c? Gs Nguy?n T�i C?n nh?n ??nh th?i k? nh� ???ng l� c?t l�i trong vi?c h�nh th�nh t? v?ng H�n Vi?t). ??ng th?i, so s�nh k?t qu? ph?c �m v?i T??ng ng?, Vi?t ng? v� gi?ng H� N?i. C�ng c? ph?c nguy�n m� ch�ng t�i d�ng l� t? William H. Baxter v� Laurent Sagart v� d? li?u ph??ng ng? Trung Hoa.

So s�nh �m H�n Trung C? v?i T??ng ng? (H? Nam), Vi?t ng? t?i Qu?ng Ch�u (Qu?ng ?�ng) v� gi?ng H� N?i (10)

?�y m?i ch? l� th�ng tin ??u ti�n khi t�m hi?u v? ngu?n g?c t? v?ng v� c�ch ph�t �m t? v?ng H�n Vi?t. Ch�ng t�i c� nh?n x�t s? kh?i r?ng ph�t �m H�n Vi?t c� nhi?u ?i?m t??ng ??ng v?i T??ng ng?, Vi?t ng? v� c� s? k? th?a nh?t ??nh v?i �m H�n Trung C?. ?? r� h?n s? t??ng ??ng v� kh�c bi?t, ch�ng ta c�n ph?i d?a v�o nh?ng nguy�n t?c v? c�ch h�nh th�nh, ph�t tri?n c?a thanh ?i?u, �m v?c ph�t �m H�n Vi?t v� c�c ng�n ng? li�n quan. ?i?u n�y ?�i h?i s? n? l?c l?n c?a c�c nh� ng�n ng? trong n??c v� qu?c t?.

H�N, VI?T L� NH?NG NG�N NG? ??N �M: T�C GI? QU� V?I V�NG

T�c gi? Nguy?n H?i Ho�nh nh?n ??nh: "Do ti?ng H�n v� ti?ng Vi?t ??u l� ng�n ng? ??n �m ti?t (monosyllabic) n�n vi?c phi�n �m m?t ??i m?t t??ng ??i thu?n ti?n". T?i m?nh ?? n�y, ch�ng t�i ph?n bi?n t�c gi? ? c? 2 l?p lu?n: 1/s? ??n �m ti?t c?a ti?ng H�n v� ti?ng Vi?t. 2/phi�n �m m?t ??i m?t.

Ch�ng t�i t�i kh?ng ??nh l?i c�c nghi�n c?u c?a William H. Baxter, Laurent Sagart, V??ng L?c c�ng nhi?u nh� ng�n ng? h?c kh�c v? s? h�nh th�nh v� ph�t tri?n c?a ng�n ng? H�n. Theo ?� ti?ng H�n Th??ng C? (t? nh� Th??ng ??n Nam B?c tri?u) l� ?a �m ti?t; ng�n ng? ?y d?n chuy?n th�nh ??n �m k? t? n?a sau th?i k? Nam B?c Tri?u (TK th? V tr? ?i). D??i ?�y l� ph?n ph?c nguy�n �m H�n Th??ng C? v� H�n Trung C? c?a c�u th? ??u b�i Nam Qu?c S?n H�. C�ng c? ch�ng t�i s? d?ng ?? ph?c nguy�n �m l� c?a William H. Baxter v� Laurent Sagart.

Ph?c nguy�n �m Nam Qu?c S?n H� v? Th??ng c? H�n �m v� Trung c? H�n �m

V? ti?ng Vi?t, v?i data t? sealang, ch�ng t�i ti?n h�nh ph?c nguy�n �m s? ??m t? 1 t?i 5 c?a ng�n ng? Proto Vietic, ng� h?u cung c?p th�ng tin t?t nh?t ??n ??c gi?. 

Ph?c nguy�n s? ??m t? 1 t?i 5 �m proto Vietic

Qua b?ng ph?c nguy�n �m, ta th?y proto Vietic l� ng�n ng? ?a �m. V?i ng??i Kinh (Vi?t) ch�ng ta c� m?t s? v� d? nh? sau: �Tr?i� t?ng ???c ph�t �m: bl?i, pl�n, h?u qu? l� Tr?n Phu trong Annam T?c S? ?� ph?i k� �m l� b?t m?t (??). Tr?ng t?ng ???c ph�t �m bl?ng, blang, Tr?n Phu k� �m th�nh b?t l?ng (??). N�i, tra d? li?u v? proto Vietic tr�n sealang v?i t? kh�a �rock� ch�ng t�i c� ???c �m k?o?l?, kh? n?ng v� �m n�y m� Tr?n Phu ?� k� �m th�nh can �i (??)�. Ta ti?p t?c g?p d?u v?t ?a �m ti?t qua th? N�m Nguy?n Tr�i. Ch�ng t�i xin l?y m?t v�i v� d? sau ?�y: B� ng?a g?y thi?u k? ch?n (trong b�i Th? v? ng�m). Ng?a �m proto Vietic l� /*m-???? / ?� bi?n th�nh "b� ng?a". Trong b�i Ng�n ch� 20, c�u m? ??u Nguy?n Tr�i vi?t: "D?u ng??i ?i l� ?� m�n". Th?c t? ?� trong �m proto Vietic l� /*l-ta??/ ?� bi?n th�nh "l� ?�", (d?u g?ch ngang trong phi�n IPA t??ng tr?ng cho nguy�n �m b?t k? (c� th? theo gi?ng ??a ph??ng). Ng??i n�i ti?ng proto Vietic g?i "ng?a" l� "m? ng?", g?i "?�" l� "la ?a". Nguy?n Tr�i v�o th? k? XV ??c l� "b� ng?a" v� "l� ?�".

D?u t�ch ?a �m trong ti?ng Vi?t v?n c�n t?i t?n �t nh?t l� th? k? XVII khi m� cu?n t? ?i?n Vi?t B? La ra ??i. Nh? v?y vi?c k� �m ti?ng thu?n Vi?t b?ng ti?n H�n ch?a h?n l� �m?t ??i m?t� nh? t�c gi? Nguy?n H?i Ho�nh nh?n ??nh.

V?y c�n k� �m b?ng ch? N�m? Do nhi?u t? v?ng c?a ng??i proto Vi?t M??ng kh�ng th? d�ng ch? H�n ?? k� �m, ?i?u n�y n?y sinh vi?c t?ng l?p tinh hoa c?a ??i Vi?t ph?i s�ng t?o ra ch? N�m. Tr�n T? ?i?n Qu?c �m thi t?p Nguy?n Tr�i c?a Tr?n Tr?ng D??ng ch�ng ta s? th?y nh?ng v� d? nh?: ch? tr?ng ???c gh�p t? C? L?ng (c? ?+ l?ng ?), tr?ng ???c gh�p t? nguy?t v� l?ng (), �H? qu? l� ch? N�m c�n kh� h?c h?n c? H�n t?.

Nh? v?y, t�c gi? Nguy?n H?i Ho�nh ??a ra k?t lu?n khi ch�nh �ng ch?a ?i ??n ngu?n g?c c?a v?n ??. Th�m m?t l?n n?a, �ng ?? x�c c?m d?n l?i cho nh?ng suy lu?n c?a m�nh. ?i?u ?� l�m gi?m ?i t�nh ch�nh x�c c?a ch�nh m?nh ?? m� t�c gi? ??a ra.

NG??I KINH N�I NG�N NG? G�? VI?T RI�NG ?? TR�NH NG? NH?N

Do trong b�i vi?t, t�c gi? ?? c?p t?i vi?c Vi?t ho�n to�n kh�ng n�i ti?ng H�n. Tr�ch ��?? v??t qua kh� kh?n tr�n, t? ti�n ta ?� s�ng t?o ra c�ch ??c ch? H�n theo �m ti?ng Vi?t m� kh�ng ??c theo �m H�n, t?c c�ch phi�n �m ch? H�n th�nh t? H�n-Vi?t� v� �T�m l?i s�ng ki?n phi�n �m ch? H�n th�nh t? H�n-Vi?t ?� gi�p ng??i Vi?t thu?n l?i ti?p nh?n ch? H�n m� ho�n to�n kh�ng n�i ti?ng H�n�. C� th? t�c gi? kh�ng c� � ph? ??nh vi?c ng??i Vi?t ?� t?ng n�i � n�i th�nh th?o H�n ng?, nh?ng ?? tr�nh nh?ng ng? nh?n kh�ng ?�ng c�, ch�ng t�i ?? c?p l?i v?n ?? ng�n ng? ng??i Kinh (Vi?t).

T? TK X ??n �t nh?t l� ??u th? k? XV, t?i nh?ng v�ng ??t m� tri?u ?�nh Th?ng Long tr?c ti?p qu?n l� c� �t nh?t hai ng�n ng? c�ng song song t?n t?i l� H�n v� Proto Vi?t M??ng. Ng�n ng? H�n t?n t?i trong c�c c?ng ??ng g?c ???ng v� ???c ti?p ??ng l?c t? nh?ng ng??i nh?p c? n�i Ng� ng?, M�n ng? v� Vi?t ng?. T?t c? h?i t? trong v?n ng�n th?i L� Tr?n (ng�n ng? c?a t?ng l?p tinh hoa ??i Vi?t).

Trong khi ?� c?ng ??ng Vi?t M??ng s? d?ng ng�n ng? c?a ch�nh h?. B?ng ch?ng cho s? hi?n di?n c?a c?ng ??ng n�y l� tri?u ?�nh ??i Vi?t ?� ph?i d?ch Ph?t Thuy?t, hay vua Tr?n Nh�n T�ng l�m th? n�m C? Tr?n L?c ??o Ph�� S? giao gi?a hai kh?i ng�n ng? ?y ?� tr? th�nh ng�n ng? Vi?t M??ng Si�u H�n H�a (kh�i ni?m John Phan d�ng ch? vi?c ng�n ng? Vi?t M??ng bi?n ??i s�u s?c v� to�n di?n b?i ng�n ng? H�n Annam). Ng�n ng? m?i n�y, nh? s? h? tr? c?a tri?u ?�nh m� ng�y c�ng tr? n�n uy t�n t?i ??i Vi?t.

Nh?ng c� d? li?u n�o ?ng h? cho vi?c c� ng�n ng? H�n t?i ??i Vi?t th?i L� � Tr?n. To�n th? c� ch�p v? vi?c H?ng ??o V??ng Tr?n Qu?c Tu?n ??n S? Qu�n g?p s? Nguy�n l� S�i Xu�n (11). ? ?�y, ta th?y H?ng ??o V??ng ?� tr?c ti?p n�i chuy?n v?i s? Nguy�n m� kh�ng c?n phi�n d?ch. H�n v?n L� Tr?n � m?t di s?n v?n h�a ?? s? cho th?y, t?ng l?p tinh hoa ??i Vi?t trao ??i v?i nhau, l�m th? t?ng nhau b?ng, th?c h�nh ni?m tin t�n gi�o b?ng H�n ng?. K? c? ti?ng Vi?t M??ng si�u H�n H�a m� John Phan ?? c?p t?i c?ng ch?a ??ng t? 70 � 75% t? v?ng H�n.

B�i th? Vi?t Gi?i, c?a Tr?n Minh T�ng ng� h?u ??a ch�ng ta v? l?i b?i c?nh v� s? t??ng ??ng ng�n ng? gi?a ??i Vi?t v� H�n ng? ph??ng quan (ch? d�ng c?a Tr?n Quang ??c trong Ng�n n?m �o m?). Tr�ch: �ng�n ng? v� ?a bi?t/Y quan b?t kh? ??ng�, t?m d?ch: Ng�n ng? ch?ng kh�c nhau nhi?u/�o m? kh�ng ???c gi?ng nhau (12). Nh? v?y c� th? n�i r?ng �t nh?t ??n TK th? 13, 14 ??i Vi?t v?n c� c?ng ??ng m?nh n�i ti?ng H�n, t? h�o v?i ti?ng H�n. �t nh?t ??n kho?ng th?i gian n�y, nhi?u c? d�n ??i Vi?t v?n th�ng ng�n tr?c ti?p v?i ng??i Trung Qu?c.

C?I NGU?N V?N H�A: KHI T�C GI? CH? NH�N "THU?N VI?T"

Tr�ch: �Vi?c ti?ng Vi?t, ti?ng H�n thu?c hai ng? h? kh�c nhau ch?ng t? ng�n ng? Vi?t kh�ng c�ng ngu?n g?c v?i ng�n ng? H�n. Nh? v?y th� c?i ngu?n v?n h�a Vi?t Nam c?ng kh�ng th? chung ngu?n g?c v?i v?n h�a H�n�. Nh?ng ?i?u n�y c� ho�n to�n ch�nh x�c kh�ng? Ch�ng t�i cho r?ng ??a ra m?nh ?? nh? v?y t�c gi? (c?a m?nh ?? n�y) ch?a ?i ??n c?i ngu?n c?a v?n h�a ng??i Kinh.

Ngu?n g?c ti?ng Vi?t v� ngu?n g?c V?n h�a Vi?t Nam l� kh�ng tr�ng kh�t. Ngu?n g?c ng�n ng? Vi?t v� ngu?n g?c v?n h�a ng??i Kinh c?ng kh�ng tr�ng kh�t. T? nh?ng ng??i n�i ng�n ng? proto Vietic ??n Vi?t M??ng ??n ti?ng Kinh ??n Vi?t Nam l� h�nh tr�nh ng�n ng? 4000 n?m, v?i nhi?u giai ?o?n. Trong m?i giai ?o?n ?�, ng??i n�i ng�n ng? Vietic ?� ti?p nh?n c�c lu?ng v?n h�a v� c? di truy?n t?i t? nh?ng ng??i thu?c c�c ng? h? kh�c. Nh?ng ng??i Kinh ??u ti�n c?m th?y m�nh g?n Hoa H?, c� g?c c?i H�n ???ng. H? nh�n c? d�n b?n x? ? v�ng r�a ch? l� Li�u Di, l� M�n M?i, �n� l? mi?n n�i�.

Th�i �y ?? Anh V? nh� L� n�i: �?? b?n man di qu?y H? l� t?i c?a th?n […] Nay c?m ch? th�i m?i, ch?p tay m� ch?u m?c h�nh; tr?m c?p d�n ven, m?t m?t m� theo ho�ng h�a� (13). Tr?n Th�i T�ng trong Kh�a H? L?c cho r?ng th?t t? khi sinh ra ? c�i Man Di, t?m chung m?t d�ng s�ng, ch? c� sinh ra ? Trung Qu?c, l?c c?n ??y ?? l� qu� gi� nh?t: ��ba l� ?� ???c sinh ra ? Trung qu?c, nh?ng s�u c?n kh�ng ??, b?n th? ch?ng to�n, m� ?i?c ng?ng c�m […] tuy ? trong Hoa H? c?ng h?t nh? ? ngo�i hoang d�. Nay ?� l�m ng??i, ???c sinh ra ? Trung qu?c, l?i c� ?? s�u c?n, h� ch?ng qu� l?m sao?� (14).

Ph?m S? M?nh trong b�i Kinh L� Thao Giang L? ?� ph�ng chi?u c�ch nh�n r?t ??i Trung Hoa v?i v�ng ??t b�n r�a Kinh L?. Trong �n Thao Giang L?, �ng vi?t: �T?c t?p Nhi?m B�ng ki�m B?c B?c/??a li�n Thi?n Thi?n d? V�n Nam� (15). Nguy?n Phi Khanh nh�n v? Tr??ng Ch�u th?y: �T?c t?p li�u di d�n th�i c?� (16). V� khi ?i tuy�n chi?u ? Tr??ng ch�u th� �ng ?em �chi?u ch? tri?u ???ng�, �s?c l?nh nh� H�n� (17) ??n v?i d�n Li�u Di ?y. Trong t? chi?u ?�nh Ai Lao n?m 1479, Vua L� Th�nh T�ng x?ng m�nh cai qu?n Trung ch�u (18); c�n ph�a ??i ph??ng ch? l� man r?, ch� m�. Trong su?t chi?u d�i l?ch s? Vi?t Nam Trung ??i ch�ng ta c�n b?t g?p r?t nhi?u nh?ng di?n ng�n nh? v?y.

Trong ng�n n?m qua, ch�ng ta d�nh t?i 90% th?i gian ?? theo ?u?i n? l?c V� t?n Trung Hoa (???? – kh�ng kha?c va? kh�ng thua k�m Trung Hoa). T? nh?ng c? li?u tr�n, ch�ng t�i cho r?ng v?i ng??i Kinh th� t? t? v?ng, v?n h�a, ??n � th?c t? nh?n ch�ng ta ?� t?ng c� ?i?m giao r?t l?n v?i n?n V?n minh Trung Hoa (Vi?t Nam n?m trong H�n quy?n). C?ng l?u � c?i ngu?n v?n h�a Vi?t Nam ???c h�nh th�nh b?i 54 s?c t?c tr�n to�n qu?c gia, kh�ng ph?i ch? d�nh ri�ng cho ng??i Kinh.

D�N T?C 20 NG�N N?M TU?I: L?I M?T T??NG T??NG KH�NG PH� H?P

Nghi�n c?u c?a Gs Tr?n Tr� D�i �L?ch s? ng�n ng? ng??i Vi?t: G�p ph?n t�m hi?u v?n h�a Vi?t Nam� ?� g?i x�c c?m ?? t�c gi? Nguy?n H?i Ho�nh ?i ??n m?nh ??: �K?t lu?n tr�n cho th?y d�n t?c Vi?t ???c h�nh th�nh tr�n m?nh ??t n�y t? kho?ng h?n 20 ngh�n n?m tr??c. C� th? l�, theo thuy?t �?i kh?i ch�u Phi� (Out of Africa), tr??c ?� t? ti�n ta t? ch�u Phi di c? t?i ?�y. N?m 1923, nh� kh?o c? Madeleine Coloni ph�t hi?n di c?t ng??i Vi?t c�ng n?n v?n h�a c?a h? trong hang ?� ? t?nh H�a B�nh, c�c di v?t n�y c� ni�n ??i 18.000 n?m tr??c CN�.

L?i m?t l?n n?a, t�c gi? ?� ?? c?m t�nh c?a m�nh d?n ?i qu� xa – xa qu� th�nh l?c. Ch�ng t�i kh�ng hi?u d?a tr�n c? s? khoa h?c g� m� t�c gi? l?i k?t n?i t? v?n h�a cu?i gh� H�a B�nh ??n t?n ng??i Vi?t h�m nay? Ch�ng t�i th?ng th?n l?u � r?ng theo chu?n thu?t ng? khoa h?c th� ch? c� m?t d�n t?c Vi?t Nam ???c h�nh th�nh t? 54 s?c t?c, trong ?� ng??i Kinh l� s?c t?c ch? th?. V� ??nh ngh?a d�n t?c ra ??i v�o th?i ?i?m n�o? Ng�y 11 th�ng 3 n?m 1882, t?i ??i h?c Sorbonne, Ernest Renan ??a ra ??nh ngh?a v? �d�n t?c� nh? sau: �D�n t?c l� m?t t�m h?n, m?t nguy�n l� tinh th?n. C� hai y?u t?, th?c ra ch? nh? m?t, t?o n�n t�m h?n ho?c nguy�n l� tinh th?n n�y. M?t n?m trong qu� kh?, m?t trong hi?n t?i. C�i n�y l� s? ??ng s? ??c di s?n k� ?c phong ph�; c�i kia l� s? th?a thu?n trong hi?n t?i, l� l�ng mong mu?n ???c chung s?ng, l� � ch� bi?n gi� tr? k? th?a, gi� tr? m� m?i ng??i ?� ti?p nh?n d??i h�nh th?c tr?n v?n, tr? n�n b?t di?t� (19).

V?i ng??i Kinh, ch�ng ta b?t g?p di?n ng�n ng??i Kinh l� Hoa H?, h�nh di?n l�m ng??i Trung Qu?c (xem ph?n tr�n). Theo ??nh ngh?a Ernest Renan th� ta s? g?p k� ?c v� mong mu?n l�m b?t di?t h�a k� ?c di s?n Trung Hoa ngay t?i ??i Vi?t. Nh? v?y gi? thi?t �d�n t?c Vi?t ???c h�nh th�nh tr�n m?nh ??t n�y t? kho?ng 20 ng�n n?m tr??c� li?u c� ph� h?p kh�ng?

Ti?p theo, ch�ng ta s? l?u � t?i nh?ng lu?ng di c?. C? li?u di truy?n h?c cho th?y k? 4000 n?m tr??c ng??i ng? h? Nam � di c? v�o khu v?c ch�u th? s�ng H?ng, s�ng t?o v?n Ph�ng Nguy�n. Ng??i mang di truy?n h?c ng? h? Tai Kadai s�ng t?o ra n?n v?n h�a L?c (20). Ng??i H�n di c? t?i ch�u th? s�ng H?ng, r?i ng??i Annam n�i ti?ng H�n Trung C? ?y ?� g�p to�n b? v?n t? v?ng c?a ng�n ng? m? ?? c?a m�nh v�o vi?c h�nh th�nh t? v?ng H�n Vi?t trong ti?ng ng??i Kinh. H? c?ng kh�ng ph?i l� ng??i c?a v?n h�a cu?i gh� H�a B�nh.

Xin h?i t�c gi? Nguy?n H?i Ho�nh: n?u v?n h�a, l?ch s? c?a ng??i Kinh (t�c gi? d�ng kh�i ni?m d�n t?c Vi?t) (c� th?�) ???c b?t ngu?n t? ng??i H�a B�nh, v?y ti?ng n�i ng??i Kinh ???c h�nh th�nh t? ti?ng n�i c?a ng??i thu?c v?n h�a H�a B�nh ?? Ng??i H�a B�nh n�i ng�n ng? g� v?y? Vietic, hay l� Austroasiatic, hay s�u n?a l� proto Austroasiatic ?�y? Ch�ng ta k? th?a v� mong mu?n b?t di?t h�a di s?n k� ?c n�o t? ng??i H�a B�nh ?�y?

Ch�ng t�i nh?n m?nh r?ng ch?a c� b?ng ch?ng kh?o c? h?c, nh�n ch?ng h?c, ng�n ng?, v?n h�a n�o ?ng h? k?t lu?n �d�n t?c Vi?t ???c h�nh th�nh tr�n m?nh ??t n�y t? kho?ng h?n 20 ngh�n n?m tr??c�. Ch�ng ta ch? c� nh?ng b?ng ch?ng kh?ng ??nh ng??i H�a B�nh l� nh?ng ng??i b?n ??a ??u ti�n ? khu v?c nay l� ?�ng Nam � v� c? nam Trung Hoa. H?u nh�n c?a h? v?n c�n s?n b?n h�i l??m trong c�c khu r?ng r?m c?a Phillipine, Malaisia, Th�i Lan ng�y nay.

K?T LU?N

Ch�ng t�i thi?t ngh? b�i vi?t �V� sao ti?ng Vi?t kh�ng c�ng ngu?n g?c v?i ti?ng H�n?� c?a t�c gi? Nguy?n H?i Ho�nh c?n b? sung r?t nhi?u c? li?u v? ng�n ng? (trong ?� c� ph?c nguy�n �m, �m v?), l?ch s?, v?n h�a, kh?o c?. T�c gi? c?ng c?n c?n tr?ng h?n trong vi?c ?? c?p t?i c�c v?n ?? d�n t?c, v?n h�a, s? d?ng d? ki?n. S? c?n tr?ng v� thanh th?n khi ??i di?n c�c v?n ?? l?ch s?, d? ki?n l?ch s? l� r?t c?n thi?t cho h�nh tr�nh ti?p c?n khoa h?c l?ch s? m� c? th? l� l?ch s? h�nh th�nh ng??i Kinh. Kh�ng ai c� th? t? bi?n r?ng: �M?i nghi�n c?u v? th?i c? ??u ch? l� �th?y b�i s? voi�, t?t c? ??u ch? d?a tr�n suy ?o�n, ai suy lu?n c� logic th� d? ???c ng??i ??c tin l� ?�ng. Kh�ng ai c� quy?n ch� ng??i kh�c l� sai�.

———————————————

C? s? t? nguy�n tr�n tr?ng c?m ?n NNC L� T? ?� d�nh th?i gian trao ??i, ??ng th?i cung c?p m?t s? t�i li?u c?n thi?t cho qu� tr�nh x�y d?ng b�i vi?t.

Do ki?n v?n h?n h?p, n�n b�i vi?t c� th? c�n s? s�t, ch�ng t�i mong ??c gi? t?n t�nh h? tr?.

T�c gi?: S�ng H�n v� nh�m C? S? T? Nguy�n

—————————————————

Ch� th�ch

1. Xem th�m John Phan: Lacquered Words: the Evolution of Vietnamese under Sinitic Influences from the 1st Century BCE to the 17th Century CE; Chapter 1: The Chinese Language Family and Sino-Vietnamese.

2. Nguy�n v?n: The power base of the earliest Chinese dynasties, the Qin and Han, was western China, with the Gulf of Tongking its most convenient commercial outlet to the South Seas. Thanks to Qin Shihuangdi, these dynasties and their people enjoyed an almost direct transport link between the capital at Changan to the Tongking Gulf: over the Qin Mountains and the central Han plain, across Dongting Lake and the Xiang River in Hunan, and then down the Ling Canal. This system of waterways operated as a major corridor bringing travelers and settlers from central China to the gulf region. It is no accident that the majority of Han-era tombs in modern Guangxi that contain precious overseas grave goods are located along this corridor�. Tr�ch t? Nola Cooke, Li Tana, and James A. Anderson trang 7.

S�ng H�n d?ch Vi?t ng?: �C? s? quy?n l?c c?a T?n, H�n – c�c tri?u ??i ??u ti�n c?a Trung Qu?c, l� ? ph�a t�y (H�m D??ng, Tr??ng An). V?nh B?c B? l� c?a ng� th??ng m?i thu?n ti?n k?t n?i v?i v�ng bi?n ph�a Nam. Nh? T?n Th?y Ho�ng ??, c�c tri?u ??i v� ng??i d�n c?a h? ?� c� ???c li�n k?t g?n nh? tr?c ti?p gi?a Tr??ng An v?i v?nh B?c B?. ?i qua ???ng T?n L?nh, c? d�n Trung Nguy�n c� th? ??n ??ng ?�nh H? v� r?i xu?ng s�ng T??ng ? H? Nam ??n Linh C? (t�n con k�nh ???c T?n Th?y Ho�ng l?nh x�y d?ng v�o n?m 214 TCN). Tuy?n ???ng n�y nh? m?t h�nh lang ??a ng??i t? trung t�m Trung Qu?c ??n khu v?c v?nh B?c B?�.

3. Xem th�m Nguy?n T�i C?n: Ngu?n g?c v� qu� tr�nh h�nh th�nh c�ch ??c H�n Vi?t, NXB ?H Qu?c Gia H� N?i, trang 30 � 42.

4. Xem th�m: Tr?n Qu?c B?o (Vi?n nghi�n c?u Vi?t Nam, ??i h?c S? ph?m Qu?ng T�y): T?m quan tr?ng c?a di d�n Trung Nguy�n trong th?i ??i nh� ???ng ??i v?i s? ph�t tri?n c?a Annam. Nguy�n v?n title: ????????????????, b�i ??ng t?i tr�n T?p ch� nghi�n c?u l?ch s? Trung Qu?c.

5. Xem th�m: Nguy?n Ph�c Anh: Nh?ng t? li?u v? nguy�n qu�n c?a L� C�ng U?n, T?p ch� Nghi�n c?u v� Ph�t tri?n, s? 8-9 (97-98) . 2012.

6. To�n Th?, K? Nh� Tr?n, Th�i T�ng Ho�ng ??, trang 159 vi?t: �Tr??c kia, t? ti�n vua l� ng??i ??t M�n (c� ng??i n�i l� ng??i Qu? L�m), c� ng??i t�n l� Kinh ??n ? h??ng T?c M?c, ph? Thi�n Tr??ng� ?VSKTT NXB KHXH 1993.

7. Ng�y 19/6/2014, Th?i b�o Ho�n C?u b?n ti?ng Trung, xu?t b?n b�i b�o nhan ??: "D??ng Khi?t Tr� th?m Vi?t ?�m Nam H?i: Ph?ng khuy?n Vi?t Nam t?o nh?t h?i ??u" (???????? ????????). T?m d?ch: "D??ng Khi?t Tr� th?m Vi?t (Nam) b�n Nam H?i: Ch�n th�nh khuy�n Vi?t Nam s?m quay ??u". Trong b�i vi?t c� c�u: �Trung qu?c d?ng t�m l??ng kh? ph?ng khuy?n Vi?t Nam "l�ng t? h?i ??u" (???????????�????), t?m d?ch: Trung Qu?c d�ng tr�i tim ?�u ?�u, ch�n th�nh khuy�n Vi?t Nam �l�ng t? h?i ??u�.

8. Nguy�n v?n: Here I propose that Late Sino�Vietnamese resulted from a language shift, in which Annamese Middle Chinese speakers switched linguistic allegiance from their own language to Proto-Viet�Muong. This process effectively �dragged� large numbers of words (as well as some linguistic features) from their native language into the language they adopted, thereby transforming it.

D?ch Vi?t ng?: �? ?�y, t�i ?? xu?t ng�n ng? H?u H�n�Vi?t l� k?t qu? qu� tr�nh chuy?n ??i, trong ?� nh?ng ng??i c� n�i ti?ng H�n Annam Trung C? ?� chuy?n ??i ng�n ng? c?a m�nh sang proto Vi?t M??ng. Qu� tr�nh n�y ?� �k�o� m?t c�ch hi?u qu? m?t s? l??ng l?n t? v?ng (c?ng nh? m?t s? ??c ?i?m ng�n ng?) t? ng�n ng? m? ?? l� ti?ng H�n Annam Trung C? sang ng�n ng? m� h? s? d?ng (proto Vi?t M??ng), t? ?� bi?n ??i n�.

Xem th�m: John Phan: Re-Imagining �Annam�: A New Analysis of Sino�Viet� Muong Linguistic Contact (Chinese Southern Diaspora Studies, Volume 4, 2010), trang 14.

9. Xem th�m: nguy�n v?n ti?ng Anh v? T? Nguy�n h?c (???c ch�ng t�i l?y t? Cornell University): �Etymology: the history of a linguistic form (such as a word) shown by tracing its development since its earliest recorded occurrence in the language where it is found, by tracing its transmission from one language to another, by analyzing it into its component parts, by identifying its cognates in other languages, or by tracing it and its cognates to a common ancestral form in an ancestral language�.

NNC L� T? d?ch Vi?t ng? nh? sau: �T? Nguy�n h?c l� m�n h?c v? l?ch s? c?a m?t h�nh th?c ng�n ng? (v� d? nh? m?t t?) ???c tr�nh b�y b?ng c�ch:

– Truy nguy�n s? ph�t tri?n c?a n� t? th?i ?i?m xu?t hi?n s?m nh?t c�n ghi nh?n ???c trong ng�n ng? c?a ch�nh n�.

– Truy v?t s? lan truy?n c?a n� t? ng�n ng? n�y sang m?t ng�n ng? kh�c.

– Ph�n t�ch n� th�nh nh?ng chi ti?t c?u th�nh.

– Nh?n d?ng t? ??ng nguy�n c?a n� trong nh?ng ng�n ng? kh�c.

– Truy v?t n� v� c�c ??ng nguy�n c?a n� ??n m?t h�nh th?c t? ti�n chung trong m?t ng�n ng? t? ti�n chung�.

10. S? d? ch�ng t�i l?a ch?n ti?ng Qu?ng ?�ng v� T??ng ng? l� do t? v?ng H�n Vi?t v� hai ph??ng ng? n�y ??u c� xu?t ph�t ?i?m t? ti?ng H�n Th??ng C?. D�ng di c? t? Trung Nguy�n qua H? Nam, Qu?ng ?�ng xu?ng Ch�u th? s�ng H?ng ?� l�m n�n ph??ng ng? H�n t?i Giao Ch�u – Annam (t?c Vi?t Nam th?i thu?c H�n ???ng).

11. Xem th�m ?VSK To�n Th?, s?d trang 187.

12. Nguy�n v?n: ?????/?????, tr�ch Vi?t Gi?i, th? Tr?n Minh T�ng.

13. C? Vi?t Qu?c Th�i �y L� C�ng th?ch bi minh t?. D?n theo Th? v?n L� Tr?n. T?p 1. Tr.464. Nguy�n v?n: ?????????[…]???????????????????????

14. Thi?n T�ng kh�a h? ng? l?c – Quy?n th??ng – Ph? khuy?n B? ?? t�m. Nguy�n v?n: �… ???????????????????????[…] ????????????[…]?????????????????????! D?n theo Tr?n Quang ??c, Ng�n n?m �o m?, trang 25: NXB Nh� Nam, Th? Gi?i 2013

15. Nguy�n v?n:�???????/???????�, tr�ch �n Thao Giang L?, th? Ph?m S? M?nh.

16. Nguy�n v?n: �???????� tr�ch Tuy�n chi?u b�i bi?t V?n ph� Nguy?n Vi�m, th? Nguy?n Phi Khanh.

17. Nguy�n v?n: �???????/???????�, tr�ch Ph?ng chi?u Tr??ng An ??o trung t�c, th? Nguy?n Phi Khanh. T?m d?ch: Ng??i l�nh b?t kh�c v� chi?u ch? tri?u ???ng/Ph? l�o ch?ng g?y ??n nghe s?c l?nh nh� H�n.

18. L� V?n H?u, Phan Phu Ti�n, Ng� S? Li�n: To�n Th? s?d, tr: 448: �Tr?m nay n?i c�ng t? t�ng, gi? c? nghi?p l?n. V? y�n trung ch�u c�ng man m?i, v?n tr? ??i Thu?n kh?p ban; ph�t huy m?u tr� c?a ?? v??ng, quy m� Chu V?n r?ng m?�.

19. Nguy�n v?n ti?ng Anh: �A nation is a soul, a spiritual principle. Two things, which in truth are but one, constitute this soul or spiritual principle. One lies in the past, one in the present. One is the possession in common of a rich legacy of memories; the other is present-day consent, the desire to live together, the will to perpetuate the value of the heritage that one has received in an undivided for� � B?n d?ch m� ch�ng t�i s? d?ng l� c?a NNC L� T? ??ng t?i t?i ??i C�o � Huy?n tho?i v? v? vua khai qu?c (II).

20. Xem th�m: Xiufeng Huang v� c?ng s?: Genomic Insights into the Demographic History of Southern Chinese.

TH? M?C T�I LI?U THAM KH?O V� C�NG C? ???C S? D?NG TRONG B�I

I – T�I LI?U THAM KH?O CH�NH

1. Nguy?n H?i Ho�nh �V� sao ti?ng Vi?t kh�ng c�ng ngu?n g?c v?i ti?ng H�n?�, T?p Ch� Tia S�ng; ch? b?n ?i?n t?, xu?t b?n ng�y 28/10/2023.

2. L� V?n H?u, Ng� S? Li�n, Phan Phu Ti�n: ??i Vi?t S? K� To�n th?, ?VSKTT NXB KHXH 1993.

3. John Phan: Re-Imagining �Annam�: A New Analysis of Sino�Viet�

Muong Linguistic Contact

4. Nguy?n T�i C?n: Ngu?n g?c h�nh th�nh v� c�ch ??c H�n Vi?t, NXB ?H Qu?c Gia H� N?i.

5. Th? v?n L� Tr?n, CB Nguy?n Hu? Chi, NXB KHXH 1988.

6. NNC L� T?: ??i C�o huy?n tho?i v? v? vua Khai qu?c

7. Ph?m V?n Th?m: Gi?i thi?u v?n b?n Annam t?c s? (tra c?u th�m Annam t?c s? b?n H�n V?n).

8. Nola Cooke, Li Tana, and James A. Anderson: The Tongking Gulf Through History (V?nh B?c B? c�i nh�n xuy�n l?ch s?), ?n h�nh b?i University of Pennsylvania.

9. Tr?n Qu?c B?o (Vi?n nghi�n c?u Vi?t Nam, ??i h?c S? ph?m Qu?ng T�y): T?m quan tr?ng c?a di d�n Trung Nguy�n trong th?i ??i nh� ???ng ??i v?i s? ph�t tri?n c?a Annam. � T?p ch� nghi�n c?u l?ch s? Trung Qu?c.

10. Xiufeng Huang v� c?ng s?: Genomic Insights into the Demographic History of Southern Chinese.

II – T�I LI?U LI�N QUAN

1. NNC L� T?: H?p t�c v?i qu�n Minh ng??i Kinh L?

2. PGS, TS ?inh H?ng H?i: Talk C� ph� th? 7 � L?c Vi?t l� L?c Vi?t n�o, t�m hi?u ph�n lo?i t?c ng??i ? Vi?t Nam v� Trung Qu?c

3. John Phan, Tr?n Tr?ng D??ng: MT talk 25: Ngu?n g?c ng??i Vi?t g�c nh�n ng�n ng?.

4. John Phan: Lacquered Words: the Evolution of Vietnamese under Sinitic Influences from the 1st Century BCE to the 17th Century CE.

5. Tr?n Quang ??c: Ng�n n?m �o m?. NXB Nh� Nam, Th? Gi?i 2013.

Nguy?n Ph�c Anh, t? li?u v? nguy�n qu�n L� C�ng U?n. T?p ch� Nghi�n c?u v� Ph�t tri?n, s? 8-9 (97-98) . 2012.

6. Tr?n Qu?c V??ng: Khoa L?ch S?, ??i h?c KHXH v� Nh�n V?n: Ghi ch� v? nh?ng t??ng ??ng v� d? bi?t v? nh?ng gi� tr? v?n h�a ?�ng � gi?a Vi?t Nam v� c�c n??c ?�ng � kh�c.

7. TS T? Th�nh T?n: Talk C� ph� th? 7 – Quan h? c?i ngu?n c?a ti?ng Vi?t – nh?ng th�nh t?u, tr? ng?i v� g?i m?.

III – T? ?I?N V� C�NG C? ???C S? D?NG TRONG B�I

1. Baxter-Sagart: Baxter-Sagart Old Chinese reconstruction, version 1.1 (20 September 2014) William H. Baxter (?????) and Laurent Sagart (???)

2. Nguy?n Tr�i Qu?c �m T? ?i?n � Tr?n Tr?ng D??ng

3. D? li?u v? ng�n ng? Mon Khmer tr�n sealang

4. T? ?i?n Vi?t B? La c?a Gi�o s? Alexandre de Rhodes.

5. Etymology en.wiktionary

6. H�n ?i?n (online)